چکیده

مساجد تنها محل عبادت نیست بلکه از صدر اسلام مهمترین مرکز برای رشد و تعالی فرهنگ اسلامی، سازماندهی جهان اسلام و مهم ترین پایگاه عقیدتی، فکری و معنوی اسلام و پیوسته کانون هدایت و مبارزه علیه کفر و نفاق و مأمن دلباختگان حق و فضیلت بوده است.

در زمان پیروزی انقلاب اسلامی ایران مساجد مهمترین ارکان و بارزترین عامل شکل گیری حیات جنبش اسلامی مردم ایران بود. بطوری که امروزه نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از ممالک اسلامی، نقش آفرینی مساجد را درسونامی بیداری اسلامی انقلابهای اخیر می توان در منطقه به عینه مشاهده نمود.

بسیاری از کارشناسان معتقدند که با توجه به گستردگی دنیای ارتباطات، دنیای امروز عرصه جنگ بین رسانه هاست، ازاین رو عصر کنونی را عصر ارتباطات و عصری که از آن به «دهکده جهانی» یاد می شود و عصری که روزنامه ها، مجلات، رادیو و تلویزیون، اینترنت، ماهواره و... در صدد ایجاد ، خلاقیت و آفرینش الگوهای نوینی در زندگی بشر هستند، نباید از آثار سوء رسانه های گروهی بر زندگی مان غافل بشویم.

متاسفانه امروز اکثر رسانه های مطرح و قدرتمند دنیا در اختیار نظام سلطه و در راستای اهداف غیرانسانی آنان قرار دارد؛در این راستا مسجد به عنوان پایگاه ارتباطی مهم در آیین اسلام این قابلیت را دارد که در هر زمان به دلیل تنوع فعالیت در زمینه های مختلف به منظور تکامل و تعالی انسانها و ارتباط مستقیم با مخاطب  به روز باشد و پاسخ  نیازهای جدید مخاطبان باشند که نباید از نقش رسانه ای مسجد و ویژگی های منحصر به فرد آن برای تقویت زیرساخت های فرهنگی و اجتماعی و مقابله با جنگ رسانه ای دنیای غرب غفلت ورزید ، چرا که در صورت تجهیزمساجد به تمام امکانات مادی و معنوی و با به‌کارگیری تمامی امکانات فناوری روز دنیا است که می توان به راحتی در مقابل تهدیدات دشمن ایستادگی کرد.اکنون نیز وجود و رونق مساجد از ضروریات بقای جهان اسلام به شمار می رود.

در این تحقیق تلاش می کنیم پس از تبیین نقش مسجد رسانه ای بدون مرز در رشد و تعالی فرهنگ اسلامی، بررسی منبربه عنوان اولین رسانه تاریخ اسلام ، بررسی کارکردهای مسجد، نقش مسجد در افزایش آگاهی های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه و راهکارهای برای فعال سازی مساجد به عنوان رسانه بدون مرز، روشی منسجم را برای رسیدن به تحول ارتباطات و نقش رسانه ای مسجد با استفاده از این بعد معرفی کنیم.

واژگان کلیدی: مسجد، رسانه، اسلام، خطابه، مسجد رسانه ای دینی

 

مقدمه

مسجد واژه «مَسجد» اسم مکان است که از «سَجَدَ» اشتقاق یافته، به معنای سجدگاه و محل عبادت بوده و با کلماتی چون «سَجده» و «سُجود» هم‌خانواده می‌باشد. در خصوص مفهوم «مَسجد» در کتب لغت آمده: «المَسجَد والمَسجِد، الذی یُسجَد فیه، وَکلُّ مَوضعٍ یُتَعَبَّد فیه فَهُو مَسجِد؛ "مسجَد یا مسجِد، جایی است که در آن سجده می‌شود و هر جایگاهی که در آن عبادت شود، آن‌جا مسجد است".»(  باشگاه اندیشه ، 1389، قابل دسترسی در http://bashgahandishe.com)

در دایره المعارف انگلیسی بریتانیکا ذیل واژه ی Mosque آمده است: مسجد واژه ای عربی است، در اسلام محل نماز و دعا و محل عبادت است، آن هم به منزله ی مرکزعبادت دسته جمعی که در آن همه به طور یک سان در برابر خداوند قرار می گیرند.

مسجد نیایشگاه و محل گردهمایی مسلمانان است .مسجد قدمتی به اندازه خود اسلام دارد و اولین مسجد با ورود پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) به مدینه تاسیس شد.

مسجد رسول خدا (مسجد نبوی یا مسجد النبی) مسجدی است در وسط مدینه که پیامبر اسلام پس از هجرت به این شهر آن را بنا فرمود. سپس در طول تاریخ بارها تجدید بنا شد و توسعه یافت. مرقد مطهر پیامبر در آنجا قرار دارد و نیز منبر و محراب و روضه شریف که در آنجا نماز می‌گزارد. پیامبر اکرم می‌فرمود:«ما بین قبری و منبری روضه من ریاض الجنه» (بین قبر و منبر من باغی از باغ های بهشت است.) .( لغت‌نامه دهخدا)

پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) برای دعوت مردم به اسلام در اولین فرصتی که به دست آوردند، به بنای مسجد قبا( مسجد تقوا) اقدام کرد. از آن پس هر جا اسلام قدم نهاد، به دنبال آن، مسجدی به عنوان پایگاه رسمی اسلام ساخته شد. در قرون نخستین هر شهر فقط یک مسجد جامع داشت، اما به تدریج با افزایش شهر نشینان، شهرهای بزرگ دارای چند مسجد جامع شدند که معمولا در قلب و مرکز شهر جای داشت و در دو یا چند سوی آن بازار امتداد می یافت و در پیرامون آن موسسات اجتماعی هم چون دارالحکومه، کاروان سرا، مهمان خانه ها برای مسافران، مکان هایی برای فقرا و بینوایان، دارالشفا، خانقاه، آب انبار، حمام و مدارس قرار داشت.(عباسی حسینی ، پائیز 1366، ص95)

واژه‎ی مسجد، جمعاً 28 بار در قرآن کریم ذکر شده که در 22 مورد به صورت مفرد درسوره های (سوره‎ بقره آیات 145، 150،151،191، 196، 217، مائده / 2، اعراف / 29 و 31، انفال / 34، توبه / 7، اسراء/ 1، کهف / 21، عنکبوت / 7، فتح / 25 و 27 و حج / 25) و در 6 مورد دیگر، به صورت جمع آمده است.( سوره‎ بقره / 14 و 187، توبه / 17 و 18، حج / 40 و جن / 18)

در این آیات، به اهمیت و جایگاه رفیع مسجد در اسلام، پاره ای از احکام مسجد، مسجد الحرام و احکام خاص آن، مسجد الاقصی و مسجد اصحاب کهف، اشاراتی شده است.

در قرآن، مسجد به معنای اعم نیایشگاه خداوند به کار رفته است. مسجد الاقصی، که معبد یهودیان یا کنیسه بوده است و در زمان نزول قرآن کاربردی غیر از آن نداشته است." قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَأَقِیمُواْ وُجُوهَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ کَمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ ، بگو پروردگارم به دادگرى فرمان داده است و [اینکه] در هر مسجدى روى خود را مستقیم [به سوى قبله] کنید و در حالى که دین خود را براى او خالص گردانیده اید وى را بخوانید همان گونه که شما را پدید آورد [به سوى او] برمى گردید. (الأعراف آیه  29)

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) پایه‌گذار اولین مسجد است. او مکانی را پایه‌گذاری کرد که علاوه بر عهده‌دار بودن نقش روحانی و معنوی، کانون فعالیت‌های اجتماعی مسلمانان نیز به شمار می‌رفت.

به همین دلیل مسجد در طول تاریخ اسلام از ویژگی برجسته‌ای برخوردار بود. در گذشته همه امور مسلمین در ابعاد مختلف، از جمله عقاید و فعالیت‌های فرهنگی، عبادی، سیاسی و اقتصادی در مساجد انجام می‌شد.

در این راستا آنچه مهم به نظر می رسد اینکه امروزه ، مساجد به عنوان مهمترین پایگاه تبلیغ و آموزش دینی، در مبارزه با تهاجم فرهنگی وظیفه سنگینی بر عهده دارند. مسجد و محراب اگر چه در آموزه‌های دینی دارای جایگاهی منحصراً معنوی نبوده و بیشتر به عنوان پایگاهی برای پاسخگویی به غالب نیازهای مسلمانان برآمده بود، به اندک زمانی با روحی که از لطافت ایمان و جذبه حضور درآمیخته بود به زیباترین بنای اسلامی بدل شد.

به گونه‌ای که شکل و ساخت مساجد در کشورهای اسلامی زیربنای هنر و معماری اسلامی را تشکیل داد. معماری زیبا، با کاشی‌کاری‌های منحصربه فرد، کتیبه‌ها، گچبری‌ها، معرق‌ها و دیگر عناصر معماری در هم آمیخت و معماری اسلامی را پدیدآورد که هم اکنون مایه فخر ومباهات ملل اسلامی و یکی از جاذبه‌های گردشگری این کشورهاست.

٢١ آگوست برابر با ٣٠ مرداد بنا به در خواست جمهوری اسلامی ایران، از سوی سازمان کنفرانس ‌اسلامی به عنوان روز جهانی مسجد نامگذاری شده است.( ملاحسینی، خرداد 1388)

از این رو ضرورت دارد، در دنیای پیچیده امروزی، بیش از گذشته به نقش آفرینی مساجد در تمامی عرصه‌ها و شئون جامعه اسلامی،در جهت توسعه و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی توجه ویژه ای داشته باشیم. چرا که مساجد در عصر نبوت پیامبر عظیم‌الشأن اسلام و ائمه معصوم(علیه السلام) کارکردی فراتر از برگزاری مراسم عبادی داشته در اعصار بعد هم کم و بیش این رسالت را به دوش کشیده و کارکردی ویژه پیدا کرده است.

در این راستا آنچه مهم به نظر می رسد اینکه مسجد، نامی آشنا برای همه مسلمانان جهان است. با این بیان برای مثال برخی از مهم ترین، زیباترین وتاثیرگذارترین مساجد جهان می توان به مساجدی چون مسجد الحرام» در مکه مکرمه ـ حجاز، مسجد الاقصی» در بیت المقدس ـ فلسطین؛ قبله اول مسلمانان، مسجد الحمراء» در گرانادا (غرناطه) ـ اسپانیا، مسجد امام خمینی» در اصفهان ـ ایران، مسجد کبود» در استانبول ـ ترکیه، مسجد جامع» در دجینه ـ مالی؛ بزرگ ترین مسجد خشتی جهان، مسجد پادشاهی» در لاهور ـ پاکستان با آجرهای سرخرنگ، مسجد النبوی درمدینه- عربستان، مسجد ظهیرکداه درمالزی، مسجد سلطان عمر علی سیف‌الدین  بندر سری بگاوان در برونئی، مسجد تاجول شهر بوپال درهند، مسجد بیت‌الرحمان  باندا آچه در اندونزی، مسجد سلطان در سنگاپور، مسجد فیصل  اسلام‌آباد در پاکستان، مسجد بایتول مکرم  داکا در بنگلادش، مسجد 100 گنبدی شاه جهان در پاکستان، مسجد جامع قیروان مغرب در (مراکش)، مسجد "چنجیاو" در چین، مسجد امیر چخماق ، جامع اردکان ، حظیره  و مسجد فهرج در استان یزد، مسجد سرخ و مسجد جامع ساوه در استان مرکزی، مسجد حسینیه اعظم درزنجان، مسجد سنگى ترک در آذربایجان‌شرقی، مسجد سنگی داراب ، مسجد وکیل و مسجد نصیرالملک دراستان فارس، مسجد دو مناره و مسجد جامع سنندج در کردستان، مسجد جامع تاتارستان در روسیه، مسجد مقدس‌ جمکران‌ در قم، مسجد بالاسر و مسجد گوهرشاد در خراسان رضوی، مسجد مقدس محدثین در مازندران،  مسجد ذوالفقار، مسجد جامع و مسجد شیخ لطف‌الله دراصفهان، مسجد و مدرسه سپهسالار (شهید مطهری) و مسجد جامع ورامین در تهران، مسجد النبی در قزوین، مسجد اتابکان درچهارمحال و بختیاری ، مسجد متحرک درآلمان و... اشاره نمود.

با توجه به مطالب گفته شده، این پرسش مطرح است که مسجد چگونه جایگاهی است که تا این حد شارع مقدس به آن توجه دارد. پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) درباره ی آن فرمودند:" سیاست امت من در مساجد است."(مکارم شیرازی، تفسیر نمونه،ج8،ص 151)

در پاسخ به این پرسش(می توان گفت)، فعالیت های مختلفی که از همان اوان بنای مسجد در اسلام مشاهده شد، اهمیت این مکان مقدس را آشکار می سازد.( ملکی احمد، 1384،ص397)

در این مقاله ضمن بررسی جایگاه واقعی مسجد در دنیای جهان اسلام به نقش مسجد به عنوان رسانه بدون مرزدر افزایش آگاهی های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشورها، نقش مسجد در تکوین و رشد فرهنگ و تمدن اسلامی، تحول ارتباطات و نقش رسانه ای مسجد، راهبردها و روش های دستیابی به مسجد طراز اسلامی و با بررسی فرصت ها و تهدیدها آن با استفاده از روش اسنادی و کتابخانه ای به بررسی نظرات محققان و صاحبظران این عرصه از جمله تاریخ، فرهنگ، دین و رسانه پرداخته شده است.

 

مسجد در آینه روایات

مسجد تنها یک مکان نیست، بلکه سازمانی است بس مهم برای اجتماع مسلمان و اتحاد، یک پارچگی و هدایت آنان به سوی نیکی. ازاین رو هنگامی که مسجد ضرار برای ایجاد تفرقه در صفوف مومنان ساخته شد، خداوند رسولش را فرمود که آن را ویران کند.(صحیح بخاری، ج1، ص162).

مسجد میدان بزرگی برای تبادل افکار و مشاوره در امور مسلمان است. مسلمانان در هر شهری که ازسوی سپاهیان اسلام فتح می شد، مسجدی می ساختند. هدف این نبود که مساجد فقط مکان عبادت باشد، بلکه منظور این بود که مرکز فرهنگ، اشاعه ی تمدن و تکوین افکار عمومی صحیح اسلامی هم به شمارآید. هر گاه مسلمانان به مکان جدیدی کوچ می کردند، مسجدی می ساختند، تا مرکز جدیدی برای گردهمایی مومنان باشد.( امام، 1384،ص 27)

مسجد از دیرباز در زندگی مسلمانان نقش کلیدی و تعیین کننده ای داشته و زیربنای شکل‌گیری تمدن اسلامی محسوب می‌شود.در قرآن کریم در این ارتباط  تاکید شده است، «وَلِلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ، و مشرق و مغرب از آن خداست پس به هر سو رو کنید آنجا روى [به] خداست آرى خدا گشایشگر داناست (البقرة ،آیه115)» تمامی جهان محضر خدا و جایگاه عبادت است اما مسجد قداست، ویژگی و آداب مخصوص به خود را دارد. مسجد مهمان سرای خداست. آرامش، گم شده عصر تکنولوژی و ارتباطات، در فضای قدسی مسجد قابل بازیابی است.

مسجد غیر از این محل،عبادت و تهذیب، دانشگاه علم و تربیت، مرکز تشکیلات سیاسی، محل قضاوت و اجرای عدالت، پایگاه تمدن و فرهنگ اسلامی و جایی برای بهبود ارتباطات اجتماعی است که در احادیث مختلف به عظمت و فضای قدسی  آن تاکید شده است.

با تاملی در روایات به اهمیت بنای مسجد از نظر شارع مقدس پی می بریم. احادیث فروانی از طریق اهل بیت(علیه السلام) و اهل سنت و سیره است که اهمیت فوق العاده این امر را می نمایاند.

حال در این راستا، به برخی از روایات که درخصوص مسجد است، پرداخته می شود. قال رسول الله صلی الله علیه و آله : اَلمَساجِدُ سُوقٌ مِنْ اَسْواقِ الآخِرَةِ، قِراها اَلْمَغْفِرَةُ وَ تُحْفَتُها الْجَنَّةُ، مساجد بازاری از بازارهای آخرت است که در آن بر سفره آمرزش می‌نشینند، و با هدیه‌ بهشتی بدرقه می‌شوند. «بحارالانوار، ج84، ص4»

قال الحسن علیه السلام : اَهْلُ الْمَسْجِدِ زُوّارُ اللهِ وَ حقٌ عَلَی الْمَزُورِ اَلتُّحفَةُ لِزائِرِهِ، اهل مسجد زائر خدا هستند و بر صاحب خانه است که به زائرانش هدیه‌ای بدهد.  «کلمة الامام الحسن، ص41 ـ الحکم الزاهره. ص150»

 قال رسول الله  صلی الله علیه و آله : مَنْ کانَ الْقُرآنُ حَدیثَهُ وَ الْمَسْجِدُ بَیْتَهُ بَنَی اللهُ لَهُ بَیتاً فی الْجَنَّةِ، هرکس که کلامش قرآن و خانه‌اش مسجد باشد، خداوند منزلی در بهشت برای او بنا می‌کند.  «وسائل الشیعة، ج3، ص481»

قال رسول الله صلی الله علیه و آله : اِنَّ الْمَساجِدَ بُیُوتُ الْمُتَّقیِن، وَ مَنْ کانَتِ الْمَساجِدُ بُیُوتَهُ فَقَدْ خَتَمَ اللهُ لَهُ بِالرَّوحِ وَالرَّحْمَةِ وَالْجَوازِ عَلَی الصّراطِ اِلَی الْجَنَّةِ، مساجد، خانه پارسایان است و هرکس خانه‌اش مسجد باشد، خداوند کار او را با رحمت و شادی قرار داده، و اجازه عبور از صراط به سوی بهشت را به او خواهد داد.  «مستدرک‌الوسائل، ج 7، ص 659»

قال الصّادِقُ  علیه السلام : مَنْ بَنی مَسْجِداً، بَنَی اللهُ لَهُ بَیْتاً فیِ الْجَنَّةِ، هرکس مسجدی بسازد، خداوند خانه‌ای در بهشت بهشت برای او می‌سازد.  «وسائل الشیعة، ج 3، ص 485 ـ کنزالاعمال، ج 7، ص 649 »

قال علیّ علیه السلام  : مَنْ اَرَادَ دُخُولَ الْمَسْجِدِ فَلْیَدَخُلْ عَلی سُکُونٍ وَ وَقارٍ فَاِنَّ الْمَساجِدَ بُیُوتُ اللهِ وَ اَحَبُّ الْبِقاع اِلَیْه، هرکس می‌خواهد به مسجد داخل گردد، با آرامش و با طمأنینه وارد شود، چون مساجد خانه‌های خدا و محبوب‌ترین محل‌ها در نظر اوست.  «من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 170»

قال رسول الله صلی الله علیه و آله : شَرُّ بِقاعِ الْاَرضِ اَلْاَسْواقُ وَ خَیْرُ الْبِقاعِ اَلْمَساجِدُ وَ اَحْبَّهُمْ اِلَی اللهِ اَوَّلُهُمْ دُخُولاً و آخِرُهُمْ خُروجاً مِنْها، بدترین جاهای زمین بازار و بهترین مکان‌های آن، مساجد است و محبوب‌ترین افراد نزد خداوند کسی است که پیشتر از همه به مسجد وارد شود و دیرتر از همه از مسجد خارج شود.  «وسائل الشیعة، ج3، ص553»

قال رسول الله  صلی الله علیه و آله : مَنْ سَمِعَ النِّداءَ فِی الْمَسْجِدِ فَخَرَجَ مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ فَهُوَ مَنافِقٌ اِلّا اَنْ یُریدَ الرُّجُوعَ إلَیْهِ.، هر کس در مسجد ندای نماز را بشنود و بدون علت خارج شود، منافق است مگر این که قصد برگشت (و خواندن نماز را) داشته باشد.  «وسائل الشیعة، ج3، ص513»

قال الرِّضا  علیه السلام  : اِنَّ الجنَّةَ وَ الْحُورَ لَتَشْتاقُ اِلی مَنْ یکْسِحُ الْمَسْجِدَ أو یَأخُذُ مِنْهُ الْقَذی، بهشت و حوریان بهشتی مشتاق کسی هستند که مسجد را تمیز کند یا آلودگی‌های آن را بگیرد. «مستدرک‌الوسائل، ج3، ص385»

قال الصادق  علیه السلام : ثَلاثَةٌ یَشْکُونَ اِلَی اللهِ عزَّ و جَلَّ: مَسْجِدُ خَرابٍ لایُصلّی فیهِ اَهْلُهُ، وَ عالِمٌ بَیْنَ جُهّالٍ، وَ مُصْحَفُ مُعَلَّقٍ قَدْ وَقَعَ عَلَیْهِ الْغُبارُ لا یُقْرَأُ فیه، سه چیز به خدا شکایت می‌کنند: مسجد خرابی که اهلش در آن نماز نخوانند، دانشمندی که بین نادانان است، قرآن رها شده که غبار بر آن نشسته و خوانده نمی‌شود.  «وسائل الشیعة، ج 3، ص484»

قال عَلیٌّ  علیه السلام : مَنْ وَقَرَ مَسْجِداً، لَقَی اللهُ یَوْمَ یَلْقاهُ ضاحِکاً مُسْتَبْشِراً وَ اَعْطاهُ اللهُ کِتابَهُ بِیَمینِهِ، هرکس حرمت مسجد را حفظ کند، خدا را در روز قیامت با چهره‌ای خندان و شادمان ملاقات می‌کند و خداوند نامه‌اش را به دست راستش می‌دهد.  «بحارالانوار، ج84، ص16»

قال رسول الله  صلی الله علیه و آله : مَنْ اَسْرَجَ فی مَسْجِدٍ مِنْ مَساجِدِ اللهِ سِراجاً، لمْ تَزَلِ الْمَلائِکَةُ وَ حَمَلَةُ الْعَرْشِ یَسْتَغْفِرونَ لَهُ مادامَ فی ذالِکَ الْمَسْجِدِ ضوْءٌ مِنَ السِّراجِ، هر کس در مسجدی از مساجد خدا چراغی روشن بیفروزد، تا زمانی که روشنایی از چراغ در آن مسجد است، فرشتگان و حاملان عرش برایش استغفار می‌کنند.  «من لا یحضره الفقیه، ج1، ص169»

قال رسول الله  صلی الله علیه و آله  : لَحَدیثُ الْبَغْیِ فِی الْمَسْجِدِ، یَأکُلُ الْحَسَناتِ کَما تَأکُلُ الْبَهیمَةُ الْحَشیشَ، سخن ناروا در مسجد، حسنات و خوبی‌های انسان را می‌خورد آن گونه که چارپایان، علف‌ها را می‌خورند. «مستدرک‌الوسائل، ج3. ص371»

قال رسول الله  صلی الله علیه و آله  : اِذا نَزَلَتِ الْعاهاتُ وَالْافاتُ، عُوفی اَهْلُ الْمَساجِدِ، وقتی مشکلات وبلاها نازل می‌شود، اهل مسجد نجات می‌یابند. «مستدرک‌الوسائل، ج3، ص356»

قال رسول الله  صلی الله علیه و آله : یا اَباذَرِّ کُلُّ جُلُوسٍ فِی الْمَسْجِدِ لغوٌ اِلّا ثلاثةٌ: قَراءةٌ مُصِلٍ أوْ ذاکِرُ الله تَعالی اَوْ سائلٌ عنْ عِلْمٍ، ای ابوذر! در مسجد هر نشستنی به جز برای سه چیز بیهوده است: نماز خواندن، ذکر خدا گفتن، بحث علمی کردن.  «بحارالانوار، ج83، ص370»

بر این اساس بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره)  نیزدر این باره تاکید دارند که «اگر حرم و کعبه و مسجد و محراب، سنگر و پشتیبان سربازان خدا و مدافعان حرم و حرمت انبیاء نیست، پس مأمن و پناهگاه آنان در کجاست؟»( صحیفه امام، ج ۲۰، ص ۳۱۶)

و در جایی دیگر می فرمایند: «مساجد و محافل دینیه را که سنگرهای اسلام در مقابل شیاطین است، هر چه بیشتر گرم و مجهز نگه دارید»( همان، ج ۲، ص ۴۵۱)

 «مسجد محلی است که از آن باید امور اداره بشود، این مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد، این مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشند، این طور نباشد که خیال کنیم حالا دیگر ما پیروز شدیم، دیگر مسجد می خواهیم چه کنیم؟ پیروزی ما برای اداره مسجد است.»( همان، ج ۱۳، ص ۱۵)

«مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت های اسلامی بوده... از مسجد تبلیغات اسلامی شروع می شده است، از مسجد حرکت قوای اسلامی برای سرکوبی کفار و وارد کردن آن ها در[زیر] بیرق اسلام بوده است. شما که از اهالی مسجد و علمای مساجد هستید، باید پیروی از پیغمبر اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم) و اصحاب آن سرور کنید و مساجد را برای تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیت و قطع ایادی شرک و کفر و تأیید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار دهید.»( همان، ج ۷، ص ۶۵)

مساجد باید مجتمع بشود از جوان ها، اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوائدی دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتی که اسلام برای ما دستور داده و فراهم کرده است، چه مسائل سیاسی را حل می کند، چه گرفتاری ها را حل می کند، این طور بی حال نبودیم که مساجدمان مرکز بشود برای چند پیرزن و پیرمرد.»( همان، ج ۱۳، ص ۳۲۵) و در جاهای مختلفی می فرمودند: «نماز را در جماعت بخوانید، اجتماع باید باشد. اجتماعات تان را حفظ کنید. مساجدتان را محکم نگه دارید.»( همان، ج ۱۲، صص ۳۹۳ و ۳۹۴)

بنابراین، تردیدی نیست که تاکید های پیشوایان دین در مورد مسجد، اینکه این مکان مقدس قلب جامعه اسلامی است، دراین راستا آنچه ضرورت دارد اینکه، در دنیای امروز به این پایگاه ارتباطی مهم بیش از گذشته بها داده شود، چرا که ماندگاری و تحرک ما در حال و آینده به برکت وجود همین مساجد بوده و خواهد بود.

 

مسجد و نیازهای جوامع بشری

آنچه تاریخ درخشان اسلام گواه آن است، این است که مساجد، به عنوان یک نهاد مدنی، بهترین پایگاه برای اجتماع مسلمانان و ایجاد وحدت و همدلی و نیز تبیین معارف و احکام دینی و رفع و دفع مشکلات اجتماعی و اقتصادی و بررسی مسائل علمی، سیاسی و دینی بوده است . مساجد همواره نقطه آغاز هر گونه حرکت و اصلاحی بوده اند؛ چنانکه یکی از مراکز و اماکنی که در شکل‌گیری و پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، بیشترین نقش‌ها را ایفا کرد، همین مساجد بودند.

مسجد، نماد معنوی هر محله و منطقه و تجلیگاه جامعیت اسلام است و بسیاری از احکام فقهی ما مبتنی بر مؤلفه هایی چون؛ مسجد، محراب و یا اذان است.

مقام معظم رهبری در مورد وظیفه معنوی مساجد می فرماید: «هرچه بتوانید در مورد مساجد کار بکنید، خیلی خوب است. مسجد، کانون دین است. الآن هم همین است. هیچ چیز جای مسجد را پر نمی کند... مساجد است که فضا را فضای دینی نگه می دارد و معارف را از نسلی به نسلی منتقل و با دین آشنا می کند.»( باشگاه اندیشه، بهمن 1389، قابل دسترسی در http://bashgahandishe.com )

براساس آیات قرآن کریم، مسجدها به خداوند متعال اختصاص دارند و کسانی این مکان‌ها را آباد می‌کنند که به پروردگار جهانیان و روز قیامت، ایمان دارند؛ نماز را بر پای می‌دارند و زکات می‌پردازند و از کسی جز خدا نمی‌ترسند. وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا، مساجد ویژه خداست پس هیچ کس را با خدا مخوانید.( الجن، آیه 18)

إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّکَاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَى أُوْلَئِکَ أَن یَکُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِینَ ، مساجد خدا را تنها کسانى آباد مى کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و نماز برپا داشته و زکات داده و جز از خدا نترسیده اند پس امید است که اینان از راه یافتگان باشند (التوبة، آیه۱۸)

براساس حدیثی قدسی، انسانی که با مسجد ارتباط دارد، حق تعالی را در خانة او زیارت می‌کند و با عبادت خالصانه و حضوری راستین، در اوج تقرب به خداوند متعال قرار می‌گیرد و این ویژگی‌، به صورت نوری برای وی در سرای جاوید، جلوه‌گر می‌شود.( عاملی، ج اول، ص268 )

 از این رو رسول اکرم  صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود‌: «تا زمانی که در مسجد نشسته‌ای، حق تعالی به تعداد هر نفسی که می‌کشی، یک درجه در بهشت به تو می‌دهد و فرشتگان بر تو درود می‌فرستند».( مجلسی، ج76، ص336 )

آن خاتم پیامبران، چنین تأکید فرمود‌: «مساجد، انوار الهی هستند»( نوری، ج3، ص447)

 و نیز فرمود: «محبوب‌ترین جای شهر‌ها نزد خداوند، مساجد آن شهرهاست».( نهج الفصاحه، حدیث71) بنابراین، در قرآن و حدیث، اساسی‌ترین مکان، مسجد است.

بر این مبنا در کل باید یادآور شد، مساجد از گذشته، کارکردهای گوناگونی داشته و اکنون هم این نقش‌ها را تا حدودی حفظ کرده است. این نقش‌ها عبارتند از:

- مرکز ارشاد و تبلیغ اسلامی و کانون رعایت قواعد و قوانین خاص.

- اعتقاد به عبادت، نمازگزاران و نیایش به خدا، از عوامل و انگیزه‌های بنیاد مسجدهاست.

- مسجد، تجسم خارجی پیوند دین و سیاست است و بسیاری از تصمیم‌گیری‌های حکومتی، اجتماعی، کشوری و منطقه‌ای، در این مکان صورت می‌گرفته است.

- در برخی دوره‌های تاریخی، در مسجد، قاضی شهر، احکام قضایی خود را در حضور مردم اعلام می‌کرد.

- برنامه‌ریزی دربارة رسیدگی به کار بازار، کوی و برزن، تجارت، جلوگیری از تقلب در کار کسبه و اصناف، امر به معروف و نهی از منکر و سایر امور شهری، در مسجد انجام می‌پذیرفت.

- مسجد، مکان مهمی برای ارتباط‌های اجتماعی به شمار می‌رفت و به عنوان کانون نشر اخبار، نقش برجسته‌ای ایفا می‌کرد. این کارکرد، نه تنها در روزگاران گذشته که وسایل ارتباطات جمعی گستردگی نداشت، بلکه در زمان حاضر نیز که رسانه‌ها فراگیر و مجهز به فناوری‌های جدید هستند، ارزش خود را از دست نداده است. در دوران انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، مساجد از مهم‌ترین مراکز انتشار اخبار مربوط به روند این جنبش اسلامی و عملیات رزمندگان بودند و حتی سازماندهی نیروهای رزمی و مردمی و شکل‌گیری بسیج، در مسجد انجام می‌شد.

- بسیاری از مشکلات اقتصادی و اجتماعی، توسط روحانی محل یا برخی نهادهای مربوط در مسجد حل می‌شد. برآوردن نیازهای افراد برای به دست آوردن کسب و کار، ساخت و خرید خانه، ازدواج و تشکیل خانواده و رفع اختلافات، در مسجد، امکان‌پذیر بود.

- مسجد که کانون بندگی خداست، همواره محل آموزش و تقویت آگاهی‌های نمازگزاران بوده است و از آن جا که دانش‌اندوزی، فریضه‌ای همگانی به شمار می‌آید، مسجد، پایگاه مهم آموزش و سوادآموزی به شمار می‌رود و در پیوند آموزش با عبادت، مساجد بزرگ، از کتابخانه‌های عظیم و گرانبهایی برخوردار بوده‌اند.

- انسان مسلمان همان گونه که می‌کوشد بندة خدا باشد و از شیطان درون و بیرون پرهیز کند، در برابر نابرابری‌های اجتماعی، ستم و زورگویی هم ساکت نمی‌ماند و در همان جا که عبادت می‌کند، با همکاری دیگر مؤمنان، می‌کوشد تا قیام و حرکتی اصلاحی را علیه حکام جور و اهل بی‌داد و بی‌‌عدالتی ترتیب دهد و این کارکرد مسجد، در قیام سربداران، قیام مسجد گوهرشاد و قیام 15 خرداد، آشکار بوده است.( گلی زواره،آبان 1386)

با این حال،" مسجد در نزد مسلمانان قداستی خاصی دارد و از جانب شرع مقدس اسلام، برای آن احکام ویژه ای صادرشده است؛ نجس کردن زمین، سقف، بام و اطراف داخل مسجد حرام است. هر کس بفهمد که نجس شده است، باید فورا نجاست آن را بر طرف کند. تمیز کردن مسجد و روشن کردن چراغ در آن مستحب است.

کسی که می خواهد به مسجد برود، مستحب است خود را خوشبو کند و لباس پاکیزه و قیمتی بپوشد. هم چنین مستحب است پس از وارد شدن به مسجد دو رکعت نماز به قصد تحیت و احترام بخواند. چنان که دیده می شود، مسجد مکان مورد احترام مسلمانان است.

امروز، با وجود این که هر یک از نقش های مسجد جایگاه خاصی را در نظام حکومتی کشورهای اسلامی به خود اختصاص داده اند، اما قدمت زمانی از ارزش این مکان مقدس نکاسته و همواره در طول تاریخ، زمینه ساز تحولات و دگرونی های اساسی فکری و فرهنگی بوده است.( ملکی ، 1384، ،صص  393،394 و 405)

مسجد و ارتباط

درعصر تحول شگرف ارتباطات قرار گرفته ایم، عصری که از آن به دهکده ی جهانی یاد می شود. نه می بایست یک سره مرعوب این تحولات شد و نه از کار فرهنگی، تبلیغی و ارتباطی عظیمی که در این مقطع حساس تاریخی  بر دوش مبلغان، علما، خطبا و عناصر فرهنگی نهاده شده است، غفلت ورزید. ماندگاری فرهنگ اسلامی به حفظ این تلاش و افزوده تر شدن آن بستگی تام پیدا کرده است.( رضاییان 1384، ص136)

مسجد قلب جامعه اسلامی است و اهمیت آن با تاکید آیات وحی، کلام گهربار ائمه ی معصومین(علیه السلام) و نقش تاریخی که در تمدن اسلامی تا به امروز ایفا کرده، بی نیاز از دلیل و برهان است. متاسفانه در سال های  گذشته قلب جامعه اسلامی دچار آسیب های شده است و تلقی جامعه از مسجد در نازل ترین کارکرد آن، صرف نمازهای یومیه، پایین آمده است؛ حتی بسیاری از مساجد کارکردهای عبادی خود را نیز به درستی ایفا نمی کنند و همان نماز جماعت عادی در بیشتر مساجد کشور صبح ها تعطیل است و حال آن که در گذشته ای نه چندان دور مسجد مهمترین مرکز فرهنگی قابل اعتماد مردم محسبوب می شد و در زندگی مردم و حیات اجتماعی یک ملت نقش موثر ایفا می کرد.(حشمتی، ،1384، ص7)

از آن جا که مسجد عبادتگاه عاشقان حق و تجلی گاه عشق و محبت اوست‌، یکی از مهم‌ترین فواید ارتباط با این کانون معنوی "ذکر" و یاد خداست‌؛ می‌فرماید:" فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ، در خانه هایى که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت] آنها رفعت  یابد و نامش در آنها یاد شود در آن [خانه]ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش مى کنند (النور، آیه 36)

دیگر از فواید ارتباط با مسجد، "اتّحاد بین مؤمنین‌" است که از مذمّت خداوند متعال نسبت به مسجد ضرار استفاده می‌شود، می‌فرماید:" وَالَّذِینَ اتَّخَذُواْ مَسْجِدًا ضِرَارًا وَکُفْرًا وَتَفْرِیقًا بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَإِرْصَادًا لِّمَنْ حَارَبَ اللّهَ وَرَسُولَهُ مِن قَبْلُ وَلَیَحْلِفَنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلاَّ الْحُسْنَى وَاللّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ؛ و آنهایى که مسجدى اختیار کردند که مایه زیان و کفر و پراکندگى میان مؤمنان است و [نیز] کمینگاهى است براى کسى که قبلا با خدا و پیامبر او به جنگ برخاسته بود و سخت سوگند یاد مى کنند که جز نیکى قصدى نداشتیم و[لى] خدا گواهى مى دهد که آنان قطعا دروغگو هستند (التوبه،آیه 107)

یکی دیگر از فواید ارتباط با مسجد، "پاکیزگی روحی‌" و روانی است‌؛ لاَ تَقُمْ فِیهِ أَبَدًا لَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَن یَتَطَهَّرُواْ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ؛ هرگز در آن جا مایست چرا که مسجدى که از روز نخستین بر پایه تقوا بنا شده سزاوارتر است که در آن [به نماز] ایستى [و] در آن مردانى اند که دوست دارند خود را پاک سازند و خدا کسانى را که خواهان پاکى اند دوست مى دارد. (التوبه،آیه 108)

خداوند می‌فرماید:" إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّکَاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَى أُوْلَئِکَ أَن یَکُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِینَ؛ مساجد خدا را تنها کسانى آباد مى کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و نماز برپا داشته و زکات داده و جز از خدا نترسیده اند پس امید است که اینان از راه یافتگان باشند .( التوبه،آیه18)

با توجه به این که "آباد ساختن مساجد" تنها به معنی ساختمان و تأسیسات آن نیست بلکه مفهوم آن شامل اجتماع و شرکت و ارتباط با مسجد است‌، روشن می‌شود که ارتباط با این کانون عبادی‌، باعث تقویت ایمان به خدا و ایمان‌، روز رستاخیز شده و باید افزون بر پیوند فرد با خدا به وسیله نماز، باعث پیوندش با خلق خدا به وسیله پرداخت زکات باشد و یکی دیگر از آثارش‌، توحید در ترس از خداست یعنی جز از خدا نترسیدن .‌(مکارم شیرازی ،تفسیر نمونه‌،ج 7، ص 316، دارالکتب الاسلامیة‌.)

با این همه شواهد تاریخی نشان می دهد که ، " در دوران اولیه ی ظهور اسلام مسجد مرکز و کانون ارتباطات اجتماعی مسلمانان محسوب می شد. اطلاع یافتن مسلمانان ازآخرین اخبار در این مکان صورت می گرفت. این کارکرد مسجد هنوز به صورت صد در صد ازآن سلب نشده و اگر به دیده ی نیک بنگریم می بینیم که برخی مساجد شهرها و روستاهای کشور ما پس از اتمام نماز جماعت، محل تجمع جوانان است که گروه گروه با هم به رد و بدل اطلاعات  و اخبار می پردازند.(نوری، 1384، ص458)

نهضت جاودانه ی  پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) چشمه ساری زلال از بینش و دانش در پهن دشت اندیشه های انسانی جاری ساخت. پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) از هر فرصتی برای روشن گری و آموختن اسلام به مردم بهره می جست، ولی مطالعه در زندگی و سیره ی آن حضرت، نشان می دهد که مسجد در مجموعه ی دوران 23 ساله ی رسالت، مهم ترین سنگر تبلیغ دینی پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) بوده است، گر چه میزان نقشی که مسجد در طول این دوران در زمینه های آموزشی و فرهنگی ایفا کرده است، همواره  یکسان نبود.( احمدی حکمتی، 1384، ص66).

به طور کلی،" ملاک ارتباط و عدم ارتباط مردم با مسجد، به مردمی بودن رابطه ی روحانی با مردم و توجه به خواسته های مردمی که در مسجد می آیند، باز می گردد. چنان که رونق مساجد در انقلاب اسلامی به این دلیل بود که در آن ها همان مسائلی مطرح می شد که مردم خواستارش بودند. بنابراین اگر در مساجد مباحثی طرح شود که پرسش مردم نباشد و نیازی را از مردم چه علمی و چه عملی نتواند رفع کند، به تدریج گسست میان مردم و روحانیت- مساجد- پدید می آید.( تاجدینی، 1384، صص 96 و 97).

در اینجا مناسب است به برخی ویژگیهای خاص رسانه‌اى مسجد اشاره داشته باشیم.

- پیام مسجد، همگانی بوده و اخبار خصوصی و محرمانه ندارد؛ به خلاف برخی رسانه‌ها.

- مسجد، پیام منفی ندارد؛ به خلاف بعضی رسانه‌ها که پیام منفی هم دارند.

- پیام مسجد، موجب نفوذ در قلبها و افکار مخاطبین می‌شود؛ به خلاف اخبار تعدادی از رسانه‌ها.

- پیام مسجد، می‌تواند انقلاب‌ساز باشد؛ ولی اخبار برخی رسانه‌ها انقلاب‌سوز.

- اخبار رسانه‌ها در روز بعد و یا حتی چند ساعت بعد کهنه می‌شود؛ به خلاف پیامهای مسجد.

- در رسانة مسجد، اولویت با پیام دینی و تحت تأثیر احکام دین است؛ اما در اکثر رسانه‌ها اولویت با مسائل اقتصادی و سیاسى است.

شاید هیچ پایگاهی به اندازة «مساجد» در تبلیغ اسلامی ایفای نقش نکرده باشد؛ از زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) تاکنون اذان،‌نماز، وعظ و خطابه از مهم‌ترین برنامه‌های مساجد بوده و می‌باشد.

- پیام مسجد، ارشاد و هدایت است؛ به خلاف اخبار برخی رسانه‌ها که فقط اطلاع‌رسانی است و احیاناً همراه با تخریب و گمراهى.

- پیام‌دهنده در مسجد (امام) باید عادل و عالم باشد؛ به خلاف پیام‌دهنده در بعضی از رسانه‌ها که شرط خاصی نداشته و هر کس می‌تواند در مقام پیام‌دهنده باشد.

- پیام‌دهندة مسجد، مخاطب را می‌شناسد و طبق ظرفیت او پیام می‌دهد؛ ولی رسانه‌ها عمدتاً‌به هر گیرنده‌ای پیام می‌دهند.

- پیام مسجد آرامش‌بخش است؛ به خلاف عمده رسانه‌ها.

- در طول تاریخ مساجد واقعی (نه مساجدی مثل مسجد ضرار) مخاطبین خود را از مسیر حق منحرف نساخته است؛ ولی رسانه‌ها معاویه را امیر و حضرت علی(علیه السلام) را کافر و امام حسین(علیه السلام) را خارجی معرفی کردند.( فجرى، 1388، پایگاه حوزه، قبل دسترسی درhttp://www.hawzah.net)

 

مسجد و رسانه های جمعی دیگر

درتعریف لغوی «رسانه» چنین آمده است:  وسیله‌ای که اخبار و اطلاعات را به مردم می‌رساند. مانند رادیو، تلویزیون، روزنامه، مجله و شبکه‌های کامپیوتری. (حسن انوری، جلد4، ص36)  و در «دانشنامه علوم اجتماعی»، رسانه (رسانه جمعی)، بدین‌گونه تعریف شده است: رسانه‌های گروهی یک نهاد اجتماعی را تشکیل می‌دهند که به تولید و توزیع دانش در حیطه‌ای فراتر از کلمات می‌پردازد و دارای مشخصه‌های برجسته و بارزی چون استفاده نسبی از فن‌آوری پیشرفته در تولید و پخش پیام‌ها هستند. ( مک کوایل،1993).

در این راستا از کارکردهای وسایل ارتباط جمعی Mass Media Functions می توان به " کارکرد نظارتی، کارکرد آموزشی یا انتقال فرهنگ، کارکرد سرگرم‌سازی و پرکردن اوقات فراغت، کارکرد نوگرایی و توسعه، کارکرد همگن‌سازی، کارکرد راهنمایی و رهبری، کارکرد بحران‌زدایی، کارکرد آگاه‌سازی، اعطای پایگاه اجتماعی، حمایت از هنجارهای اجتماعی؛ (وظیفه اخلاقی) ،انتقال میراث‌های فرهنگی و اجتماعی از نسلی به نسل دیگر، نقش و کارکرد بیان عقاید، ایجاد همبستگی میان اجزای جامعه در پاسخ به نیازهای محیطی و کارکرد تبلیغی آن اشاره نمود.( کرباسیان، 1390، پژوهشکده باقرالعلوم، قابل دسترسی در http://www.pajoohe.com)

از طرف دیگرعصر حاضر را عصر ارتباطات نامیده اند. زیرا ارتباطات و اطلاعات انتقالی از آن ابزاری مهم برای تصمیم گیری، تعامل بین انسانی، هویت بخشی و هویت ستاندن، جهت دهی به افکار و اندیشه ها و ابزاری بر سلطه است.

از نظر تحلیل گران سیاسی امروزه سرنگونی نه به وسیله مسلسل و سلاح آتشین بلکه با رسانه هاست. با گسترش روند جهانی شدن حضور رسانه ها، دیگر دولت ها چندان نمی توانند کنترلی آهنین بر زندگی مردم داشته باشند زیرا دیگر مانند گذشته قدرت انحصاری و سانسور ندارند. نظم اجتماعی مفید که به نفع تمام اعضای جامعه است، امروزه به کارکرد رسانه ها بستگی دارد. زیرا روابط انسانی اگرچه همواره در حال تغییر است اما با حضور رسانه ها و انتقال مفاهیم، نمادها و اطلاعات این تغییرات تشدید یافته است.

بنابراین هر چه قدر شیوه های پاسخگویی دولت ها با ابزارها و اهرمهای خود با این تغییرات هماهنگ باشد، میزان نظم اجتماعی بیشتر تضمین می گردد.( راسخون، 1388، قابل دسترسی در http://www.rasekhoon.net)

حال که ضرورت ارتباطات در بسیج و انقلاب انکارناپذیر است باید دید که مسجد چه نقشی در این زمینه ایفا کرده است؟ آیا در عصری که عصر انقلاب ارتباطات و به تعبیر مک لوهان «دهکده جهانی» نام گرفته است، مسجد می‌تواند با قدمتی بیش از1400 ساله با رسانه‌های ارتباطی نوین به رقابت بپردازد؟

در پاسخ به این سؤالات ابتدا نگاهی به وضعیت رسانه‌های نوین اعم از مکتوب ، دیداری و شنیداری و ورود آنها به - زندگی افراد- داریم و سپس به مقایسه مسجد با آنها پرداخته، و کار ویژه‌های ارتباطی مسجد را در -عرصه های مختلف- مورد بحث و بررسی قرار می‌دهیم.

کارکرد وسایل ارتباط جمع در برقراری هر چه عمیق تر ارتباط با انسان به عنوان مهم ترین مخاطب، خلاصه و متمرکز می شود. اگر چنین باشد، باید ببینیم مسجد به عنوان یک پایگاه ارتباطی بسیار مهم، چه نقشی در افزایش پیوندهای انسانی و توسعه ی فرهنگ اسلامی ایفا کرده است.( رضاییان ، 1384 ،ص131)

یکی از دلایل موفقیت مسجد در کارکرد رسانه‌ای خود بهره‌گیری از ارتباطات چهره به چهره بود. ویلیام هاکتن با بررسی تجربه ارتباطات سنتی در انقلاب اسلامی تأکید می‌کند «آنچه در ایران روی داد بی سابقه بود چون از ارتباطات چهره به چهره، ارتباطات سنتی، راهپیمایی‌ها و خطبه‌های نماز جمعه برای خدمت به انقلاب استفاده می‌شد».

دلیل دیگر به مسأله مشروعیت رسانه‌ها و پذیرش آن توسط مردم بر می‌گردد. با توجه به اینکه رسانه باید حامل پیامی برای مخاطب خود باشد، هر چه این پیام با فرهنگ و اعتقادات جامعه تناسب بیشتری داشته باشد، بیشتر مورد پذیرش قرار می‌گیرد. در حالی که رسانه‌های نوین از ابتدا با طراحی بیگانگان وارد –زندگی افراد- شده و در ادامه نیز مروج فرهنگ بیگانه بودند، از مشروعیت چندانی در جامعه برخوردار نبودند.

اما مسجد با قدمتی بیش از1400 ساله که حامل پیام اسلامی و مروج اعتقادات جامعه بود از مشروعیت بالایی در جامعه برخوردار بود. به گفته حمید مولانا «مسجد در جامعه اسلامی به عنوان مهم‌ترین کانال ارتباطات اجتماعی، همواره به عنوان منبع حرکت‌های فرهنگی و معنوی عمل می‌نمود و نه تنها در بعد تزکیه معنوی که به عنوان منبع دانش و اطلاعات مربوط به جامعه، آحاد مردم را تغذیه می‌کرده است». (ساسان،آذر 1388)

در عصر حاضرمک لوهان یکی از نویسندگان و نظریه پردازان غربی در زمینه ی ارتباطات معتقد است، منشا تغییرات اجتماعی رسانه های ارتباط جمعی هستند، چنان چه دیگر نظریه پردازان اقتصادی و فرهنگی، هر کدام به طور جداگانه به اقتصاد و نهادهای فرهنگی به عنوان منشا تغییرات اجتماعی، اعتقاد داشتند.اما امروز که از آن به عصر حاکمیت اراده ی ملت ها، ، بیداری ملت ها و بیداری اسلامی، قرن غلبه ی مستضعفین بر مستکبرین و عصری که از دنیا به یک دهکده ی جهانی یاد می کنند، نقش انکارناپذیر و قدرتمند افکار عمومی در عرصه تحولات اجتماعی و فرهنگ ملت ها، توجه همگان را به خود جلب کرده است. فرهیختگان و فرزندگان ملت های جهان اسلام امروز نمی توانند و نباید از کنار انقلاب شگرف تکنولوژیک در عرصه ی ارتباطات بی تفاوت بگذرند و مسئله را به حال خود بگذارند. افکار عمومی و فرهنگی ملی و ایدئولوژیک، پایه های اقتدار حکومت ها را تشکیل می دهند و بدیهی است که در جوامع اسلامی، فرهنگ و نظام اسلامی برای ماندگاری و تدوام، به مدافعانی آگاه نیازمند است، که پدیده ی ارتباطات و رسانه های جمعی به خوبی می توانند از عهده ی این مهم برآیند.( رضاییان ، 1384، صص 129 و 130)

سخن در این است که ، "کارکرد رسانه‌ی ارتباط جمعی، با همه‌ی تحولات تکنیکی،‌زمانی قرین توفیق قلمداد می‌شود که بتواند عمیق‌ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب خود برقرار سازد. مساجد در پیشرفت و پیروزی انقلاب اسلامی سال 57،‌ نشان دادند که می‌توانند چنین ارتباطی را برقرار ساخته و نقش هدایتی و رسانه‌ای خود را ایفا کنند.

ویژگی‌های منحصر به فرد مسجد، در قالب پایگاه‌های ارتباطی مهم به هیچ وجه نباید در دنیای امروز فراموش شود، بلکه این پایگاه همواه می‌تواند در تقویت فرهنگ شنیداری و دیداری مردم و مخاطبانش بسیار مؤثر باشد؛ ماندگاری فرهنگ اسلامی تاکنون به لحاظ پویایی و تحرک این کانون‌های سازماندهی حرکت‌های اجتماعی و توده‌ای مردم بوده است. در آینده هم یکی از عوامل و متغیر‌های مهم این ماندگاری ما تحرک همین پایگاه‌هاست.(رضایی، 1387، راسخون،قابل دسترسی در http://www.rasekhoon.net)

امروزه کاملا پذیرفته شده است که " تمام وسایل ارتباط جمعی به نوعی ارتباط غیر حضوری با مخاطبان خویش برقرار می‌سازد و این ارتباط علی‌رغم جذابیت‌های ظاهری ، حالتی تصنعی دارد و این در حالی است که رسانه‌ جمعی اسلام به‌ویژه مسجد به دلیل ارتباط مستقیم با مخاطب، دارای بیشترین تأثیراست که این تفاوت را می‌توان با مقایسه حالت خود قبل و بعد از خروج از مسجد احساس کرد ، در حالی که رسانه‌ای مانند سینماو تلویزیون به این صورت نیست  و اگر هم احساسی به بیننده القا کند، موقتی ، احساسی و سست خواهد بود.

مسجد حداقل درهر سه وعده، پیام دینی ، مذهبی خود را به مخاطبان ارائه می دهد. مسجد به عنوان پایگاه ارتباطی مهم در آیین اسلام این قابلیت را دارد که در هر زمان به روز باشدو پاسخ  نیازهای جدید مخاطبان باشد. (سازمان تبلیغات اسلامی استان تهران، 1388،  قابل دسترسی در http://www.ido.ir)

بر مسلمانان عصر حاضر ـ که عصر بیداری و بازگشت به خویش است ـ فرض و لازم است که فرهنگ مسجد را احیا و زنده کنند و این مراکز روحانی و فرهنگی و عبادی را با همان منزلت واقعی و ماموریت اصلی و فلسفه حقیقی‌اش مطرح سازند.

 

منبر، اولین رسانه تاریخ اسلام

منبر یک رسانه ی عمومی در اسلام؛(Te Minbar as a Medium of Public Communication ) مطرح بوده است.

واژه ی منبر به این معنی آمده است:" محل مرتفع، یرتقیه الخطیب او الواعظ یکلم منه الجمع، سمی به لارتفاعه و کسرت المیم علی التشبیه بالاله".(منجد الطلاب، واژه ی منبر)

مکان بلندی که واعظ و خطیب از آن بالا می رود و به جهت تشبیه است به اسم ابزار. جمع واژه منبر، منابر است. در زبان فارسی واژه های متعددی چون کرسی، اورنگ، سریر و تخت گاه وجود دارد که تا حدود زیادی از نظر شکل و ظاهر، مشابه و مترادف همین منبر است، اما کاربرد آن ها نه برای وعظ و خطابه، بلکه برای جلوس و باردادن پادشاهان در نظرگرفته شده است.(دهخدا، لغت نامه، واژه های کرسی، اورنگ، تخت گاه و سریر)

در طول تاریخ اسلام ، مسلمانان با تاسی از حضرت پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) جایگاه رفیع منبر را بسیار مقدس و روحانی می دانستند. از نظر مسلمانان امام جماعت یا خطیبی که بالای منبر می رفت، در واقع درجایگاه یک شخص مقدس هم چون رسول اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) می نشست و اقتضای آن مکان ایجاب می کرد که آن شخص خود را متخلق به ویزگی های آن بزرگوار بنماید و راه و روش پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) و مکتبش را به مردم القا بکند.اگر افراد نالایقی به منبر می رفتند، مورد اعتراض مردم قرار می گرفتند، علما آن را نشانه ی نخوت و جاه طلبی آن ها می دانستند و شعرا با لسان شعر به هجو و تقبیح آن ها می پرداختند.

- چنان که فتح علی خان صبا می گوید:

گام بر منبر احمد زده اکنون بوجهل                          **         تکیه بر مسند مهدی زده اینک دجال

- هم چنین سنایی می گوید:

حسرت آن را کی بود کز دخمه زی دوزخ رود    * *    حسرت آن را کش به دوزخ از سر منبر برند (محمدی ، 1384،صص 376 و377)

در دنیای ارتباطات، یکی از نیازهای مهم بشر،‌وسایل ارتباطی است تا انسانها را از اخبار مهم مطلع ساخته و آنان را در حوادث به یاری یکدیگر طلبیده و از حمله دشمنان آگاهی داده، آنان را آمادة دفاع نماید. دین مبین اسلام از 1400 سال پیش این نیاز را در نظر گرفته و مکانی به نام «مسجد» را به عنوان پایگاه ارتباطی بسیار مهم در افزایش پیوندهای انسانی و توسعة فرهنگى اسلام معرفی کرده است. به همین دلیل کارکرد رسانة ارتباط جمعی با همة تحولات تکنیکى،‌زمانی قرین توفیق قلمداد می‌شود که بتواند عمیق‌ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب برقرار سازد که این ویژگی فقط در مسجد یافت می‌شود.

هر چند ممکن است چنین تلقی شود که با وجود وسایل ارتباط جمعی پیشرفتة امروزى، این نقش مساجد، اهمیت قبلی خود را از دست داده است؛ ولی گسترش مساجد در تمامی نقاط شهری و روستایی از یک ‌سو و از سوی دیگر،‌حرمت،‌قداست و معنویت خاصی که مسجد نزد مسلمانان دارد، سبب شده است تا مساجد نقش مهم و غیر قابل انکار خود را در این کارکرد ایفا نمایند.( فجرى، شهریور و مهر 1388)

در مجموع، مساجد در طول تاریخ و به درجات مختلف، علاوه بر محل عبادت و تشکیل نمازهای جمعه و جماعت، مکانی برای تشکیل جلسات بحث و درس، تعلیمات دینی و علمی، انجام امور قضایی، حل و فصل اختلافات، رسیدگی به امور عمومی و عام‌المنفعه، دستگیری از مستمندان، نگهداری خزانه (بیت‌المال) و برگزاری مراسم سیاسی بودند. به این ترتیب گستره اجتماعی و سیاسی مساجد بسیار چشمگیر بود و انبوهی از پیام‌های اجتماعی و سیاسی از فراز منبر مساجد منتشر می‌شد.

بویژه اهمیت منبر در مساجد بدان پایه بود که در کنار محراب و مقصوره و شبستان و گنبد یکی از 5 جزو مهم مساجد به شمار می‌آمد و دارا بودن آن یکی از لوازم جامع بودن تلقی می‌شد.

پژوهشگران حوزه ارتباطات، منبر را یک رسانه عمومی اسلامی و یک نظام تشکیلات یافته ارتباطی در جامعه اسلام دانسته‌اند که برد اطلاعاتی از طریق آن نسبت به هرگونه تماس بین فردی مؤثرتر است، زیرا اولین و آخرین حالت توصیف در منبر یکنواخت‌تر است تا وقتی که همان موضوع از طریق واسطه‌های متعدد انتقال می‌یابد.

همچنین سرعت ارتباط از طریق منبر به این علت که مخاطبان همزمان در معرض پیام قرار می‌گیرند نسبت به ارتباطات بین فردی و روز به‌ روز بیشتر است.( حسینی، اردیبهشت 1390، پرتال نور، قابل دسترسی در http://noorportal.net)

نکته ی دیگر این که، بسیاری از لغت‌دانان عرب، واژه منبر را از ریشه عربی نَبَرَ به معنای عالی و بلند دانسته‌اند. ابن منظور می‌گوید: «محل ایراد خطبه توسط خطیب را به دلیل بلندی آن، منبر می‌گویند.»

 اهمیت منبر در دوره اسلامی با جایگاه مسجد در فرهنگ اسلامی پیوند دارد. منبر در دوره اسلامی دو کارکرد اساسی اطلاع‌رسانی و آموزش عمومی را به عهده داشت که به عنوان رسانه‌ای با نفوذ، نقش بارزی ایفا می‌کرد.

 این رسانه به سبب این‌که فرستنده پیام دارای وجاهت دینی است، دارای اعتبار است. کار واعظ از آنجا که متضمن یادآوری مسؤولیت‌ها و توجه دادن به عوامل سعادت و شقاوت دنیوی و اخروی بود، با حکایت و داستان‌های آموزنده اخلاقی همراه می‌شد و از همین رو بود که وعظ را علم تذکیر و قصص می‌خواندند و واعظ را به این جهت مذکِّر یا قصه‌گو نیز می‌گفتند.

دقیق‌تر این‌که براساس تکلیفی که اسلام برای تبلیغ دین قائل است، همواره مبلغان و واعظانی بوده‌اند که پیگیر رشد اخلاقی و عملی مردم بوده‌اند، اما منبر بخاطر تاثیری که داشت فقط به این محدود نمی‌شد و پیام‌هایی فراتر از آموزه‌های دینی را نیز مخابره ‌می‌کرد.

نقش منبر به عنوان مجرای ارتباطی حاکمان با مردم در گذشته اهمیت زیادی داشت و منحصر به سلسله خاصی نبود. مثلا وقتی قراخانیان با پیشروی خود، بخارا پایتخت سامانیان را تهدید کردند «واعظان بر فراز منابر مسجدها شدند و به نام سامانیان از مردم خواستند به آنها بپیوندند.»چنان‌که پیش از این نیز اشاره شد وعظ و اندرز مومنان، به عنوان تکلیفی دینی همواره مورد توجه شماری از وعاظ بوده است.

بنابر این در آغاز انقلاب ایران، رسانه منبر یکی از مهمترین ابزارهای انقلابیون برای پیگیری اهداف انقلاب اسلامی بود. همزمان با شکل‌گیری انقلاب در دهه 40 علما و دانشوران اسلامی برای مقابله با دستگاه تبلیغاتی پهلوی از این رسانه به نحو شایسته استقاده می‌کردند. در مقام مقایسه هیچ یک از رسانه‌های تحت اختیار رژیم شاهنشاهی قدرت برابری با تاثیرگذاری منبر را نداشت. مردمی که پای منابر علمای دینی می‌نشستند ضمن دریافت احکام دینی و بهره‌گیری از دستورات اخلاقی ائمه دین با آخرین اخبار روز آشنایی پیدا می‌کردند.

اساسا در تجمعاتی که در مساجد برگزار می‌شد قبل و بعد از سخنرانی وعاظ و مبلغان، انقلابیون ضمن برگزاری جلساتی محدود کم تعداد در جریان آخرین اخبار قرار می‌گرفتند و برای ادامه تحریکات سیاسی خود هماهنگی‌های لازم را کسب می‌کردند. روحانیون با سخنرانی‎های خود علاوه ‌بر این ‎که به سخنرانی‎های مذهبی و تقویت باورهای مردم می‎پرداختند، پرده از جنایات رژیم شاه برمی‎داشتند و مردم را از اوضاع خفقان‎بار جامعه آگاه می‎کردند و آن‎ها را به‎ مبارزه و تظاهرات علیه رژیم دعوت می‎کردند که واقعا هم مؤثر بود. در واقع منبر به‎عنوان یک رسانه عمومی نقش شگفتی‎ساز و حماسی را در انقلاب اسلامی ایفا کرد. زیرا سخنرانان روحانی با استفاده از آن به‎عنوان تریبونی در جهت رساندن صدای انقلاب به گوش ملت ایران استفاده کردند. از منظر ارتباطی، انتخاب تکنیک سخنرانی و خطابه از سوی انقلابیون، حاوی پیام روشن و آگاهانه‎ای است. زیرا سخنرانی‎ها و خطابه‎ها با برقراری ارتباط نزدیک و بدون خدشه، میان سخنران و مخاطبان می‎تواند به‎عنصر تعیین‎کننده عمل کند.

پیام‌رسانی از طریق منبر در دو مقطع از تاریخ انقلاب اهمیت فراوان پیدا کرد. مقطع اول نهضت، هنوز امام خمینی از ایران تبعید نشده بود و مقطع دوم از تبعید امام تا پیروزی انقلاب اسلامی را شامل می‌شد. طیفی از وعاظ در طی این دو مقطع از سال 1341 تا بهمن 1357 در صدد برآمدند با استفاده از رسانه منبر، مشروعیت نظام حاکم را به‎چالش بکشانند و توانستند افکار عمومی جامعه را به‎سوی نهضت جلب کنند.( رزمجو، 1390  ، پرتال نور، قابل دسترسی در http://noorportal.net)

در تمامی نظریه‌های ارتباطی تاکنون، رسانه‌های جمعی، وظیفه‌ی اطلاع رسانی و ارسال پیام داشته‌اند؛ در این بینش،‌ می‌باید افکار عمومی به سمتی خاص،‌که نهاد‌‌های سیاسی و حکومت‌های قدرتمند و غالب دنیا طالبند، سوق داده شود و رفتار جمعی بر اساس الگو‌هایی که عرضه می‌شود، شکل گیرد و نهایتاً ثبات اجتماعی در تحقق اهداف سرمایه‌داری جهانی حفظ شود.

بدیهی است در این نظریه‌ها، انسان، ابزاری بیش نیست ولی دیدگاه رسانه‌ای اسلام انسان را نه تنها به عنوان مخاطبی که پیامی به اطلاع او می‌رسد، بلکه به منزله‌ی مخاطبی که آگاهی و به ویژه تعالی او همواره مدّنظر است، می‌نگرد.

رسانه‌های جمعی مورد تأکید فرهنگ اسلامی، که عمدتاً بر نقش رسانه‌ای مسجد و خطابه و ارتباط‌ها و پیوند‌های حضوری (و تشکل‌های ارتباطی خاص) انگشت می‌گذارد و البته وسایل و تکنیک‌های نوین را هم نفی نمی‌کند و می‌پذیرد، در این نکته‌ی حکمت آمیز هدایتی خلاصه می‌شود، زیرا در این مدل ارتباطی، انسان با انسان حضوراً در ارتباط است و این شیوه‌ی ارتباط، در تصرف قلب‌ها و تسخیر افکار به مراتب مؤثر‌تر است.

در این راستا، ‌مسجد و خطابه، بر فرهنگ شنیداری تأکید دارد، بدیهی است در جوامع اسلامی که کماکان از تحولات فرهنگ دیداری آثار مهمی دیده نمی‌شود، مسجد و خطابه با استفاده از فرهنگ شنیداری مؤثر‌ترین پیام ‌رسان است. ضمن آنکه مسجد به عنوان پایگاه و رسانه‌ی ارتباطی مهم، از هر دو حالت می‌تواند به طور بالقوه برخوردار باشد.( رضایی، 1387،راسخون،قابل دسترسی در http://www.rasekhoon.net)

به غیر از این ویژگی های بیان شده ،" یکی از نهادهایی که در کنار مسجد و از طریق آن، رفتارهای سیاسی مردم سازماندهی و هدایت می‌شود، منبر است. منبر نخست به عنوان وسیله‌ی ارتباطی میان امت و رهبرانش و سپس به دنبال جدایی فزاینده‌ی منبر از حکومت به صورت مستقل، اما قدرتمند و سیاسی که هیچ‌گاه فرصت در افتادن با قدرت‌های مستقر را از دست نمی‌داد، خدمت و عمل می‌کرد و رهبران و وعاظ انقلابی از منبر، همچون کانالی برای بیداری مردم و انتشار نظریات ضدنظام و مرام حکومت و برانگیختن توده‌های مردم سود می‌جستند.( هنری لطیف‌پور، 1357)

 

ویژگی رسانه ای مسجد بر وسایل ارتباط جمعی

سخن از طلوع اسلام و مطلع آن و فجر صادق آیین محمدی(صلی الله علیه و آله وسلم) و مرکز اشاعه آن یعنی مسجد است. مسجد مهمان خانه خدا در زمین(وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۵۱۷) جایگاه نزول برکات و خیرات آسمانی(من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۷۷)خانه راز و نیاز، عشق و محبت، صفا و صمیمیت، ایثار و رحمت، تجلی بهشت خدا در زمین(ترمذی دعوات، ج ۳، ص ۸)  و محل آرامش موحدان است.

ویژگی های ارتباط رسانه ای مسجد بر سایر رسانه ها را می توان در سه بخش مهم خلاصه کرد.

 

* ویژگی سیاسی

- مسجد اختصاص به هیچ ارگان و حزبی ندارد، اما هیچ رسانه ای نیست که به جایی وابسته نباشد.

- مسجد تابع هیچ نهاد و حکومتی نیز نمی باشد و افکار اجتماعی را به سمت و سوی صحیح سوق می دهد برخلاف سایر رسانه ها که موظفند افکار عمومی را به سمتی خاص، که نهادهای سیاسی و حکومت های قدرتمند و غالب دنیا طالبند، سوق دهند و رفتار اجتماعی براساس الگوهایی که عرضه می شود شکل گیرد.

- مسجدی ها معمولا از سیاسی بازی و حزب گرایی متنفر و دورند، برخلاف مخاطبین رسانه ها

- در عین حالی که مسجد گروهی و سازمانی نیست، اما حالتی تشکیلاتی داشته و با مخاطبان ارتباط تشکیلاتی دارد.

- این ارتباط- به دلیل غیرسازمانی و غیرگروهی بودن- موجب بازرسی مردمی از تشکیلات را فراهم کرده و امکان بهره برداری سیاسی را به حداقل می رساند.

- مقابله حکام جور با رسانه مسجد، یا باید شکل علنی داشته باشد که این مسئله پرده از چهره غیردینی حکومت های سلطه برمی دارد و باعث تحریک عواطف علیه سلطه گر می شود، و یا باید به شکل مخفی باشد که در اینصورت کاربرد چندانی نداشته بلکه نتیجه معکوس خواهد داشت. سلطه گران نیز تلاش می کنند- اگرچه در ظاهر- با مسجد همراه باشند تا بتوانند اطلاع رسانی مسجد را مهار سازند.

- مراکز رسانه ای دنیا محل رشد و فعالیت جاسوسان می باشد، اما در مسجد جاسوس (منافق) جایی ندارد و اگر وارد شود، زود رسوا می شود.

 

* ویژگی اجتماعی و فرهنگی

- رسانه مسجد نفوذناپذیر است چنانکه قرآن می فرماید: «مَا کَانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَن یَعْمُرُواْ مَسَاجِدَ الله شَاهِدِینَ عَلَى أَنفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ أُوْلَئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِی النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ ، مشرکان را نرسد که مساجد خدا را آباد کنند در حالى که به کفر خویش شهادت مى دهند آنانند که اعمالشان به هدر رفته و خود در آتش جاودانند (۱۷)

   إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّکَاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَى أُوْلَئِکَ أَن یَکُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِینَ ، مساجد خدا را تنها کسانى آباد مى کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و نماز برپا داشته و زکات داده و جز از خدا نترسیده اند پس امید است که اینان از راه یافتگان باشند (۱۸) .( التوبة، آیات 17 و 18) » بخلاف اکثر رسانه های دنیا که توسط مشرکین و معاندین اسلام، اداره و یا تأیید می شود.

- مغرض و منافق در سیستم مسجد جایگاه ندارد بخلاف سایر رسانه ها.

- وجود مسجد در هر مکانی موجب رشد مردم می شود، اما وجود برخی رسانه ها مردم را از دین دور می کند.

- رسانه ها یکدیگر را نفی می کنند، اما هیچ مسجدی، دیگر مساجد را نفی نمی کند بلکه مساجد مؤید یکدیگرند.

- مسجد نه هر پیامی را می گیرد و نه هر پیامی را به مخاطبین می دهد، چرا که رسانه مسجد، پیامی را ارائه می دهد که از وحی و اهل بیت(علیه السلام) باشد و در تربیت و رشد مخاطبین دخالت داشته باشد، بخلاف رسانه های دیگر که هر خبری را می دهند و می گیرند.

- مسجد برخلاف سایر رسانه ها و ادیان که پذیرش هفتگی، ماهیانه و سالیانه دارند، پذیرش روزانه داشته و تعطیل بردار نیست.

- تأثیر اخبار رسانه ها در دنیا متفاوت است به خلاف تأثیر پیام های مسجد.

- مسجد محلی است که همیشه مردم به دنبال آن بوده اند، لذا پیام آن عمیق است، به خلاف رسانه ها (رادیو، تلویزیون، ماهواره، اینترنت) که حتی در خانه ها به دنبال مخاطبین می روند.

- اخبار مسجد آرامش بخش است ولی اخبار رسانه ها عمدتا تشنج زا و تزلزل آفرین است.

- اخبار مسجد همیشه گواراست به خلاف اخبار غیرمسجد که برخی ناگوار است و حتی بعضی از اخبار خوب آن هم مشکل زا است.

- مخاطبین رسانه مسجد، عام است و هرکس و درهر موقعیتی می تواند از آن بهره جوید، اما رسانه ها معمولا مخاطبین خاص داشته و حتی هر صفحه از یک روزنامه مخاطبی خاص دارد.

- مسجد تولیت خاص ندارد، اما هیچ رسانه ای بدون مسئول و مدیرمسئول و سردبیر و... نمی تواند فعالیت داشته باشد.

- مسجد نزد عمده مردم- حتی افراد لاابالی- مقدس است، به خلاف برخی رسانه ها که هیچگونه سابقه و لاحقه تقدس ندارند.

- پیامد منفی در اخبار و پیامدهای مسجد- اعم از اخباری که می دهد و می گیرد- وجود نداردچون غرض اصلاح است، به خلاف اخبار برخی رسانه ها که پیام مثبت آنها بیش از پیام منفی آن نیست.

- رسانه مسجد مشکل گشا است به خلاف بعضی رسانه ها که مشکل سازند.

- اصولا تمامی وسائل ارتباط جمعی، نوعی ارتباط غیرحضوری را با مخاطب برقرار می سازند؛ ولی مسجد ارتباط غیرحضوری را نمی پذیرد چون حالات و اوقات و شرایط افراد مرتبط بامسجد متفاوت است و به همین خاطر پیامها نیز متفاوت است.

- مسجد پایگاهی ارتباطی- دینی است و موجب ماندگاری فرهنگ اسلامی در مخاطب می شود.

- کارکرد ارتباطی و رسانه ای مسجد عمیق تر است زیرا با دل ها و افکار هماهنگ با یکدیگر سر و کار دارد برخلاف سایر رسانه ها.

- مسجد پایگاهی ارتباطی و سهل الوصول و رسانه ای قابل دسترس برای کلیه مخاطبین و علاقه مندان است.

- مسجد جدا از نقش رسانه ای و ارتباطی خود، ازطریق خطبا و علما ایجاد انگیزش درمخاطبان کرده و علاوه بر نقش اطلاع رسانی، نقش هدایتی را نیز به دوش می گیرد.

- در طول تاریح مساجد عامل اتحاد و همبستگی میان مردم بوده است، به خاطر برخی رسانه ها که موجبات تفرقه را فراهم کرده اند.

 

* ویژگی پیام مسجد

- پیام مسجد همگانی بوده و اخبار خصوصی و سری و محرمانه ندارد برخلاف برخی رسانه ها که دارای بولتن سری، اخبار گزینش، تدوین و دوبلاژ می باشند.

- پیام مسجد موجب نفوذ در قلب ها و افکار مخاطبین می شود برخلاف اخبار رسانه ها.

- پیام مسجد همیشه انقلاب ساز است ولی اخبار برخی رسانه ها انقلاب سوز است.

- اخبار رسانه ها در روز بعد و یا حتی چندساعت بعد کهنه می شود؛ برخلاف پیام های مسجد.

- در رسانه مسجد اولویت با پیام دینی و تحت تاثیر احکام دین است؛ اما در رسانه ها اولویت با مسائل اقتصادی و سیاسی است.

- پیام مسجد ارشاد و هدایت است برخلاف اخبار رسانه ها که فقط اطلاع رسانی است و احیانا همراه با تخریب و گمراهی می باشد.

- همه مساجد حتی قدیمی و خالی از جمعیت نیز دارای پیام است.

- مسجد تنها رسانه ای است که در تمام دنیا اسم و پیام واحدی دارد.

- هرچه مسجد ساده تر باشد، پیام و جاذبه اش بیشتر است، بر خلاف رسانه های دیگر که مجبورند تا با آب و رنگ خاصی پیام دهند و بدون آن خالی از ارزش و مخاطب می شوند مثل تلویزیون سیاه و سفید.

- پیام دهنده مسجد باید عادل و عالم باشد، بر خلاف پیام دهنده در رسانه ها که شرط خاصی نداشته و هر کس می تواند در مقام پیام دهنده باشد.

- پیام دهنده مسجد (امام) مخاطب را می شناسد ( و باید بشناسد) و طبق ظرفیت او، پیام می دهد ولی رسانه ها عمدتا به هر گیرنده ای پیام می دهند.

- نحوه پیام دادن در مسجد شرایط و زمان خاص دارد، اما پیام سایر رسانه ها هیچ شرایط و زمان و مکان خاصی ندارد.

- هرچه مسجد سنتی تر باشد، پیامش بیشتر است، بر خلاف رسانه ها که جاذبه اش در مدرن تر بودن آن است.

- پیام مسجد به شرطی قابل انتقال است که بافت آن با ارزش ها، هنجارها و مبانی دینی مطابقت داشته باشد بر خلاف سایر پیام ها که از راههای گوناگون و از عموم رسانه ها قابل انتقال است.

- هیچگاه مسجد و پیام آن تابع بودجه نبوده است، بر خلاف رسانه ها که قبض و بسط آن تابع بودجه می باشد.

- در طول تاریخ هیچ مسجدی (به جز مسجد ضرار که تخریب شد) مخاطبین خود را از مسیر حق منحرف نساخته است ولی رسانه ها معاویه را امیر و حضرت علی(علیه السلام) را کافر و امام حسین(علیه السلام) را خارجی معرفی کردند.

- رسانه ها یا ناطق اند (رادیو و تلویزیون) یا مکتوب (روزنامه ها) و یا الکترونی (ماهواره و اینترنت)؛اما مسجد هر کسی را بنحوی اطلاع رسانی می کند گاهی نگاه به ساختمان مسجد و یا خطوط نوشته شده در آن و... پیام دهنده و بیدارکننده است.( فجری، اسفند 1389)

در این زمینه باید به این نکته اشاره کرد اینکه خود مسجد یک رسانه است.از قدیم هم مسجد محل خبررسانی بوده و پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) هر وقت می خواسته خبری را به مردم برساند از طریق مسجد اطلاع رسانی می کرده است. مسجد در فرهنگ اسلام و ایران مهم ترین محل برای عبادت های جمعی، روشن فکری و اتحاد مسلمین به شمار می رود. از گذشته تاکنون مساجد نقش ویژه ای در هدایت مسلمین در جوامع گوناگون اسلامی داشته است. جهان اسلام باید برای مسجد به عنوان یکی از بزرگترین پایگاه‌های مردمی و رسانه‌ای با قابلیت فراوان، حساب ویژه‌ای باز کنند. چرا که امروزه مساجد علاوه بر مزیت های این رسانه دینی نسبت به سایر رسانه ها در محلات می توانند در انتقال خبر و بیان حقیقت به دیگر رسانه ها نیزکمک کنند.

 

نقش رسانه ای مسجد در تحول ارتباطات

در طول تاریخ انسان همیشه تلاش کرده تا وسیله ای برای برقراری ارتباط در اختیار داشته باشد؛ هر چند که در دوره های اولیه این وسایل قدرت زیادی برای حمل پیام و اطلاعات نداشته اند؛ ولی برای انسان آن روز مطلوب بوده است. این تکنولوژی های ابتدایی به تدریج گسترش یافتند تا جایی که در زمان حال، با تکنولوژی های اطلاعاتی رو به رو هستیم که در حال متحول کردن نحوه زندگی و تفکر انسان معاصر است.( ارکان، 1386، پایگاه حوزه قابل دسترسی در http://www.hawzah.net)

کارکرد وسایل ارتباط جمعی برقراری هر چه موفق تر ارتباط با انسان هاست. این برقراری ارتباط به تحول های تکنیکی باز نمی گردد. ماهواره ها و کا مپیوترها البته قادر خواهند بود که پیامی را در یک لحظه به تمامی دنیا مخابره کنند و به وظیفه ی اطلاع رسانی و ارتباطی خود عمل نمایند، اما مهم پیام و حرفی است که ارسال و القا می شود. واکنش رفتار جمعی انسان ها دریک جامعه در برابرپیام هایی که به او می رسد، به خوبی نشان می دهند که کانون های ارسال پیام و وسایل ارتباط جمعی تا چه اندازه در القای پیام هایشان موفق بوده اند. سالیان متمادی غرب در ایران کوشید، تا با ارسال پیام و القای فرهنگ مورد نظرش و با گسترش مراکز مطبوعاتی، سینمایی، انجمن ها و محفل های متعدد ارتباطی به سلطه ی خویش هم چنان ادامه دهد، ولی دیدیم که در انقلاب اسلامی سال 1357 پایگاههای ارتباطی مورد تاکید انقلاب ، مساجد، خطبا و هیئت ها و تشکل های مذهبی ، توانستند، با وجود برخورداریشان از شکل سنتی در ارسال پیام، به سرعت بر رسانه های ارتباط جمعی پیشرفته ی غرب در ایران فایق آمده و واکنشی خلاف آن چه در رسانه های قدرتمند ارتباطی آن روز انتظار می رفت، از خود نشان دهند.( رضاییان ، 1384 ، ص133 )

رسانه‌ها کارکردهای متفاوتی همانند انتقال ارزش‌ها و میراث فرهنگی را برعهده دارند اما از نظر صاحب نظران این ابزارها تنها بخشی ار میراث گرانبهای نسل پیش را منتقل می‌کند و بیشتر خواهان و مروج نوآوری هستند. رسانه‌ها موجد تغییر در الگوهای سنتی جوامع هستند و با تشویق ارزش‌ها و هنجارهای جدید، الگوهای نسل پیش را به چالش می‌کشند. رسانه‌ها با وابسته کردن نسل جدید از نظر اطلاعات و دانش و سرگرمی، سعی در دیکته کردن ارزش‌ها و هنجارهای متضاد و مغایر با فرهنگ غالب دارند؛ به‌طوری‌که به جرأت می‌توان گفت که نسل فعلی بیشتر برداشت های فکری و ظاهری خود را از رسانه‌ها می‌گیرد. البته نباید به رسانه‌ها با دید منفی نگاه کرد و نباید کارکردهای مثبت آنها را در عرصه آموزش و اطلاع رسانی و ترویج دانش‌های نوین و نقش آنها را در توسعه‌ی جوامع نادیده گرفت. باید با شناخت جایگاه رسانه‌ها در جامعه‌پذیری و ارائه و انتقال محتواهای فرهنگی به جامعه، به تدوین و سیاست‌گذاری مناسب در جهت استفاده مناسب از آنها پرداخت؛ و در جهت تقویت فرهنگ و پالایش عناصر فرهنگی برای ارتقای فرهنگی جامعه و انتقال میراث فرهنگی به نسل آینده کوشش کرد، تا شکاف نسلی - که حاصل متغیرهای بسیاری از جمله نفوذ و رخنه رسانه‌ها در فرهنگ و جامعه است- کاهش پیدا کند و یا اصلاً به‌وجود نیاید.( رئیسی وانانی، 1390 ، دانشکده صدا و سیما قم، قابل دسترسی درhttp://www.qiu.ir)

بنابر این،" در تمامی نظریه‌های ارتباطی، رسانه‌های گروهی وظیفه اطلاع‌رسانی و ارسال پیام را بر عهده دارند و این بدین معنی است که صاحبان قدرت بر روابط مردم به‌وسیله رسانه نظارت می‌کنند آن هم به گونه ای که  خود می‌خواهندو نتیجه آن نیز حفظ نظام سرمایه‌داری و مصرف کالای بیشتر است. به این ترتیب ، این امر موجب می‌شود که انسان رابا دید ابزاری بنگرند ، در حالی که رسانه اسلام به دنبال تکامل و تعالی مخاطب است تا در رعایت آداب مسجد از جمله چگونگی ورود، خروج، نشستن و برخاستن، آراستن خویش، خوشبو کردن، طهارت داشتن، نظافت و... ناظر برکرامت بخشیدن به کسانی است که با مسجد در تماس‌اند ، جزء بهترین‌ها شوند.

مسجد همواره در دسترس همگان است. رسانه دینی به هیچ عنوان مانند بلندگو نیست که هر پیامی را چه مثبت و چه منفی اشاعه دهد، بلکه رسانه دینی رسانه‌ای " دین محور " است و این عاملی است که باعث فرق بین رسانه‌های دینی و غیر دینی می‌گردد. ویژگی‌ منحصر به فرد دیگر در تمامی رسانه‌های دینی علاوه بر محوریت دینی ، واقعیت‌گرایی است ، بدین معنا که برای ارائه حقیقت دین، رسانه‌ای که غیر حضوری بوده و فقط برای مخاطبانش تصاویر دو بعدی پخش‌کند، کافی نیست، چرا که حقیقت، واقعیتی سه بعدی است اما تصاویر، هرچند بر کیفیت، تأثیر و رنگ و لعاب آن بیفزاییم، جای یک لحظه حضور در مکانی مانند مسجد، نماز جمعه، حج یا حتی حضور در نماز را نمی‌گیرد.( سازمان تبلیغات اسلامی استان تهران، 1388، قابل دسترسی در http://www.ido.ir)

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) که پایه گذار اولین مسجد در اسلام است آنرابه گونه‌ای پایه‌گذاری نمود که علاوه بر عهده‌دار بودن نقش روحانی و معنوی ،کانون فعالیتهای اجتماعی مسلمانان نیز به شمار رود. و به همین دلیل مسجد در طول تاریخ اسلام از ویژگی برجسته‌ای برخوردار بود. در گذشته همه امور مسلمین در ابعاد مختلف، ازجمله عقاید وفعالیت‌های فرهنگی، عبادی، سیاسی و اقتصادی، در مساجد انجام می‌شد.( جمهوری اسلامی، 1389، شماره 8978)

بطور کلی، مسجد نماد فعالیت فکری، ‌معنوی، مذهبی و سیاسی و عمدتاً پایگاهی برای درخواست مشارکت سیاسی یا براندازی حکومت است. به همین دلیل است که دولت‌های استبدادی در جوامع اسلامی بیشترین واهمه را از مساجد داشته و دارند؛ زیرا این مراکز می‌توانند نیروهای بالقوه‌ی سیاسی را در خود متمرکز کنند.( جوانمرد، 1387، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، قابل دسترسی در http://www.irdc.ir)

سخن در این است که تحول ارتباطات در دنیای امروز، که در نظریات آلوین تافلر در کتابش تحت عنوان جابه جایی قدرت آمده است، نخواهد توانست فرهنگ های مقاوم و غنی را از درون تهی کند و البته بدیهی است که فرهنگ کشورها در تقابل با فرهنگ جهانی تاثیرمی پذیرند. ولی این تاثیر، به میزانی که خرده فرهنگ ( فرهنگ یک کشور) قوی باشد، به مراتب کمتر خواهد بود. بنابر این ، باید دوباره نگاهی به درون افکند و به جایگاه عمده رسانه های ارتباطی جهان اسلام، به ویژه مساجد، توجه جدی کرد. برای این که مسئله بیشتر روشن شود، به ویژگی های مسجد در برقراری ارتباط و سازماندهی حرکت های اجتماعی که عموده ترین متغیر و عامل ماندگاری فرهنگ اسلامی تا کنون بوده است، می پردازیم.

- مسجد غیر گروهی و سازمانی است.( سازمان در شکل مصطلح آن)

- مسجد از حالت تشکیلاتی برخوردار است و مخاطبان با هم  امکان ارتباط تشکیلاتی می یابند.

- این ارتباط به دلیل غیر سازمانی و غیر گروهی اش به شدت مردمی است که یک ویژگی عمده به شمار آمده، امکان بهره برداری دشمن را در جوامع بسته ی دیکتاتوری( مانند مصر امروز) به حداقل می رساند.

- مسجد به عنوان یک پایگاه ارتباطی دینی است و این عملا جهت ارتباطات را روشن می کند و در ماندگاری فرهنگ اسلامی نقش عمده ای ایفا می نماید.

- کارکرد ارتباطی و رسانه ای مسجد عمیق تر است، زیرا با دل ها و افکار هماهنگ با هم سر و کار دارد.

- مسجد یک پایگاه ارتباطی سهل الوصل و در عین حال یک رسانه ی قابل دسترس برای همه مخاطبان و علاقمندان است.

- مقابله ی حکام جور با مسجد از نظر سیاسی باید شکل علنی داشته باشد و این مسئله در ابتدای امر به افشای چهره ی غیر دینی حکومت های سلطه( که اتفاقا در کشورهای اسلامی به اسلام پناهی دست می زنند) می انجامد.اگر مبارزه حکومت با مسجد به روش مخفی باشد، کاربرد چندانی نخواهد داشت.

- مسجد جدای از نقش رسانه ای و ارتباطی اش یه وسیله ی خطبا و علما ایجاد انگیزش در مخاطبان می کند و این جاست که علاوه بر نقش اطلاع رسانی، نقش هدایتی را بر دوش می گیرد.( رضاییان ، 1384 ،صص 133،134،135 و136)

 

موانع و راهکارها

دین اسلام برای تمامی شئون زندگی انسان برنامه و هدف دارد، مسجد نیز می تواند سازمان دهنده ی رفتار دینی مردم در قالب یک نظم رفتاری در حیات اجتماعی باشد. مساجد پایگاه تبلیغ دین اسلام هستند و بسیاری از آثار اجتماعی، مانن اخلاص و درست کاری، سازمان دهی زندگی و نظم و تقوی بر آن ها مترتب است. افرادی که بیشتر به مسجد می روند، رفتارشان در تمام مراحل زندگی شان با نظم و توجه بیشتری است و در کل آثار رفتار دینی آنان در زندگی اجتماعی نیز به چشم می خورد. از طرف دیگر نقصان ارزش های دینی سبب بروز بی نظمی ها و آشوب های اجتماعی است.

پس لازم است برای جذب افراد به سمت مسجد چاره اندیشی شود. اول باید دید در نزد افکار عمومی چه جایگاهی دارد، آیا در عمل موثر بوده است و یا تنها در لفظ؛ علت کم توجهی مردم به آن چیست. چرا که بر اساس تعالیم اسلام، حتما خیری در وجود مسجد برای مسلمانان بوده و خواهخد بود.

مسجد کارکرد خاص خود را دارد و هیچ نهاد دیگری جای آن را نمی تواند بگیرد، مثل زمانی که می گفتیم مطبوعات، جای خالی احزاب را خواهد گرفت، چنین چیزی امکان ندارد.

متولیان امور در حال حاضر بیشتر به افزایش کمیت و یا چند منظوره کردن کارکردهای این نهاد دینی توجه می کنند. اما در دنیای امروز و ارتباطات وسیع و گسترده ای که به ویژه – شهرهی کلان- به آن دسترسی دارند، به وجود آوردن زمینه ی اعتقادات قلبی و موثر بیش از هر چیز دیگری لازم به نظر می رسد. یکی از عوامل موثر بر کاهش توان کارکردی مسجد، بی توجهی به نیازهای و مقتضیات زمان است. کار فرهنگی در این مکان ها باید از یک سو مبتنی بر معارف و ارزش های اصیل دینی و از سوی دیگر منطبق بر نیازهای زمان باشد.

بنا براین در عصر حاضر تحولات و تغییرات جدید، یک سری پرسش ها و نیازها را برای – ما انسانها- ایجاد کرده است، مسئولانی که وظیفه ی آموزش را بر عهده دارند و یا امام جماعت، باید توان پاسخگویی به این پرسش های جدید را داشته باشند. جوانی که به سمت مسجد کشیده می شود، اگر نتواند پاسخ خود را در آن جا بیابد، آن را قطعا در جای دیگر جستجو خواهد کرد و این همان آثاری را به دنبال دارد که بارها از آن سخن گفته شده است. متولیان و امامان جماعت مساجد باید بر دانش وسیع و فراگیر مسلط بوده و خارج از مسائل سیاسی و جناحی به نیازهای روحی قشر جوان پاسخ دهند، تا این گروه دل زده و سرخورده،نیازهای خود را در مکان های دیگر و یا با امکانات دیگری جستجو نکنند.

سازمان مساجد می تواند کارکردهای متنوعی داشته باشد و هر چقدر این کارکردها از تنوع بیشتری برخوردار باشد، به طورطبیعی جاذبه ی افزون تری برای اقشار مختلف جامعه به دنبال خواهد داشت. به عبارتی دیگر هر چه از پیچیدگی بالاتری بهره ببرد، طیف گسترده تری را به سمت خود جذب می کند و نتیجه ی ان تاثیر و باور عمیق دینی مردمی است که در جای جای زندگی شهری به دنبال روزنه ی امیدی آسمانی و مطمئن می گردند و این ویژگی، قانون و نظم را در زندگی و رفتار اجتماعی آنان ایجاد خواهد کرد.( روزنامه ابرار،9/12/1379،ص7و8، کارکرد مسجد، صص477، 478، 482 و 483)

خوب است اشاره کنیم، "مسجد پایگاه انسجام و یکپارچگی مسلمانان است و نماز جماعت و تشکیل صفوف به هم فشرده نمازگزاران به خوبی بیانگر هماهنگی و انسجامی است که حضور درمسجد فراهم می‌آورد. در اینجاست که افراد نمازگزار همچون قطره‌های آب به یکدیگر می‌پیوندند تا دریایی از اتحاد را به نمایش در آورند.همه در کنار یکدیگر در برابر پروردگار یکتا روبه سوی یک قبله می‌کنند ولب به حمد و ثنای آن یگانه نازنین می‌گشایند و هماهنگ با یکدیگر سرود توحید را زمزمه می‌کنند .

«هر کس به مساجد رفت و آمد کند، به یکى از هشت چیز مى رسد: یا برادرى دینى که از او بهره مند مى شود، یا دانش و نکته حکمت آمیز، یا آیت و نشانه اى محکم، یا رحمتى مورد انتظار، یا سخنى که او را از هلاکت باز مى دارد، یا کلامى مى شنود که او را به هدایت رهنمون مى شود، یا گناهى را به خاطر خشیت خدا یا از روى شرم و حیا، ترک مى کند.»( بحارالانوار، ج 80، ص 351)

مسجد علاوه بر اینکه محل عبادت ذات باری تعالی بود به عنوان رسانه ای نو در ترویج فرهنگ و رشد و نموِّ مدنیّت اسلامی شناخته شده است و پیامبر گزاره های دینی و اخلاقی خویش را در این مکان ویژه القاء می نمودند و این کارکرد تمدن ساز مسجد به جائی رسید که به عنوان دار الاماره تلقی می شد و چنانچه بین حکوت ها و تمدن ها ملازمه وجود داشته باشد، مسجد از همان ابتدا به عنوان نماد تمدن اسلامی مورد توجه بوده است.

پیوند مسجد و حکوت به حدّی بود که از آغاز گسترش اسلام موجب شد، ساخت مسجد عمدتاً توسط حکومت ها صورت گیرد و نوعِ امرای جوامع اسلامی ساختن مسجد را وظیفه ی خویش تلقی می نمودند و منابع عمومی را برای این کار اختصاص می دادند.

براساس آنچه ذکر شد، مسجد به عنوان شالوده حکومت اسلامی در تمدن اسلامی نقش ایفا می نماید به طوری که اگر کسی می خواست در غلبه بر مسلمانان شهر را از نشانه ها و تمدن اسلامی پاک سازی نماید دست به خراب نمودن مساجد آن شهر می نمود و این امر را نشان دهنده از بین رفتن تمدن اسلامی تلقی می نمود از همین رو است که  اگر کفار بر شهر های مسلمین و خداپرستان دست می یافتند اقدام به خراب کردن مساجد و صومعه ها و کنیسه ها می نمودند؛ در قرآن مجید نیز به این مطلب اشاره شده است.

«الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِن دِیَارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَن یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرًا وَلَیَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن یَنصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ »

همان کسانى که بناحق از خانه هایشان بیرون رانده شدند [آنها گناهى نداشتند] جز اینکه مى گفتند پروردگار ما خداست و اگر خدا بعضى از مردم را با بعض دیگر دفع نمى کرد صومعه ها و کلیساها و کنیسه ها و مساجدى که نام خدا در آنها بسیار برده مى شود سخت ویران مى شد و قطعا خدا به کسى که [دین] او را یارى مى کند یارى مى دهد چرا که خدا سخت نیرومند شکست ناپذیر است (الحج، آیه 40)

اما تخریب دیگری که در رابطه با مساجد صورت گرفته است تخریب فرهنگی مساجد بوسیله شبیه خون فرهنگی است. البته ناگفته نماند که متصدیان امر فرهنگی در کشور های اسلامی نیز با کم کاری های خود در این امر دخیل هستند.

یکی از این دسیسه های مربوط به این مقوله دور نمودن مردم، به خصوص جوانان به مسجد است  که خود یکی از مصادیق بارز تخریب مساجد می باشد.

در گذشته مردم به خود اجازه نمی دادند مساکن خویش را بلندتر از مساجد قرار دهند و احترام آن را در احداث فضای شهری مراعات می کردند  و به طوری که هم اکنون نیز در بسیاری از شهرهای کویری و نقاط مرکزی ایران، گنبد و مناره ی مسجد بلندترین ساختمان شهر به شمار می آید تا بتواند نفش مهم و حیاتی خویش را در زنده نگاه داشتن فرهنگ و هویت دینی به طور کامل به انجام برساند.

امروزه با وجود و توسعه ی روابط اجتماعی ـ اقتصادی و پیروی از مدل های شهرسازی غربی ، اگرچه از مرکزیت مساجد کاسته شده است ولی با اتکا و کمک گیری از اعتقادات دینی و احترام معنوی ای که مردم برای مساجد قائل هستند به عنوان نیروی محرکه قوی و نیرومند می توان مساجد را به مکان رفیع گذشته باز گرداند و تمهیداتی اندیشید که مساجد به عنوان نقطه ی عطف مذهبی منحصر به فرد در شهر همان نقش اساسی خویش را ایفا کند.( دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1390،قابل دسترسی در http://www.masjed.ir)

تجلی‌گاه وحدت و پایگاهی برای فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و کانون یکپارچگی و انسجام مسلمانان فقط برازنده مسجد است و هر زمانی که این کانون مورد توجه دقیق مسلمانان قرار گرفت آن دوران دوران شکوفایی معنویت و فرهنگ و مدنیت بوده است.

مساجد علاوه بر اینکه کانون معرفت الهی است، سنگری وحدت‌ساز در راستای ایجاد الفت و همگرایی ملی و انسجام اسلامی محسوب می‌شود.

مسجد قبل از آنکه مجموعه‌ای موزون و متناسب از سنگ و آجر و کاشی باشد سرچشمه جوشنده معرفت است، جایی که حضور در آن معنایی جز مهر و محبت به خالق و مخلوق نداشته باشد و در وجود آدمی جز پویایی و حیات معنوی نیفزاید.

این ضرورت نباید صرفا در مناسبت‌های مذهبی نظیر ماه مبارک رمضان، شب‌های قدر، تاسوعا و عاشورا، روز جهانی مساجد و یا حتی مراسم عزاداری و مجلس ختم مسلمانان باشد. تبیین معرفت دینی در کنار تقویت مبانی علمی و اجرایی در سطح اجتماع و به ویژه مکانی برای تقویت این مبانی در میان جوانان و نوجوانان از جمله ضرورت‌هایی است که می‌توان مساجد امروز ما را هم به اصالت خود نزدیکتر سازد.

با توجه به جایگاه رفیع مسجد در فرهنگ اسلامی و نقش محوری آن در میان ما مسلمانان در ابتدا رعایت حرمت و حفظ نظافت آن بر همه واجب است. امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: از رحمت خدا به دور است کسی که حرمت مسجد را پاس ندارد و به مسجد احترام نگذارد. از این رو مسجد این خانه دوم ما مسلمین دارای احکام مخصوصی است از جمله: وجوب تطهیر فوری و رعایت نظافت و پاکیزگی مستمر و غبارروبی و عطر افشانی آن. چون مسجد محل تجمع مردم و کانون راز و نیاز‌، تکریم، نیایش و سجود در برابر خداست. پس باید چنین مکان مقدسی را پاک و تطهیر کنیم.( روزنامه جمهوری اسلامی ، 1389، شماره 8978)

 

نتیجه گیری

مساجد به عنوان یک نهاد سنتی در جامعه و دارای قدمتی بیش از چهارده قرن ، اما با ارائه کارکردهای مختلف در حوزه های مختلف از جمله رسانه‌ای ـ ارتباطی، حمایتی ـ پشتیبانی و فرهنگی ـ هویتی توانسته با اقتدار، متناسب با نیاز روز جامعه گوی سبقت را از دیگرنهادهای مدرن همچون وسایل نوین ارتباط جمعی، به عنوان ستون فقرات جامعه اسلامی و بشریت توانست نقش عظیمی در بیداری اسلامی  وسازمان‌ انقلاب  های مردمی به ایفای نقش بپردازند.

اگرچه اندک زمانی بیش نیست که وسائل ارتباط جمعی دنیا از مطبوعات و رادیو و تلویزیون گرفته تا اینترنت و ماهواره مورد استفاده انسان قرارگرفته است؛ اما دین مبین اسلام از- بیش از- ۱۴۰۰ سال پیش این نیاز را در نظر گرفته و مکانی به نام «مسجد» را به عنوان پایگاه ارتباطی بسیار مهم برای افزایش پیوندهای انسانی و توسعه فرهنگی اسلام معرفی کرده است. همچنین کارکرد رسانه ارتباط جمعی با همه تحولات تکنیکی، زمانی قرین توفیق قلمداد می شود که بتواند عمیق ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب برقرار سازد که این ویژگی فقط در مسجد یافت می شود. آنچه از بررسی تاریخ به دست می آید آن است که از صدر اسلام و زمان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) گرفته تا قرون وسطی و حتی تا دوران تسلط و استیلای غرب، مساجد جایگاه علم، آموزش و پرورش، اطلاع رسانی و ارتباطات اجتماعی و... بوده و همین گستردگی کارکردهای مسجد، موجب شده تا آن را از دیگر معابد جدا سازد.( فجری، 1389)

اهمیت اسلام و فرهنگ آن و توجه یکجا به نقش رسانه‌های امروزی و مساجد به عنوان مدل ارتباطی و رسانه‌ای سنتی در جوامع اسلامی،‌ نباید نادیده انگاشته شود.

کارکرد رسانه‌ی ارتباط جمعی، با همه‌ی تحولات تکنیکی،‌زمانی قرین توفیق قلمداد می‌شود که بتواند عمیق‌ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب خود برقرار سازد. مساجد در پیشرفت و پیروزی انقلاب اسلامی سال 57،‌ نشان دادند که می‌توانند چنین ارتباطی را برقرار ساخته و نقش هدایتی و رسانه‌ای خود را ایفا کنند.

ویژگی‌های منحصر به فرد مسجد، در قالب پایگاه‌های ارتباطی مهم به هیچ وجه نباید در دنیای امروز فراموش شود، بلکه این پایگاه همواه می‌تواند در تقویت فرهنگ شنیداری و دیداری مردم و مخاطبانش بسیار مؤثر باشد؛ ماندگاری فرهنگ اسلامی تاکنون به لحاظ پویایی و تحرک این کانون‌های سازماندهی حرکت‌های اجتماعی و توده‌ای مردم بوده است. در آینده هم یکی از عوامل و متغیر‌های مهم این ماندگاری ما تحرک همین پایگاه‌هاست.( رضایی، 1387)

خلاصه آنکه اگر پذیرفتیم که مسجد به عنوان رسانه ای- نه صددرصد بهتر از رسانه های دیگر- که مساوی با رسانه های دیگر است و اگر پذیرفتیم که مسجد بزرگترین، قدیمی ترین و ماندگارترین رسانه ای است که در جهت رشد و پرورش انسانها تلاش کرده و لحظه ای از تکاپو نایستاده است و نیز با همه تجددها و تمدن ها و سرعتها، هنوز رسانه ای بودنش ضعیف نشده است.(فجری، 1389)   

بدون اغراق باید گفت که بی‌توجهی به ذائقه مخاطب منجر به شکست رسانه‌های گروهی خواهد شد که امروزه ما این مسئله را در فعالیت های رسانه های نوین به عینه مشاهده می کنیم.در این راستا مسجد ، به عنوان رسانه ای فراگیر،قوی و متفا وت از سایر رسانه های نوین دیگر ضمن برتری قدرت برقراری ارتباط با مخاطب،حفظ کرامت انسان ها،تأثیرگذاری بر اندیشه ها،پذیرش رسانه های جمعی دیگر، میزان سنجش انسان ها،رسانه ای منحصر به فرد و در دسترس ترین رسانه می تواند این خلع را پر کند.

 

منابع و پی نوشت ها

-  قرآن کریم

-  پارس قرآن

- بی نام، 23 اسفند 1389،  باشگاه اندیشه - به نقل از tajalli-month.org، قابل دسترسی در http://bashgahandishe.com.

-  لغت‌نامه دهخدا.

- عباسی حسینی ابراهیم، مروری بر جامعه شناسی مسجد، فصلنامه مشکوه، ش 16، پائیز 1366، ص95.

-  سوره‎ی بقره آیات 145، 150،151،191، 196، 217، مائده / 2، اعراف / 29 و 31، انفال / 34، توبه / 7، اسراء /1، کهف / 21،عنکبوت / 7؛ فتح / 25 و 27و حج / 25.

-  سوره‎ی بقره / 14 و 187، توبه / 17 و 18، حج /  40و جن / 18.

-  سوره الأعراف آیه 29 .

- ملاحسینی، محمد، 16 خرداد 1388، آشنایی با مسجد، همشهری - اندیشه ، دین ، قابل دسترسی در  http://www.hamshahrionline.ir/news .

- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه،ج8،ص 151.

- - ملکی احمد، 1384، نقش مسجد در گذر تاریخ ،کارکرد مسجد، تهران، نشر رسانش،ص393،394 و 405.

- صحیح بخاری، ج1، ص162.

- امام، ابراهیم، 1384، نقش مسجد در تکوین افکار عمومی ،کارکرد مسجد، ترجمه و اقتباس، سپهری، محمد، تهران، نشر رسانش،ص 27.

- سوره البقرة ،آیه115.

-  بحارالانوار، ج84، ص4.

-  کلمة الامام الحسن، ص41 ـ الحکم الزاهره. ص150.

-  وسائل الشیعة، ج3، ص481.

-  مستدرک‌الوسائل، ج 7، ص 659.

-  وسائل الشیعة، ج 3، ص 485 ـ کنزالاعمال، ج 7، ص 649.

-  من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 170.

- وسائل الشیعة، ج3، ص553.

-  وسائل الشیعة، ج3، ص513.

- مستدرک‌الوسائل، ج3، ص385.

-  وسائل الشیعة، ج 3، ص484.

-  بحارالانوار، ج84، ص16.

-  من لا یحضره الفقیه، ج1، ص169.

- مستدرک‌الوسائل، ج3. ص371.

- مستدرک‌الوسائل، ج3، ص356.

-  بحارالانوار، ج83، ص370.

-  صحیفه امام، ج ۲۰، ص ۳۱۶.

-  همان، ج ۲، ص ۴۵۱.

-  همان، ج ۱۳، ص ۱۵.

-  همان، ج ۷، ص ۶۵.

-  همان، ج ۱۳، ص ۳۲۵.

-  همان، ج ۱۲، ص ۳۹۳ و ۳۹۴.

- بی نام، 9 بهمن 1389، مفهوم‌شناسی مسجد، معنویت و جوان، باشگاه اندیشه، قابل دسترسی در http://bashgahandishe.com .

- سوره الجن، آیه 18.

- سوره التوبة، آیه۱۸.

-  شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه،ج اول، ص268.

-  مجلسی، بحارالانوار، ج76، ص336.

-  نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسایل، ج3، ص447.

-  نهج الفصاحه، حدیث71.

-  گلی زواره، غلامرضا ،آبان 1386، مسجد، قلب پرتپش شهر من، ماهنامه پرسمان ، شماره 59، آبان 1386 .

- ملکی احمد، 1384، نقش مسجد در گذر تاریخ ،کارکرد مسجد، تهران، نشر رسانش،ص393،394 و 405.

- رضاییان مجید، 1384،تحول ارتباطات و نقش رسانه ای مسجد در ماندگاری فرهنگ اسلامی، کارکرد مسجد، تهران نشررسانش ، ص136 ،.

- حشمتی، محمد رضا،1384، پیشگفتار،کارکرد مسجد، تهران نشررسانش، ص7.

- سوره النور، آیه 36.

- سوره التوبه،آیه 107.

- سوره التوبه،آیه 108.

- سوره التوبه،آیه18.

- آیت الله مکارم شیرازی ، ناصر و دیگران،‌ تفسیر نمونه‌،ج 7، ص 316، دارالکتب الاسلامیة‌.

- نوری، مهدی، 1384،تحلیل جامعه شناختی مسجد، کارکرد مسجد، تهران نشررسانش، ص458 .

- احمدی حکمتی، حسن، 1384، نقش تبلیغی مسجد در عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) ،کارکرد مسجد، تهران، نشر رسانش،ص66.

- تاجدینی، علی، 1384،نسبت مسجد و حکومت در اندیشه مطهری ، ،کارکرد مسجد، تهران، نشر رسانش،ص96 و 97.

-  فجرى، محمد مهدی ،1388، آشنایی با کارکردهای مسجد،پایگاه حوزه، قبل دسترسی درhttp://www.hawzah.net.

- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، انتشارات سخن، 1381.

- مک کوئیل، دنیس، درآمدی بر نظریه ارتباطات جمعی، ترجمه پرویز جلالی، انتشارات مرکز مطالعات رسانه، 1382.

- کرباسیان، قاسم، 1390، کارکردهای وسایل ارتباط جمعی، پژوهشکده باقرالعلوم، قابل دسترسی در http://www.pajoohe.com.

- بی نام، 5 بهمن 1388، نقش ارتباطات و وسایل ارتباط جمعی در زندگی اجتماعی،راسخون، قابل دسترسی در http://www.rasekhoon.net.

- رضاییان، مجید، 1384،تحول ارتباطات و نقش رسانه ای مسجد در ماندگاری فرهنگ اسلامی، کارکرد مسجد، تهران نشررسانش ،ص131.

- ساسان، جعفر، 4 آذر 1388، نقش مساجد در انقلاب اسلامی (1)،مرکز اسناد انقلاب، قابل دسترسی در http://www.irdc.ir.

- رضاییان ، مجید، 1384،تحول ارتباطات و نقش رسانه ای مسجد در ماندگاری فرهنگ اسلامی، کارکرد مسجد، تهران نشررسانش ،ص129 و 130.

- رضایی، علی، 29 مرداد 1387، نقش مساجد در جوامع اسلامی،راسخون،قابل دسترسی در http://www.rasekhoon.net.

- بی نام، 28 مرداد 1388، مسجد ، رسانه ای دینی و در دسترس،سازمان تبلیغات اسلامی استان تهران، قابل دسترسی در http://www.ido.ir.

- منجد الطلاب، واژه ی منبر.

- دهخدا، لغت نامه، واژه های کرسی، اورنگ، تخت گاه و سریر.

- محمدی زکرالله، 1384، تاریخ و جایگاه منبر در مسجد،کارکرد مسجد، تهران، نشر رسانش،ص 376 و377.

- فجرى، محمد مهدی ،1388، آشنایی با کارکردهای مسجد، مبلغان : شهریور و مهر 1388 - شماره 120.

- حسینی، رضا، 5 اردیبهشت 1390، نقش مسجد در ارتباطات عمومی، پرتال نور، قابل دسترسی در http://noorportal.net.

- رزمجو، جمال، 3 خرداد 1390  ، منبر، اولین رسانه تاریخ اسلام، پرتال نور، قابل دسترسی در http://noorportal.net، اصغر فتحی، «منبر یک رسانه عمومی در اسلام» تهران، پژوهشکده علوم ارتباطی و توسعه ایران، 1358* حسن ستایش،«بررسی مفهوم خطابه و منبر و سیر تاریخی پیدایش آن» در مجموعه مقالات همایش بزرگداشت استاد فلسفی، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1386* ذکراله محمدی، «المنبر تاریخه و موقعه فی المسجد» مجله آفاق الحضاره الاسلامیه، آبان 1377.هفته نامه پنجره، شماره 32.

- رضایی، علی، 29 مرداد 1387، نقش مساجد در جوامع اسلامی،راسخون،قابل دسترسی در http://www.rasekhoon.net.

- - ید‌الله هنری لطیف‌پور، فرهنگ سیاسی شیعه و انقلاب اسلامی 1342ـ 1357، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران 1379، صص 156ـ157.

-  وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۵۱۷.

- من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۷۷.

-  ترمذی دعوات، ج ۳، ص ۸.

- سوره التوبة آیات 17 و 18.

- فجری، محمد مهدی ، 15اسفند1389، مسجد رسانه ای قوی و متفاوت، روزنامه کیهان، شماره 19880، صفحه 6 (معارف).

- ارکان، عاطفه، 3 شهریور 1386، شماره 213، سیر تحول وسایل ارتباطی بشر از جامعه ابتدایی تا جامعه اطلاعاتی، پایگاه حوزه قابل دسترسی در http://www.hawzah.net.

- رضاییان، مجید، 1384،تحول ارتباطات و نقش رسانه ای مسجد در ماندگاری فرهنگ اسلامی، کارکرد مسجد، تهران نشررسانش ، ص133 .

- رئیسی وانانی، حسین، 25 اردیبهشت 1390 ، تحول ارتباطات و تاثیر آن بر جوامع معاصر،دانشکده صدا و سیما قم، قابل دسترسی درhttp://www.qiu.ir.

-  جوانمرد، احسان ، 9 اردیبهشت 1387، نگاهی به نقش مسجد در مبارزات سیاسی استاد شهید مطهری، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، قابل دسترسی در http://www.irdc.ir.

- بی نام ، 2 شهریور1389، مسجد؛ کانون اهل دل و معنویت، روزنامه جمهوری اسلامی - سرویس گزارش سه‌شنبه 2 شهریور شماره 8978.

- رضاییان مجید، 1384،تحول ارتباطات و نقش رسانه ای مسجد در ماندگاری فرهنگ اسلامی، کارکرد مسجد، تهران نشررسانش ، ص133،134،135 و136.

- بی نام ، روزنامه ابرار،9/12/1379،ص7و8، مسجد و نقش آن در رفتار دینی مردم در گفتگو با صاحب نظران(حجه الاسلام محمد رضا حشمتی، دکتر سید رضا نقیب السادات، زهرا کاظمی نزاد و دکتر امیر مسعود مظاهری، کارکرد مسجد، تهران نشررسانش ، ص477، 478، 482 و 483.

-  بحارالانوار، ج 80، ص 351.

-  سوره الحج، آیه 40

-  بی نام، 7 اردیبشهت 1390، مسجد نماد تمدن اسلامی، دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امور مساجد، قابل دسترسی در http://www.masjed.ir

 

پایگاههای اینترنتی:

http://www.parsquran.com -

http://www.roshd.ir -

  http://www.hamshahrionline.ir/news -

 http://www.masjedshefa.net -

http://www.rasekhoon.net -

http://www.ido.ir -

http://bashgahandishe.com -

http://www.irdc.ir -

http://www.masjed.ir -

http://www.hawzah.net –

http://www.qiu.ir -

http://noorportal.net -

http://www.irdc.ir -

نویسنده، موسی کاظم زاده (پژوهشگر حوزه فرهنگ ودین ، رسانه) - آدرس (تبریز-جاده مایان – شهرک خواجه دیزج- منزل مجید آزموده- پلاک 293 ) تلفن 04112852710-09144050379- پست الکترونیکی (moosakazemzadeh@yahoo.com)