Masjedpajoh.ir
Masjedpajoh.ir
Masjedpajoh.ir
تدوین الگوی مدیریت اثربخش مسجد
دو شنبه, 26 خرداد 1399

چکیده

در تحقیق حاضر طی مطالعه و کنکاشی وسیع، عناصر الگوی مدیریت اثربخش مسجد شناسایی و احصا شد. البته این الگو به طور گسترده طراحی و تدوین شد؛ به نحوی که حتی با کمک این الگو می توان کل عملکرد اثربخش مسجد را پایش نمود. یازده بعد در این الگو در پنج حوزه ی ورودی، فرآیند، خروجی، پیامد خروجی و عناصر محیطی شناسایی شدند. ابعاد ورودی عبارتند از شایستگی های امام مسجد، شایستگی های فعالان و کارگزاران، شایستگی های جماعت (مأمومین) و منابع (منابع مالی، مادی و اطلاعات). حوزه فرآیند، بُعد اقدامات و حوزه خروجی ها، تنوع و کیفیت برنامه ها و خدمات را شامل می شوند. جذب حداکثری و تحول و تعالی حوزه پیامد خروجی را تشکیل می دهند. عناصر محیطی نیز در برگیرنده سازمان های محیطی و بافت محلی می باشند. در این تحقیق به منظور تدوین الگوی تحقیق از مطالعه منابع دینی ـ اسلامی خصوصاً آیات و روایات، منابع علم مدیریت، جامعه شناسی، روان شناسی دین، مدیریت اسلامی، منابع فقهی مسجد، بررسی تطبیقی در حوزه مطالعات سازمان های داوطلبانه و سازمان های دینی، مصاحبه اکتشافی، مشاهده و نظرسنجی از متخصصان استفاده شده است.

کلیدواژه ها: نهاد دینی، اثربخشی، مدیریت اثربخش مسجد، امام مسجد، فعالان، مأمومین.

 

مسجد همان‌طور که از نام آن پیداست، محلی برای سجده و عبادت در برابر پروردگار یکتاست. نگاهی به تاریخ گذشته خصوصاً در صدر اسلام به ما نشان می‌دهد اگرچه رسالت اصلی مسجد، برگزاری آیین کرنش و نیایش و ارتباط عبادی انسان با خداوند متعال است، ولی هیچ‌گاه کارکرد مساجد صرفاً به اقامه نماز جماعت و انجام عبادات جمعی محدود نشده است. توصیه و تأکید دین بر انجام اعمال عبادی به صورت جمعی، نشان از اهمیت مزایای جنبی تشکیل اجتماع در بین مسلمانان دارد. در پرتو تشکیل این جماعات، امکان بهره‌برداری‌های مختلف اجتماعی، آموزشی، فرهنگی و غیره برای عامه مردم به وجود می‌آید. تاریخ گواهی می‌دهد که در برهه‌هایی از مسجد، به عنوان مرکز تعلیم و تعلّم معارف دینی و حتی علوم بشری، پایگاه اطلاع‌رسانی، مجلس شور و مشورت سیاسی ـ اجتماعی، ستاد فرماندهی و ساماندهی امور نظامی و محل رسیدگی به امور گوناگون مسلمانان بوده است. به عبارت دیگر می‌توان چنین بیان کرد: هر زمان که مدیریت بهتری بر این نهاد دینی اعمال شده، از ظرفیت‌ها و کارکردهای بالقوه آن، بهره‌برداری بیشتری شده است. همان‌طور که در تعریف واژه مدیریت، آن را امکان بهره‌برداری بیشتر از ظرفیت‌ها دانسته‌اند، هرچه بخواهیم مسجد به عنوان یک نهاد داوطلبانه، مردمی، غیرانتفاعی و مذهبی در تحقق کارکردهای مختلف اجتماعی ـ دینی خود، موفق‌تر و اثربخش‌تر باشد، نیاز به مدیریتی توانمند و اثربخش بیشتر احساس می‌شود.

در اکثر نظرسنجی‌های به عمل آمده در داخل کشور، ضعف مدیریت مسجد عامل اصلی عدم گرایش به مساجد عنوان شده است. ضعف آگاهی کادر اجرایی مساجد نسبت به شیوه‌های صحیح مدیریت و برنامه‌ریزی و چگونگی تعامل با جماعت مسجد از گروه‌های سنی مختلف، سبب کم‌رونقی برخی مساجد و خالی شدن آن‌ها از طیف جوانان فعال کشور شده است و بعضی مساجد به نمازخانه‌ای بدل گشته و یا تعطیل شده‌اند.

 دوتعریف از مدیریت مسجد می توان ارائه داد: نخست، تعریف مدیریت مسجد به عنوان شاخه ای از دانش مدیریت و دوم، مدیریت مسجد به عنوان یک فن و هنر. با توجه به اینکه دانش مدیریت شاخه های متعددی دارد، می توان مدیریت مسجد را شاخه ای از علم مدیریت در نظر گرفت. اما مدیریت مسجد به عنوان یک هنر و فن، نیازی به رشته و دانش ندارد و یک تونایی است که می تواند در اثر استعداد و تلاش یک شخص و یا تجربه آموزی از دیگران فراهم شود. بنابراین آنچه در مجموعه مقالات فروغ  مورد بررسی و پژوهش قرار می گیرد مدیریت مسجد به عنوان یک فن و هنر است برای تحقق اهداف تشریع مسجد.

ضرورت مدیریت علمی مسجد ما را بر آن می‌دارد تا با نگارش مقالات علمی، مدیریت اثربخش مسجد را که نهادی دینی و مردمی است مورد واکاوی دقیق قرار دادهیم و به شناسایی  مجموعه مهارت ها و اقداماتی که مدیر مسجد  باید انجام دهد خصوصاً از نگاه مخاطبان بپردازیم. امری که در بین پژوهشگران عرصه مدیریت مسجد کمتر مورد توجه واقع شده است. اینک سؤال اساسی که مطرح می‌شود این است که مدیریت اثربخش مسجد دارای چه عوامل و عناصری است و  مدیر مسجد باید دارای چه مهارت هایی باشد و اقدامات لازم در این زمینه چیست ؟

 

مبحث اول: کلیات مدیریت اثربخش مسجد

تعریف مدیریت اثربخش

  • «مدیریت اثربخش» عبارت است از: کسب اهداف سازمانی یا بیش از آن.
  • «مدیر اثربخش کسی» است که بتواند هشتاد تا نود درصد توانایی های افراد را به کار بگیرد.[1] البته معنی قطعی از «اثربخشی سازمانی» وجود ندارد و اکثر نویسندگان، سنجش اثربخشی سازمانی را مستلزم تعریف شاخص‌های متعدد و ارزیابی وظایف مختلف سازمانی با استفاده از خصیصه های متفاوت می دانند. برخلاف تصور غالب در بین افرادِ آشنا به علم مدیریت، اثربخشی صرفاً دستیابی به هدف نیست، بلکه رویکردهای مختلفی به اثربخشی وجود دارد.
  • رویکردهای سنجش اثربخشی سازمانی

صاحب نظران چهار رویکرد به سنجش اثربخشی سازمانی را معرفی کرده اند.

1.اولین رویکرد، رویکرد دستیابی به هدف است. این رویکرد با شناسایی اهداف در سنجش عملکرد مشخص می‌شود.

2.دومین چارچوب، رویکرد منابع سیستم یا سیستم باز است. این نگاه به اثربخشی بر توانایی یک سازمان در جذب منابع برای اطمینان از بقا تأکید دارد. جذب منابع ضروری و حفظ یک رابطه  هارمونیک با محیط از ضروریات کاربرد مدل سیستمی است.

3.چارچوب سوم، رویکرد فرآیند داخلی است. کنترل، تمرکز، رسمی‌سازی، ثبات، استمرار، نظم و شاخص‌های قابل پیش‌بینی عملکرد از شاخص‌های این رویکرد است. کارکنان برای اطاعت از مقررات پاداش داده می‌شوند و رهبران جنبه‌های مختلف کار را اندازه‌گیری کرده و مستند می‌کنند و باور دارند که یکسان‌سازی و رسمی‌سازی به ثبات، نظم و استمرار ختم می‌شوند.

4.تاکید بر منابع انسانی به چهارمین رویکرد ختم می‌شود که به رویکرد اجزا یا گروه‌های استراتژیک یا رضایت ذینفعان مشهور است. در این رویکرد، مشخص کردن دیدگاه ذینفعان اصلی از اثربخشی، مهم ترین نکته فرض می‌شود. هر گروه ممکن است تقاضای متفاوتی نسبت به شیوه عمل سازمان داشته باشد. این رویکرد از چارچوب سیاسی ناشی می‌شود و توانایی سازمان را در راضی ساختن مجموعه متنوعی از گروه‌های داخلی و خارجی مورد ارزیابی قرار می‌دهد. ذینفع به مثابه هر شخص، گروه یا سازمان تعریف می شود که می‌تواند از توجه، منابع یا خروجی سازمان بهره‌مند شود (یا مستحق آن است) یا اینکه تحت تأثیر آن خروجی قرار می‌گیرد.

لذا در این تحقیق بر آن شدیم که با پرهیز از بخشی نگری، نگاهی جامع، فراگیر و فرآیندگرا به پدیده اثربخشی در نهاد دینی مسجد داشته باشیم. در این نگاه، سعی شد انعطاف پذیری، خلاقیت و استمرار در بهبود کیفیت به عنوان ویژگی های این مدل در نظر گرفته شود.  همان گونه که در الگوی تعالی سازمانی اشاره می شود، اثربخشی سازمانی هنگامی افزایش می یابد که کلیه فعالیت های داخلی سازمان که دارای ارتباط متقابل هستند دقیقاً شناخته شده و به صورتی نظام مند و با استفاده از اطلاعات قابل اطمینانی از ذینفعان اداره شود و تصمیم گیریهای مرتبط با عملیات جاری بر اساس آن صورت گیرد.

با توجه به این نکات در طراحی چارچوب نظری تحقیق سعی شده است از رویکردهای مختلف فوق الذکر در اثربخشی سازمانی یعنی رویکرد هدف‌مدار، منابع سیستم، فرآیند داخلی و رضایت ذینفعان استفاده شود. با نگاه به این رویکردها و تنوع آنها بر آن شدیم با استفاده از الگوی سیستمی، چارچوبی را طراحی و ارائه کنیم که بتواند جهت‌گیری رویکردهای مختلف اثربخشی را هم چون چتری در بر بگیرد. در نتیجه الگوی سیستمی در علم مدیریت به عنوان مبنای اصلی نظری در طراحی الگوی تحقیق و شناسایی اجزا و عناصر آن انتخاب شد. رویکرد سیستمی در مدیریت، شامل داده‌ها (انسان، سرمایه، مدیریت و فناوری)، فرآیند (برنامه‌ریزی، سازماندهی، استخدام، رهبری و کنترل)، ستاده (محصولات، خدمات، سود، رضایت و یکپارچگی هدف) و محیط است.

الگوی تعالی سازمانی

الگوی دیگری است که در طراحی الگوی نظری تحقیق به آن توجه شده است. تعالی به عملکرد برجسته مدیریت یک سازمان که به دستیابی به نتایج درخشان منتهی شده اطلاق می‌شود. این الگو از دو بخش تشکیل شده است:

1.توانمندسازها شامل رهبری، توسعه کارکنان، خط‌مشی و راهبرد، مشارکت‌ها و منابع، و فرآیندها.

2. نتایج شامل نتایج کارکنان، نتایج مشتریان، نتایج جامعه و نتایج کلیدی عملکرد.

شکل ساده الگوی مدیریت اثربخش مسجد مبتنی بر الگوی سیستمی را می‌توان به صورت زیر نمایش داد:

                        

 ورودی   فرآیند یا پردازش      خروجی             پیامد (هدف)

                              

  بازخورد (رشد و یادگیری)

طبق این چارچوب نظری، معتقدیم توانمندسازها یعنی 1ـ منابع ورودی اعم از منابع انسانی (امام مسجد، فعالان و مأمومین) و منابع مالی، فیزیکی و اطلاعاتی و 2 ـ اقدامات مجموعه مدیریتی مسجد به عنوان فرآیند بر خروجی‌ها یا نتایج تأثیرگذارند. از آنجایی که عنصر فرآیند در الگوی سیستمی شامل وظایف عمومی مدیریت و در الگوی تعالی سازمانی، فرآیند زنجیره تولید می‌باشد، لذا در مؤلفه اقداماتِ الگو، ترکیب هر دو نقطه‌نظر مورد توجه قرار گرفت و وظایف عمومی مدیریت از الگوی سیستمی و مدیریت عملیات یا فرآیند از الگوی تعالی سازمانی اقتباس شد.

با توجه به ارزشی بودن فضای معنوی مسجد و لزوم حاکم کردن ارزش‌ها بر روابط بین فردی و فعالیت‌ها به جای فضای بوروکراتیک و روابط سلسله‌مراتبی، مؤلفه‌ای با عنوان تبیین جهت‌گیری‌های ارزشی مسجد در مؤلفه اقدامات پیشنهاد شده است که روح یا فرهنگ ارزشی این سازمان معنوی را شکل می‌دهد. نتایج نیز طی دو گام یعنی 1ـ خروجی ها شامل تنوع و کیفیت برنامه ها و خدمات، و 2 ـ پیامدها (اهداف) شامل جذب حداکثری و تحول و تعالی دیده شده است. این زنجیره از طریق بازخورد (رشد و یادگیری) به یک حلقه‌ی پویا تبدیل می‌شود و بالتبع می‌تواند کمیت و کیفیت عناصر ورودی را ارتقا دهد. عناصر محیطی هم از عناصر تاثیرگذار بر اجزای داخلی سیستم هستند. روابط حوزه های علمیه، سازمان های بالادستی، همکار و واحدهای محلی با مسجد و بافت مذهبی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و فناورانه (تکنولوژیکی) محله به عنوان اجزای محیط نزدیک و تاثیرگذار بر مسجد در نظر گرفته شده اند.

البته در مورد خروجی ها اگر چه می توان تنوع برنامه ها و خدمات را جزئی از کیفیت قلمداد کرد، ولی به منظور برجسته سازی و نشان دادن اهمیت ویژه آن، به عنوان یک بُعد مستقل در نظر گرفته شده است. تنوع کارکردها و برنامه های مسجد از این جهت حائز اهمیت است که مسجد در سنت نبوی(صلی الله علیه و آله)، هرگز یک تشکیلات تک کارکردی و یا به عبارتی مکانی برای عبادت صرف نبوده، بلکه مرکز ساماندهی امور مسلمین و محل انجام کارکردها و برنامه های مختلف بوده است.

الگوی مدیریت اثربخش مسجد

متناسب با توضیحات ذکر شده و با پیش‌فرض تأسیس مسجد بر اساس تقوا و اخلاص، مبتنی بر آیه: )لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى‏ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فیهِ فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ([2]طراحی و در مباحث آینده ارائه شده است. از این آیه شریفه به روشنی می توان دریافت که آنچه «مسجد قبا» را در خور مدح و ستایش کرده، تقوا و اخلاص مؤسسان آن بوده است. امام باقر(علیه السلام) یکی از عوامل مبارک بودن «مسجد غِنی» در کوفه را مؤمن بودن بانی آن دانسته است.[3] هم چنین بنا بر حدیث معروف نبوی(صلی الله علیه و آله)،  «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ»[4] ارزش هر عملی به قصد و نیت فاعل آن است. بنا کردن یک مسجد زمانی از ارزش والایی در نزد پروردگار متعال برخوردار است که با نیت خالص و برای رضای الهی صورت گرفته باشد. صاحب تفسیر نوردر این زمینه چنین می نویسد: «گاهی مسجد، بانیان خود را به قعر دوزخ می‌افکند.»[5]

                                                                                                                                                                           بازخورد (یادگیری و رشد

 
   

مبحث دوم: شایستگی های مدیران

  • مدیر شایسته

در تعریف شایستگی مدیران گفته اند: خصوصیات و رفتارهایی که منجر به اثربخشی مدیران در محیط شغلی شود، مانند دانش، مهارتها، ویژگی های شخصیتی، نگرش، اعتبار حرفه ای و عمومی.[6]

در تعریف دیگری، شایستگی، ویژگی اساسی یک شخص بیان شده که از نظر علّی با عملکرد اثربخش یا برتر فرد در یک موقعیت شغلی مرتبط است.

«اسپنسر»[7] اعتقاد دارد که شایستگی در پنج قالب قرار می گیرد: انگیزه ها، خصیصه ها، خودمفهومی، دانش و مهارت.

«بویاتزیس»[8] دامنه ای از عوامل را در موفقیت مدیران دخیل می دانست. وی این عوامل را مانند کیفیت های فردی، انگیزه ها، تجربه و ویژگی های رفتاری تحت عنوان شایستگی چنین تعریف می کند:

ظرفیت موجود در فرد که منجر به رفتاری برای برآورده کردن مطالبات شغلی موجود در چارچوب پارامترهای محیط سازمانی می شود و به نوبه خود نتایج مطلوب را ایجاد می کند.

«دیوید روباتام» در مقاله ای در این خصوص می نویسد:

«شایستگی معانی متفاوتی دارد و هنوز هم یکی از مبهم ترین عبارات ادبیات سازمان باقی مانده است»

مولفه های و مهارت های شایستگی

در یک جمع‌بندی، مؤلفه های شایستگی در شش گروه کلی جای می گیرند:[9]

1.دانش و معلومات حرفه ای،

2.مهارتها؛ مهارت توانایی پیاده سازی علم در عمل.

در یک تقسیم بندی متداول مهارت های مورد نیاز مدیران به سه نوع تقسیم شده اند و آنها را بدین صورت تعریف کرده اند:

مهارت ادراکی: توانایی فهمیدن پیچیدگی های کل سازمان و آگاهی از این که آیا شخص در خور شرایط سازمان عمل می کند یا نه. این آگاهی موجب می شود که فرد به جای این که فقط بر مبنای هدف ها و نیازهای گروهِ نزدیک و بلافصل خود عمل کند، اقدامات خود را بر هدف های کل سازمان استوار سازد.

مهارت انسانی: توانایی و قدرت تشخیص در کار کردن با مردم و انجام دادن کار به وسیله آنها که شامل درک و فهم انگیزش و به کار بردن رهبری مؤثر است.

مهارت فنی: توانایی حاصل از تجربیات، آموزش و کارآموزی لازم برای به کارگیری دانش، روش ها، فنون و تجهیزات لازم برای انجام کارهای خاص.

  1. ویژگی های شخصیتی؛ شخصیت عبارت است از مجموعه الگوهای منحصر به فرد و نسبتاً ثابت رفتاری، احساسی و فکری که انسان ها از خود بروز می دهند.

2.نگرش؛ هیچ تصمیمی در یک محیط خالی از مفاهیم ارزشی گرفته نمی شود. موازین ارزشی تصمیم گیرنده یکی از عملکردهای اصلی در شکل گیری تصمیم می باشد. مجموعه ارزش ها یکی از مهم ترین عوامل متمایز کننده مدیران از یکدیگر است. برخی از این عوامل عبارت است از: باور به پاسخگویی در برابر خداوند، محترم شمردن مردم، پایبندی به اخلاق حرفه ای، امید به جهان آخرت، نحوه نگرش به انسان، نگرش توحیدی.

3.اعتبار حرفه ای؛ اعتبار حرفه ای به جایگاه مدیر در شبکه ارتباطات حرفه ای برمی گردد و عبارت است از قابلیت برقراری ارتباط با افراد مؤثر و درخواست از آنان با احتمال زیاد پذیرش.

4.اعتبار عمومی؛ اعتبار عمومی یک مدیر به جایگاه غیر حرفه ای وی در اجتماع بر می گردد. واقعیت این است که زندگی کاری و عمومی یک مدیر بر یکدیگر تأثیر متقابل می گذارند و اداره این دو به صورت کاملاً منفصل از هم امکان پذیر نیست. خانواده، محیط معاشرتی و حسن شهرت از عوامل مهم اعتباربخش است.[10]

از طرف دیگر، فضایل ارزشی ـ اخلاقی، جزء لاینفک شایستگی های یک مدیر عنوان شده است. شاخص های فضیلت، جزئی جدانشدنی از ایده های اخلاق گرایی است و ارائه دهنده چشم اندازهایی است که شیوه زندگی ما را شکل می‌دهند، ولی شایستگی شامل مهارتهای آموخته شده و کارآیی فنی است. بررسی دقیق تر نشان می دهد که دو مفهوم "شایستگی" و "فضیلت" بسیار به هم مرتبط هستند: شایستگی ها، فضیلت های خاصی را در برمی گیرند در حالی که اِعمال موفقیت آمیز فضیلت ها نیز به قابلیت هایی نیاز دارند.

وجود دو رویکرد مدیریتی

اول؛ اینکه ما باید فضیلت و شایستگی را از هم دیگر متمایز کنیم؛

دوم؛ اینکه دو مفهوم فضیلت و شایستگی را با این توصیف که بسیاری از شایستگی های مدیریتی فضیلت های ذاتی دارند به عنوان همزیست در نظر بگیریم. «لاومن» و همکاران، قابلیت ایمانی و فنی را به عنوان عناصر اساسی مدیریت عمومی موفق با یکدیگر ترکیب می کنند. آنها معتقدند؛ موفقیت مدیران عمومی مبتنی بر مثلث مهارتها شامل قابلیت فنی، رهبری و شایستگی های اخلاقی است. شایستگی های اخلاقی[11] شامل منطق اخلاقی،[12] مدیریت ارزش ها و تصمیم گیری محتاطانه می باشد.[13]

«ورتانن»[14] مجموعه شایستگی هایی را برای مدیریت عمومی ارائه می کند که یکی از آنها شایستگی اخلاقی است. «مکالی و لاوتون» در انتهای مقاله خود نتیجه می گیرند که فضایل همان طور که در حوزه شخصیت انسانی قرار دارند، به طور برابر در حوزه اقدامات قرار دارند. فضیلت، یک بخش مکمل از شایستگی های مدیریتی است. شایستگی به مثابه تعالی مدیریت، به طور اجتناب ناپذیر، توجه به فضیلت را در درون خود دارد. فضیلت نیز به همین صورت باید بعضی کیفیت های شایستگی را داشته باشد تا بتوان آن را عملی ساخت.[15]

«هرسی و بلانچارد عملکرد موفق را تابعی از توانایی و تمایل فرد می دانند».

از طرف دیگر، «آمادگی» عبارت است از: میزان توانایی و تمایل رهبر در به دست آوردن توفیق در انجام یک تکلیف خاص.

«توانایی»؛ یعنی دانش، تجربه و مهارتی که فرد یا گروه برای یک تکلیف یا فعالیت خاص همراه دارد. تمایل یعنی میزان وجود اطمینان، تعهد و انگیزش در شخص برای انجام موفقیت آمیز یک تکلیف خاص.[16]

«رابینز» نیز عملکرد را تابع توانایی و انگیزش می داند.

«رضاییان»؛ موفقیت مدیر را به توانایی ها، نگرش و انگیزش وابسته می داند. در نتیجه در الگوی شایستگی های امام مسجد جهت پوشش عناصر طرح شده، سه مؤلفه "دانش ـ مهارتها"، "فضایل ایمانی ـ اخلاقی" و "انگیزش" مطرح شده اند.

مبحث سوم: شاخص های مدیر اسلامی و امام جماعت مطلوب

شایستگی های امام(مدیر) مسجد

مقام معظم رهبری، امام مسجد را «مدیر طبیعی» مسجد می دانند: «مسجد یک رئیس طبیعی دارد، یک مدیر طبیعی دارد و او امام مسجد است.»[17]

در این نوشتار سعی خواهد شد شایستگی های اساسی مورد نیاز امام مسجد به مثابه یک مدیر، شناسایی و احصا شود.

شناخت شایستگی های کلیدی مدیران در کانون توجه محققان بوده است. شناخت ابعاد شایستگی های مدیریتی، هم برای توسعه و هم برای ارزیابی مدیران یک عامل اساسی به شمار می آید.

در این قسمت ویژگی های یک مدیر و رهبر اسلامی شایسته بیان می شود، سپس ویژگی های مطلوب یک امام جماعت طبق ادبیات نظری موجود ارائه خواهد شد. پس از آن شاخص های تدوین شده برای هر یک از مؤلفه های تحقیق در قالب جدولی نشان داده می شود:

برخی معتقدند، رهبر اثربخش به ‌ویژه در جوامع اسلامی کسی است که با ایجاد یا تقویت ویژگی‌های شخصی یا رفتاری در دل و جان کارکنان و زیردستان خود نفوذ کند. این ویژگی‌ها به اختصار عبارتند از: 1ـ تقوی 2 ـ رفق و مدارا 3 ـ الفت و محبت 4ـ دفع بدی با خوبی 5 ـ سعه صدر [18]

برخی دیگر ویژگی‌های فردی رهبر در آیات و روایات را بدین صورت بیان می‌کنند: 1 ـ سعه صدر (حلم، متانت در شادی‌ها، مقاومت در برابر مشکلات، تحمل افکار مخالف، پرهیز از مستی ریاست) 2ـ هوش 3ـ توانمندی‌های علمی و فنی 4ـ تحمل افکار مخالف 5ـ سعی و کوشش 6ـ پشتکار 7ـ شجاعت 8ـ شهرت 9ـ سخنرانی (تفهیم کلام و زیبایی کلام).[19]

طبق نظر «مرکز رسیدگی به امور مساجد»، ویژگی‌های مدیر اسلامی عبارت است از:

1ـ ایمان و تقوا 2ـ عدالت و امانت داری 3ـ توانایی4ـ اخلاق و برخورد نیکو و زیبا 5ـ سعه صدر و تسلط بر خود 6ـ خردورزی و دوراندیشی 7ـ تعادل 8ـ تواضع 9ـ جدی و پرتلاش 10ـ صداقت و وفای به پیمان 11ـ خواهان دانش جدید و افق‌های نوین فعالیت.

در خصوص ویژگی های امام مسجد، این مرکز معتقد است امام مسجد باید از نظر علمی با قرآن و تفسیر، روایات و سخنان ائمه (علیهم السلام) آشنا باشند و توان پاسخگویی به سؤلات فقهی و شبهات جدید کلامی را داشته باشد و از اخبار کشور و جهان اطلاع داشته باشد.

از نظر گفتاری باید از پرحرفی و کلمات بیهوده، غیبت و بدگویی پرهیز کند. از نظر برخورد نیز باید دارای چهره ای باز و گشاده و خوش‌برخورد باشد. شخصیت افراد را حفظ کند و از تحقیر و مسخره و پوزخند پرهیز کند.

امام جماعت دارای چهار وظیفه اساسی؛ اقامه نماز جماعت، تعلیم و تربیت و نشر معارف، رهبری و مدیریت مسجد و برقراری ارتباط می‌باشد.

پیروی از سنت و سیره پیامبر اسلام برای موفقیت امام جماعت در مسئولیت خود بسی خطیر و مهم است. برخی از اصول سیره فردی و اجتماعی پیامبر اسلام عبارت است از:

نظافت، آراستگی ظاهر، معطر بودن، سلام کردن، مصافحه، گشادگی چهره، برقراری ارتباط صمیمانه و احترام و ادب.[20] تقوا یکی از ویژگی های مهم امام مسجد می باشد. خداوند متعال، اولیاء و سرپرست مسجدالحرام را فقط متقین می دانند:

)إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ( [21]

از سویی در آیه شریفه:

)إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ فَعَسى‏ أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدینَ([22]

شرایطی را برای تعمیرکنندگان و آبادکنندگان مساجد معرفی می کند که عبارتند از: ایمان به خدا، ایمان به قیامت و روز رستاخیز، اقامه نماز، پرداخت زکات، شجاعت و ترس از خدا. صاحب تفسیر نور معتقد است که تولیت مسجد شرایطی دارد: از نظر عملی برپا داشتن نماز و پرداخت زکات. از جهت روحی شجاعت و نفوذناپذیری. از جهت اعتقادی ایمان به مبدأ و معاد.[23]

نویسنده دیگری معتقد است با توجه به منابع اسلامی، امام جماعت باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:

عدالت (دوری از گناه)،

مروت (پرهیز از کارهایی که او را خوار و بی مقدار و سبک می‌سازد)،

دارا بودن مراتب علمی،

تقوا،

فضیلت‌های اخلاقی،

اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط،

اهتمام جدی به امور مسجد،

تعیین جانشین در زمان غیبت،

سعه صدر،

حضور منظم برای اقامه نماز،

خودداری از طولانی کردن برنامه‌ها.[24]

تمایل یا قصد خودسازی و تهذیب نفس از جمله شاخص های شایستگی تمامی افراد حاضر در مسجد و از همه مهم تر امام مسجد است. قرآن کریم در آیه 108 سوره توبه «مسجد قبا» را مسجد شایسته معرفی می نماید و دلیل آن را چنین بیان می کند: )رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ( زیرا در آن مسجد رجالی هستند که دوست می دارند خود را از گناهان پاک سازند یا از پلیدی ها و آلودگی ها طاهر نمایند و خداوند کسانی را که در صدد پاک کردن خود باشند دوست می دارد.

  • مقام معظم رهبری در این رابطه می فرمایند:

«خود من پیشنمازی کرده ام. می دانم که مسجد و پیشنمازی یعنی چه. مسجد قائم به پیشنماز است. خادم تأثیر خیلی کمی دارد؛ یعنی در مقایسه با پیشنماز واقعاً تأثیرش ده بر یک هم نیست. البته تأثیراتی دارد اما ملکه زنبور عسل مسجد، پیشنماز است. پیشنماز که آنجا بود و جاذبه داشت همه هستند. پیشنماز، هرچه و هر کس هم باشد وقتی اعتنایی به مسجد نداشت تأثیر کمی خواهد داشت مثل آقایان فعلی ما، روحانیون انقلابی و جوان فاضل؛ عیب کارشان این است که به مسجد اعتنایی ندارند. ظهر می شود، مشغول کارند یا جلسه دارند، مسجد هم دارند؛ این نمی شود.»[25]

جدول 1 : شایستگی های امام مسجد

 

ابعاد

مؤلفه‌ها

شاخص‌ها

شایستگی های امام مسجد (به عنوان مدیر مسجد)

فضایل اخلاقی و رفتاری

خلق نیکو و حسن معاشرت

سعه صدر و مدارا

صداقت و وفای به عهد

عدالت فقهی و تقوا: اجتناب از گناهان کبیره و عدم اصرار بر گناهان صغیره

تواضع

امانتداری و مسئولیت پذیری

نظم و وقت شناسی:  حضور منظم و نظم در انجام امور

شجاعت و استقلال رأی:  و از کسی جز خدا نمی ترسند

خودباوری و قاطعیت

اخلاص

عدالت در رفتار با مردم و توجه به همه افراد

وقار و ثبات شخصیت

ساده زیستی و احتراز از تجملات دنیا

ولایت پذیری و تبعیت از ولی فقیه

حسن شهرت علمی یا معنوی

آراستگی و جذابیت ظاهری

تمایل ـ انگیزش

 

انگیزه دگرسازی و هدایت دیگران

انگیزه خودسازی و تهذیب نفس: یحبون ان یتطهروا: دوست دارند که پاکیزه شوند

اهتمام به حل مشکلات و امور مردم:

تلاش برای حل مشکلات مردم و همدردی و دلسوزی برای آنها، تلاش برای ایجاد وفاق اجتماعی در محله

تلاش و پشتکار در مسجد

دانش ـ مهارت‌ها

انسانی: رهبری، مخاطب‌شناسی، اصلاح ذات‌البین، تشویق و حمایت، به کارگیری افراد، شنود مؤثر، ارتباط مؤثر با اهل مسجد، محله، نهادها و سازمان ها، فن خطابه، آراستگی، ایجاد گروه‌ها، هدایت جلسات، هوش عاطفی و هیجانی

فنی: دانش دینی (فقه و اصول، کلام، تفسیر و ...)، دارا بودن حداقلی از دانش روز، آگاهی سیاسی، دانش مدیریت، دانش مشاوره و روان‌شناسی، شناخت خرده فرهنگ‌ها، قرائت نماز و قرآن به صورت صحیح و با صوت خوش

ادراکی: دید کلان و تفکر راهبردی، تفکر تحلیلی، درک و تشریح رسالت، اهداف و ارزش های مسجد در اسلام، تفکر خلاق، بصیرت و بینش سیاسی

 

مبحث چهارم: شایستگی های فعالان و کارگزاران مسجد

فعالان یا کارگزاران مسجد، علاوه بر این که پرسنل اجرایی مسجد را تشکیل می دهند و به انجام امور عملیاتی می‌پردازند، هم چون بازو و معاون امام مسجد عمل می کنند (خصوصاً اعضای هیئت امنا)؛ لذا از یک طرف ویژگی های فردی این افراد مانند توانمندی های آنها اهمیت پیدا می کند و از طرف دیگر ویژگی های بین فردی (گروهی) و اجتماعی (حوزه ارتباطی) آنها. در نتیجه شایستگی های فعالان نیز طبق توضیحاتی که اشاره شد، در سه مؤلفه ویژگی های فردی، بین فردی و اجتماعی (حوزه ارتباطی) طبقه بندی شده  است. عناصر توانمندی شخصی، فضایل ایمانی ـ اخلاقی و انگیزش این افراد (شامل؛ صداقت و وفای به عهد، نیت خدمت گزاری، امانت داری و مسئولیت پذیری، سعه صدر و مدارا، تلاش و پشتکار در مسجد، مهارت و دانش، شجاعت، تواضع، التزام عملی به دین و جوان بودن) در مؤلفه «ویژگی های فردی» جای گرفته اند.

از آن جهت هم که این افراد، یک گروه یا تیمی از فعالان اداره امور مسجد را تشکیل می دهند برخی ویژگی های تاثیرگذار بر عملکرد گروه یا تیم مانند همبستگی، برادری و انسجام، وجهه یا اعتبار محلی، احترام و اعتماد متقابل، و الفت و محبت بین قلوب آنها به عنوان جمعی از مؤمنین در ویژگی های بین فردی آمده است. انسجام گروه، احساس «ما» بودن است که اعضای یک گروه را به یکدیگر پیوند می دهد.

«نیت خدمت به خانه خدا» از شاخص های مهم این بخش است. ارزش کارها به نیت انجام آنان است. در فضیلت خدمت گزاری در مسجد اشاره به این حدیث مناسب است: )مَنْ قَمَّ مَسْجِداً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ عِتْقَ رَقَبَةٍ وَ مَنْ أَخْرَجَ مِنْهُ مَا یُقَذِّی عَیْناً کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ([26] هر کس مسجدی را جارو و خاکروبی کند، خداوند برای او پاداش آزاد کردن یک بنده را بنویسد و اگر از مسجد به مقدار خاشاکی که در چشم می رود گرد و غبار بیرون ببرد، خدای عزّوجل رحمتش را دو برابر به او عطا می فرماید.

      جدول 2: شایستگی های فعالان و کارگزاران

 

ابعاد

مؤلفه‌ها

شاخص‌ها

شایستگی های فعالان و کارگزاران

(هیئت امنا، خادم، بسیج، کانون، داوطلبان، و ...)

بین فردی- گروهی

الفت و محبت

وجهه یا اعتبار محلی

همبستگی، برادری و انسجام

احترام و اعتماد متقابل

فردی

صداقت و وفای به عهد

نیت خدمتگزاری: ترجیح نیازهای دیگران، نیت خدمت به خانه خدا

امانتداری و مسئولیت پذیری

سعه صدر و مدارا

تلاش و پشتکار در مسجد

مهارت و دانش

شجاعت

تواضع

التزام عملی به دین

جوان بودن

اجتماعی ـ ارتباطی

ارتباط مردمی: ارتباط احسن با مردم محله

ارتباط سازمانی: ارتباط با اصناف، نهادها، دستگاه ها و سازمان ها

 

 

 

 

شایستگی های جماعت (مأمومین)

شایستگی های جماعت در ابتدای الگو و در بخش ورودی های سیستم، در جایگاه منابع و سرمایه انسانی مسجد مدّ نظر قرار می گیرد. در نتیجه شایستگی هایی که برای جماعت در این ناحیه ذکر شده در چند مؤلفه قابل تقسیم بندی است:

سرمایه اخلاقی، و ایمانی،

علم و آگاهی به آداب حضور،

رعایت آداب حضورانسانی اجتماعی

در گام اول؛ سرمایه اخلاقی ـ ایمانی به عنوان ظرفیت معنوی آنها به عنوان اولین مؤلفه شایستگی جماعت در نظر گرفته شده  است.

در گام بعد؛ شایستگی هنجاری و ارزشی این افراد در قالب آشنایی به آداب حضور و رعایت آداب حضور در مسجد تجلی می کند.

در انتها؛ ظرفیت و پتانسیلی مطرح می شود که این مجموعه انسانی برای فعالیت و عملیات در مسجد دارد و از آنجا که این مجموعه انسانی به عنوان یک مجموعه جامعه شناختی عمل می کنند، سرمایه انسانی ـ اجتماعی آنها اهمیت پیدا می کند. البته اگرچه سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی عناصر جداگانه ای می باشند ولی جهت ساده سازی الگو، در جدول مربوط ترکیب شده اند.

سرمایه ایمانی- اخلاقی

در مؤلفه سرمایه ایمانی ـ اخلاقی، از آن جهت که مأمومین مسجد در حقیقت، جمعی از مؤمنین اند که برای عبادت پروردگار متعال گرد هم می آیند و با یکدیگر کنش و تعامل دارند، وجود خلق نیکو و ألفت بین قلوب آنها به مثابه جمعی از مؤمنین اهمیت دارد؛ در آیه 108 سوره توبه نیز به مردانی اشاره می شود که دوست دارند طاهر و پاکیزه شوند. بنابراین قصد خودسازی و تهذیب نفس نیز به عنوان یکی از ویژگی های برجسته مأمومین مسجد برشمرده می شود.

شاخص دیگری که در این مؤلفه، مورد توجه است، قصد کسب ثواب و غفران الهی است. در احادیث نبوی(صلی الله علیه و آله)،  آمده است که در مسجد به هر کس، آن چیزی داده می شود که به قصد آن به مسجد آمده است. در حدیثی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)،  چنین نقل شده است:

هر کس به خاطر چیزی به مسجد آید بهره او از مسجد همان است.[27]

در حدیث دیگری از رسول خدا (صلی الله علیه و آله)،  آمده است:

«أَلَا وَ مَنْ مَشَى إِلَى مَسْجِدٍ یَطْلُبُ فِیهِ الْجَمَاعَةَ کَانَ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ سَبْعُونَ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ یُرْفَعُ لَهُ مِنَ الدَّرَجَاتِ مِثْلُ ذَلِکَ فَإِنْ مَاتَ وَ هُوَ عَلَى ذَلِکَ وَکَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ سَبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ یَعُودُونَهُ فِی قَبْرِهِ وَ یُبَشِّرُونَهُ وَ یُؤْنِسُونَهُ فِی وَحْدَتِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ حَتَّى یُبْعَثَ‏»[28]

همانا کسی که به قصد نماز جماعت به سوی مسجد گام بردارد به ازای هر گامی هفتادهزار حسنه به او داده شود و به همان میزان ترفیع یابد، اگر در این حال فوت کند خدای عزوجل هفتادهزار ملک را می گمارد تا او را در قبرش عیادت کنند و بشارت دهند و در تنهایی همدمش باشند و برایش استغفار کنند تا زمانی که برانگیخته شود.  

در نتیجه، قصد کسب فضیلت و ثواب از حضور در مسجد و انجام عبادات (به ویژه نماز جماعت) از شاخص های یک جماعت شایسته در نظر گرفته شده است.

دو مؤلفه دیگر، «علم و آگاهی به آداب حضور» و «رعایت آداب حضور» می باشد. فقه اسلامی به منظور حفظ قداست و حرمت خاص مساجد برای مسلمانان، وظایفی را لازم دانسته است و احکام و مقرراتی را وضع کرده است.

این دستورها در متون فقهی با عنوان احکام مسجد در سه محور: «مستحبات»، «مکروهات» و «محرمات» از سوی فقهای اسلامی به طور مبسوط و مستدل مورد بحث و بررسی قرار گرفته  است که قسمتی از آنها در باب کیفیت بنا و ساختمان مسجد، بخشی دیگر در باب آداب ورود به مسجد و بعضی درباره کارهایی است که باید در مسجد از آنها اجتناب کرد.[29]

علم و آگاهی به آداب حضور در مسجد

هر مکانی که به نام مسجد توسط مسلمانی بنا شود مراعات حرمت آن واجب و اهانت و هتک آن مانند خراب کردن یا آلوده ساختن آن، گناه کبیره است؛ زیرا مسجد به آفریدگار نسبت دارد )و انَّ المساجدَ لله([30] و اهانت به آن، اهانت به خداست.

امام علی (علیه السلام) فرمود:

«مَنْ وَقَّرَ الْمَسْجِدَ مِنْ نُخَامَةٍ لَقِیَ اللَّهَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ضَاحِکاً قَدْ أُعْطِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِه»[31]

هر کس حرمت مسجد را حفظ کند، خدا را در روز قیامت با چهره ای خندان و شادمان ملاقات می کند و خداوند نامه اش را به دست راستش می دهد.

بایسته است که هرمسلمان هنگامی که آهنگ رفتن به مسجد و قصد احرام و حضور در خانه خدا را می کند به اندازه توانایی‌اش در شناخت آداب حضور کوشا باشد؛ زیرا هرچه معرفت بیشتر باشد عمل، باارزشتر و مراعات ادب، سبب تقرب بنده به خدا می شود. در روایتی از امام صادق(علیه السلام) است:

هرگاه به در مسجد رسیدی، بدان تو آهنگ سلطان بزرگ و ملکی عظیم کرده ای که بر بساطش جز پاکیزگان کسی پا ننهد و برای مجالست با او، جز به راستگویان و راست کرداران اجازه داده نشود؛ آنگاه که بر بساط او قدم نهی بدان که اگر اندک غفلتی از تو سر بزند در خطری عظیم و پرتگاهی سهمگین قرار گرفته ای؛ پس در پیشگاه او به ناتوانی و تقصیر خود اعتراف کن؛ زیرا که قصد عبادت و أنس با او کرده ای ... و در حضور او بسان فقیرترین بندگان باش و قلبت را از آنچه تو را از او باز می دارد و به خود مشغول می کند خالی کن؛ .... پس داخل مسجد شو که اذن و أمان به تو داده است.[32]

آداب حضور در مسجد

آداب مستحب در مسجد:

حضور در مسجد دارای آداب مستحبی است از جمله: زینت و آراستگی، خوشبو کردن خود، خضوع و خشوع، باوضو بودن، قرائت اذکار، گام نهادن با پای راست، خواندن نماز تحیت، رو به قبله نشستن.

تمیز نگه داشتن مسجد و خاکروبی از دیگر آدابی است که در روایات برای مسجد ذکر شده است و ثواب و فضیلت زیادی برای آن بیان شده است.[33] آیه 31 سوره اعراف می فرماید: )خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ( این جمله هم می تواند اشاره به زینت های جسمانی باشد و هم زینت های معنوی؛ یعنی صفات انسانی و ملکات اخلاقی و پاکی نیت و اخلاص. در روایات آراستگی ظاهر، عطر زدن و لباس زیبا پوشیدن از جمله مصادیق زینت شمرده شده اند.[34] مسئله های 912 تا 915 رساله توضیح المسائل امام خمینی(قدس سره) به آداب حضور در مسجد اشاره دارد؛ خوشبو بودن، لباس پاکیزه و قیمتی پوشیدن، زودتر از همه به مسجد آمدن و دیرتر از همه بیرون رفتن، خواندن نماز تحیت، صحبت نکردن در مورد کارهای دنیا از جمله این آداب است.

  • مکروهات مسجد: حضور در مسجد دارای آداب مکروهی نیز هست: خوردن مواد غذایی که بوی نامطبوع دارند، پرتاب کردن سنگریزه در مسجد، آب دهان انداختن در مسجد. از دیگر کارهای مکروه در مسجد اعلام اشیای گمشده در مسجد است. داد و ستد در مسجد، خوابیدن در مسجد، محل عبور قرار دادن مسجد، اجرای حدود و سلاح کشیدن در مسجد نیز از جمله کارهای مکروه در مسجد است.[35]

پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)،  فرمودند:

در آخرالزمان مردمی یافت می شوند که در مساجد حضور یافته و تشکیل جلسه می دهند، آنگاه از دنیا و دوستی دنیا سخن می گویند. شما با چنین افرادی همنشینی نکنید پس خدا هم کاری به آنها ندارد.[36]

امام صادق (علیه السلام) به یونس بن یعقوب فرمود:

 «مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ لَمْ یُوَقِّرِ الْمَسْجِدَ»[37] ملعون است، ملعون است کسی که به مسجد احترام نگذارد.

با آنکه گناه در همه جا نکوهیده و زشت است، اما در مسجد قباحتی دوچندان می یابد پس مؤمن باید تلاش و کوشش بیشتری کند تا در آن مکان مقدس به گناه آلوده نشود...[38] غصب مکان یک نمازگزار، تعطیلی و ویران کردن مساجد، بردن عین نجس در مسجد و نجس کردن مسجد، از امور حرام در مساجد تلقی می شوند[39]

سرمایه انسانی، اجتماعی

آخرین مؤلفه بیان شده در این قسمت، سرمایه انسانی ـ اجتماعی مأمومین مسجد است. اعتماد به یکدیگر، مشارکت‌پذیری و روحیه کارهای جمعی، بخشندگی مالی، اعتبار اجتماعی (شامل پایگاه اجتماعی و وجهه محلی یا اجتماعی) و سطح تحصیلات و مهارت یا دانش، شاخص های این مؤلفه را تشکیل می دهند.

«پیر بوردیو» جامعه شناس فرانسوی چهار نوع سرمایه (فیزیکی، انسانی، فرهنگی و اجتماعی) را توصیف می کند.

سرمایه فیزیکی[40] ناظر بر پدیده هایی هم چون ثروت، درآمد، مستغلات، اتومبیل و نظایر آن است.

سرمایه انسانی[41]به چیزهایی نظیر تحصیلات، معلومات، آموزش ها و مهارت های کاری اطلاق می شود که اگرچه سرمایه متعارف نیستند، اما قابلیت تبدیل به آن را دارند.

سرمایه فرهنگی[42] ناظر بر نوع پرورش فرهنگی فرد است و به چیزهایی نظیر نگاه آینده نگر، انضباط شخصی، پرکاری، اهمیت قائل شدن برای تحصیلات و برنامه ریزی و بالاخره ارج نهادن به کسب دستاوردهای اقتصادی اطلاق می شود.

سرمایه اجتماعی[43] اشاره به منابعی دارد که افراد به واسطه حضور و یا تعلق شان به یک گروه اجتماعی به آنها دسترسی می یابند. منابع نیز می توانند شامل چیزهایی ملموس هم چون پول، مسکن، شغل، حمایت اجتماعی و یا امکانات غیرملموسی هم چون اطلاعات مفید، مشاوره فکری و آرامش روحی باشند.

 

جدول 3: شایستگی های جماعت (مأمومین)

 

 

ابعاد

مؤلفه‌ها

شاخص‌ها

شایستگی های جماعت (مأمومین)

سرمایه ایمانی-اخلاقی

خلق نیکو

الفت بین قلوب

قصد خودسازی: یحبون ان یتطهروا

قصد کسب ثواب و مغفرت

آشنایی با آداب حضور

آشنایی با فضیلت، جایگاه و تقدس مسجد

آشنایی با احکام مسجد و آداب حضور

آشنایی با احکام و آداب نماز جماعت

رعایت آداب حضور

زینت (آراستگی، بوی خوش)

ترک محرمات و مکروهات: مانند پرهیز از خدشه دار کردن حرمت مسجد یا ایجاد سر و صدا

رعایت مستحبات: مانند باوضو بودن، خواندن دعای ورود، رو به قبله نشستن، پرداختن به تفکر و عبادت در غیر زمان نماز

سرمایه انسانی ـ اجتماعی

اعتماد به یکدیگر

مشارکت‌پذیری و روحیه کارهای جمعی

بخشندگی مالی

اعتبار اجتماعی:  پایگاه اجتماعی و وجهه محلی یا اجتماعی (مانند جایگاه شغلی، میزان نفوذ، ارزش و منزلت اجتماعی فرد در محله)

سطح تحصیلات، مهارت یا دانش خاص

 

مبحث پنجم: منابع سازمانی

در الگوی تعالی سازمانی، منابع به چهار دسته تقسیم می شوند: 1ـ منابع مالی 2 ـ ساختمان، تجهیزات و مواد اولیه 3 ـ فناوری 4ـ اطلاعات و دانش[44] منابع فیزیکی از منابع مهم یک سازمان است. در ذهن اغلب مردم، برجسته ترین مشخصه دارایی یک سازمان، ساختمان های آن است.[45]

یکی از شاخص هایی که در منابع مادی ذکر شده است، وجود بیت عالم یا مسکن برای امام مسجد است. بعضی امامان مساجد توانایی پرداخت هزینه مسکن در نزدیکی مسجد را ندارند. در نتیجه مساجدی که دارای مسکن برای امام و خادم اند، از یک امتیاز بالقوه نسبت به دیگر مساجد برخوردار هستند.

ابزارها و تجهیزات فناورانه از دیگر شاخص های مؤلفه منابع مادی است. ابزارهای چندرسانه ای امکان می دهند که بر صفحه واحدی مانند صفحه رایانه، انتقال و بازیابی تلویزیون، تلفن، مدارک و اسناد، متن های نمودارها، مدارک صوتی، تصویرهای ساکن و متحرک اعم از با صدا و بی صدا به گونه ای منفرد یا در کنار هم فراهم شود. چند رسانه ای، فرآورده یا خدمتی است که در پرتو ترجمه به زبان انفورماتیک، داده هایی را که معمولاً به شکل جداگانه مورد بهره برداری قرار می گرفتند؛ مانند متن، صدا، ویدئو، عکس، تصویر و طرح با یکدیگر پیوند می دهند.[46]

مدیریت منابع مالی

در بحث «مدیریت منابع مالی»، ما در پی این هستیم که چگونه منابع مالی لازم برای اجرای برنامه های سازمان را تامین کنیم. احداث و تعمیر مساجد و رونق بخشی به برنامه های آن نیاز به صرف هزینه و اعتبارات مالی خاص در هر زمینه دارد. منابعی که خداوند سبحان برای برطرف نمودن نیازهایی از این دست پیش بینی نموده است عبارتند از: زکات، خمس، انفاق و وقف.[47] از منابع مختلفی می توان هزینه های مسجد را تأمین نمود. کمک های (نقدی و غیرنقدی) مردمی، کسب درآمد از اجاره مایملک مسجد، کمک های ارگان ها و سازمان های دولتی و غیردولتی و کمک های غیر مستقیم دولتی مانند تخفیف در نرخ هزینه انرژی و منابع مالی دینی مانند خمس و انفال از موارد تأمین مالی هستند.

«مقام معظم رهبری» بر مردمی بودن تأمین منابع مالی در مساجد و پرهیز از تبلیغات دولتی در این زمینه، تأکید ویژه ای دارند. ایشان می فرمایند:

دیگر اینکه مساجد و حسینیه ها باید به پول مردم ساخته بشوند، این فراموش نشود. سنت صحیح رایج بین شیعه که عبارت بوده است از اینکه مردم مسجد بسازند، حسینیه بسازند این سنت، بسیار سنت بابرکتی است. جوری نباشد که اگر شما یک صندوقی درست کردید یک جا، مردم بگویند خب، حالا که دیگر پول هست، الحمدالله دولت دارد می دهد ما دیگر چرا پول بدهیم؟ این نباید بشود.

جدول 4: منابع

 

 

ابعاد

مؤلفه‌ها

شاخص‌ها

منابع

مادی

ساختمان و فضاهای اصلی: شبستان، حسینیه، وضوخانه، دفتر مسجد و ...

امکانات و تجهیزات: تاسیسات گرمایش و سرمایش، سیستم روشنایی و صوتی، قفسه، کفش داری، امکانات فرهنگی مانند کتابخانه

تجهیزات تکنولوژیکی و چند رسانه ای: رایانه، پروژکتور، وسایل صوتی ـ تصویری و ...

فضاهای جنبی:  مانند صحن مسجد، سالن برپایی مراسم، پایگاه بسیج، فضاهای ورزشی یا فرهنگی، پارکینگ، درمانگاه، صندوق قرض الحسنه

وجود مسکن برای امام و خادم مسجد: بیت عالم و خادم

مالی

کمک‌های مردمی: کمک های مامومین یا غیر مامومین

درآمدها:  اجاره، موقوفه و ...

کمک‌های سازمانی: کمک های سازمان های دولتی، عمومی، غیردولتی یا خصوصی

کمکهای دولتی غیرمستقیم: معافیت در مالیات و عوارض یا تخفیف در نرخ هزینه های برق و آب و غیره

منابع مالی دینی: مانند خمس، زکات و انفال

اطلاعات

اطلاعات پیرامونی مسجد: شامل اطلاعات دینی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... در سطح محلی، ملی و بین المللی از منابع مختلف مانند سازمان های محیطی و از مجرای مکاتبات، خبرنامه، اینترنت و غیره، اطلاعات از مشکلات مردم و محله

اطلاعات درون سازمانی مسجد:اطلاعات شخصی، خانوادگی، اعتقادی، نگرشی و ... از جماعت یا مامومین مسجد و اطلاعات نتایج عملکرد مسجد، اطلاعات فضای کالبدی مسجد و امکانات آن

 

مبحث ششم: فرآیند اقدامات

حوزه فرآیند در الگوی تدوین شده ی مدیریت اثربخش مسجد، در این تحقیق که با عنوان اقدامات معرفی شده است شامل سه بخش است که به شرح این سه قسمت یا مؤلفه می پردازیم.

الف) مؤلفه حاکم کردن ارزش ها به عنوان فرهنگ حاکم

این اقدام در الگوی تحقیق شامل سه مرحله «شفاف سازی رسالت»، «اهداف و ارزش های مسجد»، «ابلاغ و تبیین آنها» به منظور همگانی ساختن ارزش ها و همسو ساختن همه اقدامات با این ارزش ها خواهد بود. در ادبیات تعالی سازمانی نیز قبل از ورود به بحث تعالی سازمانی، ارزشهایی برای آن ذکر شده است.

اگر به ویژگی‌های یک سازمان متعالی، نگاهی اجمالی داشته باشیم، سازمانی را متعالی خواهیم دانست که به ارزش‌های پایه‌ای زیر، احترام گذاشته و بتواند در منحنی عمر سازمان، این اصول را رعایت کند: نتیجه‌گرایی، مشتری‌مداری، رهبری و ثبات در مقاصد، مدیریت بر مبنای واقعیت‌ها و فرآیندها، مشارکت و توسعه منابع انسانی، یادگیری، نوآوری و بهبود مستمر، توسعه شراکت‌ها و مسئولیت‌های اجتماعی سازمان.[48]

ب) وظایف عمومی (فرآیندهای مدیریتی و پشتیبانی)

فرآیندهای مدیریتی و پشتیبانی الگو با عنوان وظایف عمومی مدیریت تعریف شده اند. بررسی ادبیات مدیریت در حوزه وظایف و نقش های عمومی مدیریت نشان می دهد ابعاد و اجزای مختلفی برای این وظایف و نقش ها در نظر گرفته شده است. در این رابطه أهمّ دیدگاه های صاحب نظران مدیریت، در رابطه با نقش ها و فعالیت های مدیریت عبارت است از:

وظایف مدیریت از دیدگاه «فایول»: برنامه ریزی، سازماندهی، رهبری، هماهنگی، کنترل

وظایف مدیریت از دیدگاه «گیولیک»: برنامه ریزی، سازماندهی، هدایت، کارمندیابی، هماهنگی، گزارش دهی،  بودجه بندی

نقش های مدیریت از دید «مینتزبرگ»:

1. نقش های ارتباطی: رئیس تشریفات، رهبر، رابط

2.نقش های اطلاعاتی: پایش گر، توزیع گر، سخنگو

3.نقش های تصمیم گیری: کارآفرین، حلّالِ مشکلات، تخصیص گر منابع، مذاکره گر

فعالیت های مدیریتی از دید «لوتانز»:

1.فعالیت های ارتباطی: تبادل اطلاعات، مکاتبات

2.مدیریت سنتی: برنامه ریزی، تصمیم گیری، کنترل

3.مدیریت منابع انسانی: انگیزش، مدیریت مناقشات، کارگزینی، آموزش و توسعه

4.شبکه سازی: تعامل با خارج سازمان، فعالیت های سیاسی ـ اجتماعی

نقش های مدیریت از دید «یوکی»: شبکه سازی، حمایت، تیم سازی، انگیزش، تشویق، برنامه ریزی و سازماندهی، حل مسائل، مشورت، مراقبت از عملیات، اطلاع رسانی، شفاف کردن اهداف.[49]

رهبری: رهبری فراگرد تأثیرگذاری بر فعالیت های یک فرد یا یک گروه در تلاش به منظور تحقق هدفی در یک وضعیت معین است. در تعریف دیگری رهبری عبارت است از عمل تأثیرگذاری بر افراد به طوری که از روی میل و علاقه برای هدف های گروهی تلاش کنند.[50]

توسعه منابع انسانی: توسعه منابع انسانی مسجد از جهات مختلف تأثیر قابل توجهی بر موفقیت مسجد دارد. نکات مختلفی را در این زمینه می توان یادآور شد.

برنامه ریزی و تلاش برای جذب نیروهای کارآمد، به کارگیری افراد از گروه های سنی مختلف به ویژه جوانان در حوزه مدیریت مسجد، استفاده از قابلیت های افراد و رعایت شایسته سالاری، شناسایی نیازها و خلاءهای آموزشی فعالان و کارگزاران مسجد، تشکیل گروه یا تیم های مختلف کاری، تلاش ویژه برای ثابت ماندن امام راتب مسجد و پرهیز از جابجایی های مکرر امام مسجد و در نهایت ایجاد انگیزه در منابع انسانی مسجد خصوصاً داوطلبان فعالیت در مسجد می باشد.

برنامه ریزی: برنامه ریزی راهبردی فرآیندی است در جهت تجهیز منابع سازمان و وحدت بخشیدن به تلاش های آن برای نیل به اهداف و رسالت های بلند مدت. پرسش هایی از قبیل «برنامه های امروز سازمان چه هستند و برنامه های آتی چه باید باشند؟ امروز کجا هستیم و جهت گیری های آینده چه هستند؟ امکانات و منابع سازمان در آینده چه وضعیتی دارند و باید مصروف چه اهدافی شوند؟» در برنامه ریزی راهبردی مطرح می شوند. در برنامه ریزی عملیاتی که شباهت بسیار به برنامه ریزی راهبردی دارد هدف های عملیاتی به جای هدف های کلی قرار می گیرند و نحوه نیل به آنها در قالب یک سری عملیات پیش بینی می شود.[51]

با توجه به تأکیدات فراوان، کسی نمی تواند در ضرورت و اهمیت برنامه ریزی از نظر اسلام تردیدی نماید. برنامه ریزی دارای فواید بسیاری است. از جمله آنکه مانع ندامت است. در این باره امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: آینده نگری قبل از شروع کار، تو را از پشیمانی ایمن می سازد.[52]

تصمیم گیری مشارکتی

در تعریفی بسیار ساده تصمیم گیری عبارت است از انتخاب یک راه از میان راه های مختلف. همان طور که از این تعریف مستفاد می شود کار اصلی تصمیم گیرنده دریافت راه های ممکن و نتایج ناشی از آن ها و انتخاب أصلح از میان آن هاست و اگر وی بتواند این انتخاب را به نحوی درست و مطلوب انجام دهد تصمیم های او مؤثر و سازنده خواهند بود.[53]

نکته اساسی در مسجد، توجه به اهمیت مشورت و استفاده از نظرات دیگران در تصمیم سازی، تصمیم گیری و اجرای آن است. یکی از بسترهای مهم در ایجاد إیده و ساختن تصمیمات، جلسات مدیریت مسجد است

تقسیم کار

پس از مشخص شدن و دسته بندی کارها و فعالیت ها، شایسته است تقسیم کار صورت بگیرد و برای هر کدام حدود و اختیارات و مسئولی انتخاب شود.

امام علی (علیه السلام) در نامه اش به مالک اشتر چنین می فرمایند:

باید برای هر نوع کاری از کارهایت، یک رئیس انتخاب کنی؛ رئیسی که کارهای مهم وی را مغلوب نسازد و کثرت کارها او را پریشان و خسته نکند.[54]

1. هماهنگی

هماهنگی فرآیند یکپارچه سازی اهداف و فعالیت  بخش های وظیفه-ای به منظور تأمین مؤثر هدف های سازمانی است.[55] سازمان منسجم و هماهنگ همانند بنیان مرصوص عمل می کند. قرآن کریم، مشخصه های چنین سازمانی را این گونه بیان می کند:

)إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذینَ یُقاتِلُونَ فی‏ سَبیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ([56]

خداوند آنانی را که در راه خدا در صفی واحد و هماهنگ چون بنیانی استوار می جنگند دوست دارد.

آنچه از آموزه های دینی بر می آید این است که نیروهای یک سازمان منسجم باید همواره از تفرقه پرهیز کنند و اگر به عللی تفرقه ایجاد شد باید در جهت رفع آن و اصلاح وضعیت بکوشند. امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه نیز از تفرقه نهی می نمایند.[57]

2.مدیریت ارتباطات

اولین مرحله از فرآیند ارتباطات، مربوط به فرستنده پیام است. یکی از عواملی که اعتبار فرستنده پیام را افزایش می دهد مهارت های علمی و دانش و تخصص اوست. به طور طبیعی، افراد برای کسانی که در حیطه کاری خود دارای تخصص و دانش لازم هستند، احترام و اعتبار ویژه ای قائل اند. قدرت بیان از دیگر عوامل تأثیرگذار است. معمولاً کسانی که در ارائه و پرورش موضوع و متقاعد کردن دیگران تبحر دارند، در ایجاد ارتباط مؤثر و مفید موفق ترند. نرم خویی و خوش اخلاقی دیگر ویژگی لازم برای فرستنده پیام است.

3.نظارت و کنترل

این مبحث را می توان در مؤلفه های حاکم کردن ارزش ها به عنوان فرهنگ حاکم بر مسجد و تلاش برای همسو کردن اقدامات با ارزش های مسجد و مؤلفه مدیریت عملیات مشاهده نمود؛ چرا که پایش مستمر لازمه نهادینه سازی ارزش هاست. در مؤلفه مدیریت عملیات یا فرآیند، تمامی برنامه های مسجد مورد ارزیابی و بررسی قرار می گیرند و نقاط بهبود لازم شناسایی شده و اقدامات لازم برای اصلاح آنها اعمال می شود. البته لازم به ذکر است که کنترل آینده نگر نیز در طراحی برنامه ها و خدمات مسجد دیده شده است.

 

4.تخصیص منابع و مدیریت مالی

مدیر، چگونگی به کارگیری منابع کمیاب سازمان را کنترل می کند. تخصیص بودجه، نیروی انسانی و امکانات ویژه از مصادیق ایفای نقش تخصیص گر منابع هستند.[58] از شیوه های مختلفی می توان منابع مالی برای ساخت و اداره مساجد را فراهم کرد. برخی از این شیوه ها بدین شرح است: بانیان خیر، کسبه محل و بازار، مردم منطقه، مؤسسات و کانون هایی که به ساخت مساجد کمک می کنند، ارگان های دولتی و نهادهای انقلابی، کارخانجات، وام، اجاره دادن واحدهای تجاری مسجد، نصب صندوق جمع‌آوری اعانات در مسجد و پخش صندوق صدقات در منازل و مغازه ها.[59]

ج)فرآیندهای اصلی

سازمان به منظور پشتیبانی از استراتژی و خط مشی، خشنودسازی مخاطبان و ایجاد ارزش افزوده برایشان و سایر ذینفعان، چگونه باید فرآیندهایش را طراحی و مدیریت کند و آنها را بهبود دهد؟[60]

در بحث فرآیندهای اصلی که شامل عملیات سازمان نیز است، شناخت فرآیندهای کلیدی اهمیت زیادی پیدا می کند. برای تشخیص فرآیندهای کلیدی راه های مختلفی وجود دارد، از جمله مباحثه میان کارکنان سازمان، گفتگو با ذینفعان اصلی سازمان و مراجعه به مشاوران بیرون از سازمان. ارزیابی فرآیندها نقش اساسی در اداره سازمان طبق نگاه فرآیندگرا دارد. در ارزیابی فرآیندها باید به سؤالاتی از این قبیل پاسخ دهیم: آیا فرآیندها به گونه ای نظام مند طراحی می شوند؟ آیا فرآیندها به منظور افزایش رضایت ذینفعان بهبود می یابند؟ آیا خدمات بر اساس خواسته های ذینفعان طراحی و ایجاد می شوند؟ آیا روابط با مخاطبان مدیریت و تقویت می شوند؟[61]

1. بهبود مستمر

شاید بهبود مستمر بهترین مفهوم برای هدایت مدیریت باشد. این مفهوم مستلزم یک دیدگاه سیستمی شامل قسمت های زیر است: طرح ریزی فرآیند و ورودی های آن، تأمین ورودی ها، اجرا کردن فرآیندها، ارزیابی خروجی ها، ارزیابی عملکرد فرآیندها، اصلاح فرآیندها و ورودی های آنها.

الگوبرداری نیز از ابزارهایی است که می تواند با صرف هزینه و وقت کم به ایده های جدید و کارساز دست یافت.[62]

جدول 5: اقدامات

 

 

 

ابعاد

مؤلفه‌ها

شاخص‌ها

اقدامات

تبیین جهت‌گیری‌های ارزشی مسجد (حاکم کردن ارزش‌‌ها به عنوان فرهنگ حاکم بر مسجد)

شفاف‌سازی رسالت، اهداف، ارزش‌ها، تقدس و احکام شرعی مسجد در اسلام

همگانی کردن رسالت، اهداف و ارزش‌های مسجد در اسلام: ابلاغ، تبیین و تفهیم ارزش ها به دست اندرکاران و جماعت مسجد، ایجاد درک صحیح از اهداف و ارزش های مسجد و انتظارات ارزشی عملکرد

همسو کردن اقدامات با ارزش‌ها و احکام شرعی مسجد

وظایف عمومی مدیریت (فرآیندهای پشتیبانی و مدیریت)

رهبری معنوی: ایفای نقش الگو توسط امام مسجد و خودمدیریتی ایشان، تعیین انتظارات عملکردی بالا، القای عظمت و بزرگی، ایجاد انسجام، قدردانی، احترام و ارزش قائل شدن، ارتباط خوب با دست‌اندرکاران و مخاطب، ایجاد اعتماد به‌نفس، حمایت از افراد، تحول گرایی، تشویق همکاری، پرورش دیگران

توسعه منابع انسانی(خصوصاً افراد داوطلب): جذب و به‌کارگیری منابع انسانی از سنین مختلف، جوان‌گرایی حتی در عضویت هیئت امنا، شایسته‌سالاری، ایجاد انگیزه، آموزش، ثبات امام مسجد، تیم سازی

هماهنگی: درون واحدی و بین واحدی به طور مثال بین بسیج و امنا، احترام به نقش ها، هماهنگی برون سازمانی با سازمانها یا مساجد دیگر

تصمیم‌گیری مشارکتی و مدیریت جلسات:  تصمیم‌گیری شفاف و مشارکتی (با حضور نمایندگان واحدها و داوطلبان)، رسمیت جلسات (زمان، صورت‌جلسه و ....)، تداوم، حضور مداوم، پربازده بودن جلسات

برنامه ریزی: سطح درگیری مدیریت در تدوین استراتژی(استراتژی تنوع، توسعه، رسوخ)، هدف‌گذاری، برنامه‌ریزی بلندمدت و کوتاه‌مدت و تدوین برنامه‌های عملیاتی با توجه به چشم انداز کلان مساجد و منویات ولی فقیه

تخصیص و توسعه منابع و مدیریت مالی:  ثبات مالی، اولویت‌محور، شفافیت و رسمیت، حجم منابع، تلاش به منظور جذب کمک‌های مردمی یا ایجاد راه های کسب منابع، طهارت منابع مالی

 تقسیم کار و شرح نقش ها: تقسیم کار، توسعه واحدها یا کمیته‌ها، تشکیل شورای برنامه‌ریزی، تنظیم شرح وظایف فعالیت در مسجد، تشکیل هیئت مذهبی و کانون فرهنگی، دادن امکان تجربه به افراد

نظارت و کنترل: نظارت و پایش فعالیتها، امربه معروف و از منکر، نصیحت

مدیریت و توسعه ارتباطات: کسب و توزیع اطلاعات مورد نیاز، مستندسازی، ایجاد ارتباط مؤثر با اهل مسجد و اهالی محله، مدیریت تعارض، آموزش روابط بین فردی،شبکه سازی، جلب مساعدت افراد و سازمان ها، ایفای نقش سخنگو، ارتباط با رسانه ها

مدیریت عملیات یا فرآیند (فرآیندهای اصلی)

الگوبرداری از مساجد موفق:   استفاده از تجربیات مساجد موفق

طراحی محتوای برنامه ها و خدمات بر اساس نیاز و انتظارات مخاطب:

نظرسنجی و دریافت بازخورد از مخاطبان، توجه به انعطاف‌پذیری، خلاقیت و نوآوری، طراحی خدمات جدید و متنوع و بهبود محتوای برنامه های کنونی، استفاده از هنر در طراحی برنامه ها

بهبود فرآیندها یا نحوه ارائه برنامه ها و خدمات: زمان‌بندی برنامه‌ها و خدمات، بهبود هنری نحوه اجرای برنامه ها مبتنی بر خودارزیابی و بررسی نتایج عملکردی و برداشتی، حصول اطمینان از آموزش دست‌اندرکاران و دریافت گزارش عملکرد

مدیریت ارتباط با مخاطب، اطلاع‌رسانی و دعوت از مخاطبان:  تبلیغات و آگهی به شیوه های مختلفی مانند نصب تابلو، بنر و بیلبورد یا به صورت شبکه ای از طریق اینترنت و پیامک و روابط عمومی (اعلان عمومی یا انفرادی)، رسیدگی به انتقادات و شکایات، ارتباط فعال با مخاطب، راهنمایی مخاطبان در استفاده مسئولانه از خدمات، تشویق خانواده ها به حضور در مسجد

الگوبرداری از سیره، سنت و کلام معصومین (ع) در رابطه با مدیریت مسجد

       
 

2.تنوع برنامه ها و خدمات

طبیعی است که حضور چند دقیقه ای در مسجد و تنها برای ادای نماز، نمی تواند مسجد را در ابعاد گوناگون شکوفا کند. عمل پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)،  در این زمینه الگوی خوبی برای ماست. آن حضرت پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب در مسجد می نشست و بخشی از این وقت را صرف پاسخ گویی به پرسش های مسلمانان می نمود.[63]

یکی از تفاوت های اصلی علمای شیعه و برخی از علمای اهل سنت در نگاه آنها به کارکردهای مسجد است. علمای شیعی معتقدند؛ مسجد در سنت نبوی(صلی الله علیه و آله)،  از کارکردهای مختلفی برخوردار بوده است؛ حتی نبی گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله)، ، مسجد را به عنوان پایگاه و مقر حکومتی اسلام قرار دادند؛ یعنی یک ارتباط مستقیم بین مسجد و حکومت اسلامی. در آن زمان، مسجد نقشی اساسی و چشمگیر در پیشبرد اهداف حکومت اسلامی داشت.

برنامه ها و خدمات مسجد به عنوان خروجیهای الگو مطرح شده است. در جدول بعد، تنوع برنامه های مسجد به عنوان یکی از دو بعد اصلی برنامه ها و خدمات ارائه شده است. در تقسیم بندی ارائه شده، می توان برنامه های مسجد را به دو بخش اولیه نیایشی و غیرنیایشی تقسیم کرد.

جدول 6: تنوع برنامه ها و خدمات

 

 

ابعاد

مؤلفه‌ها

شاخص‌ها

تنوع برنامه‌ها و خدمات

نیایشی

نمازهای جماعت: سه وعده نماز جماعت، نماز عید فطر و قربان

ادعیه سالانه: شب های قدر، اعتکاف و ...

ادعیه روزانه یا هفتگی: قرآن، دعای کمیل، توسل، ندبه، و ...

تبلیغی-آیینی

 

وعظ و خطابه: بیان اخلاق، عرفان، موعظه، آگاه سازی و ترغیب دینی مانند بیان فضیلت عبادات و دعوت به انجام واجبات و مستحبات دینی، مقابله با تحریفات و خرافات دینی

مراسم آیینی: جشن اعیاد مذهبی، سوگواری در شهادت ائمه(ع)

تربیتی (پرورشی)

آموزشی: آموزش احکام و اعتقادات، آموزش قرائت قرآن، جلسات تفسیر قرآن و نهج البلاغه، جلسات پرسش و پاسخ، آموزش های غیردینی مانند کلاس های تقویتی، آموزش رفتارهای شهروندی یک مسلمان

فرهنگی: تهیه مجله یا خبرنامه، مسابقات کتاب‌خوانی، برگزاری نمایشگاه، کنگره شهدا، طرح‌های تشویق کودکان و نوجوانان، سالن قرائت‌خانه و کتابخانه، فروش کتاب، تشویق کم‌سالان، تشویق نخبگان و دانش‌آموزان نمونه در محله، هدیه به افرادی که نامشان همنام اسامی متبرکه است

اجتماعی

محلی:امربه معروف ونهی ازمنکر،عیادت، بازدید،حضورمسجدیان درمراسم خانواده‌ها، حل مشکلات شخصی-خانوادگی، رفع اختلافات، ارتباط با مردم محله و سازمانها و نهادهای محلی، نظارت بر سازمان های محلی

سیاسی: نظارت بر عملکرد سیاسی مسئولان کشور، آگاه‌سازی سیاسی در راستای حمایت از نظام اسلامی، حضور در نماز جمعه یا راهپیمایی، کمک در برگزاری انتخابات، برگزاری مناسبت‌های ملی- انقلابی، دعوت از مسئولین دولتی، بسیج همگانی مؤمنان

خدماتی

خیریه: کمک های بلاعوض، قرض‌الحسنه، کاریابی

اطعام و پذیرایی: نذورات، افطاری و پذیرایی

خدمات سلامت (جسمی و روانی): اعزام متقاضیان به فعالیت‌های ورزشی و تفریحی، اردوهای زیارتی- سیاحتی، آموزش یا مشاوره روان‌شناسی به خانواده‌ها

 

2.کیفیت برنامه ها و خدمات

کیفیت به صورت ساده به معنای تحقق و برآورده ساختن خواسته های واقعی مشتری است. دمینگ معتقد است؛ کیفیت باید نیازهای حال و آینده مصرف کننده را مورد هدف قرار دهد.[64] «کیفیت خدمات» بر نظرات و عقاید مشتریان کنونی و مشتریان بالقوه تاثیر می‌گذارد. تحقیقات بازاریابی نشان داده است که به طور متوسط هر فرد ناراضی از کیفیت خدمات یک مؤسسه، می‌تواند نظرات منفی خود را به سه نفر دیگر القا کند.[65] بر اساس یکی از مطالعات انجام گرفته میزان سخنان ناخوشایندی که از کیفیت خدمات یک سازمان شنیده می‌شود، از نظر قدرت تخریب، شش برابر قوی‌تر از واژگانی است که درباره کیفیت مطلوب خدمات سازمان شنیده می‌شود. بنابراین، جبران و ترمیم ذهنیت مشتریان از کیفیت پایین خدمات یک سازمان بسیار دشوار و هزینه‌آور است.[66]

ابزار اندازه گیری کیفیت خدمات

یک ابزار مشهور و متداول برای اندازه‌گیری رضایت مشتری از کیفیت خدمات، پرسشنامه ای به نام «سروکوآل»[67] است. پنج بُعد این ابزار عبارت است از:

1.محسوسات (عوامل ظاهری و امکانات): وضعیت تسهیلات فیزیکی، تجهیزات، ظاهر کارکنان و وسایل ارتباطی به لحاظ ظاهری.

2.قابلیت اطمینان (اطمینان دادن): قابلیت انجام خدمات تعهد شده به شکل صحیح و قابل اطمینان و در همان زمان مقرر.

3.پاسخگویی: تمایل جهت یاری رساندن به مشتریان و عرضه خدمات به آنان به صورت فوری.

4.تضمین (قابل اعتماد بودن): برخورداری از دانش و ادب و نزاکت کارکنان، توانایی آنان برای ایجاد اعتماد و اطمینان در حین ارائه خدمت و برقراری ارتباط مؤثر با مشتری.

5.همدلی: اهمیت دادن و بذل توجه به تک‌تک مشتریان و حساس بودن به نیازهای مشتری و تلاش برای درک آنها.[68]

مولفه های کیفیت خدمات در مسجد

بر اساس ادبیات مسجد و با نگاه به مباحث مربوط به کیفیت خدمات در ادبیات مسجد، در بعد کیفیت برنامه ها و خدمات پنج مؤلفه دیده شده است.

یکی از نویسندگان، ویژگی ها و وظایف امام جماعت را این گونه برمی شمرد:

"عهده‌داری نماز جماعت، داشتن محبوبیت در بین مردم، برتری در علم و عمل، اخلاق و خویشتن داری، رعایت زمان، ایجاد نظم در صف ها، رعایت حال مردم در نماز، رعایت حد مجاز در ادامه رکوع، توقف بعد از نماز،  دعا کردن برای عموم مردم، حضور فعال در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی، مردم داری، احسان، خوش رویی، بردباری، بخشش و چشم‌پوشی، آسان‌گیری، رفق و مدارا، نادیده انگاشتن لغزش ها."[69]

رعایت این نکات، تاثیر قابل توجهی در اثربخشی عملکرد و کیفیت برنامه های مسجد دارد. در طراحی الگوی کیفیت برنامه ها و خدمات مسجد سعی شده است این نکات مد نظر قرار بگیرند:

1.تعامل و کنش با مخاطب

تعامل و کنش با مخاطب اولین مؤلفه مربوط به نحوه تعامل و کنش با مخاطبان مسجد می باشد.

اولین شاخص آن، پاسخ گویی به مخاطبان و مراجعان مسجد است.

2.معنویت و وجاهت ارزشی

شاخص دیگر وجهه و شهرت معنوی امام مسجد و فعالان است. وجهه معنوی امام و فعالان مسجد از آن جهت اهمیت دارد که توحید عملی و فضایل و ارزشهای الهی، اگر در عمل و رفتار آنها متجلی باشد، بهترین وسیله تربیتی محسوب می شود. گویاترین زبان در مقام ارشاد، تبلیغ و هدایت، زبان عمل است و نه کلام. «دو صد گفته، چون نیم کردار نیست.» استاد گرانقدر آیت الله جوادی آملی می فرمایند: تربیت قبل از آنکه یک تئوری علمی باشد یک روش کاملاً عملی است.[70]

3.مسئولیت پذیری محلی- اجتماعی

شاخص بعدی مسئولیت محلی ـ اجتماعی است. جدایی سازمان از محیط اجتماعی و مشغول شدن مدیران به اهداف سازمان و بی التفاتی آنان به مسائل اجتماعی موجب گشوده شدن بابی جدید در مدیریت است که آن را مدیریت مسائل اجتماعی یا مسئولیت اجتماعی برای مدیران نامیده اند. سازمان ها باید این مسئولیت را حس کنند که مشکلات جامعه، بخشی از مشکلات آنان به شمار می آیند و باید نسبت به حل و فصل آنها همت گمارند.[71] عاملی اساسی که در این بخش مورد توجه قرار می گیرد، رعایت حقوق همسایگان و پرهیز از تضییع حقوق آنان در قبال هم جواری با مسجد است. مواردی که طبق نظر شرع مقدس اسلام از نظر مسئولیت محلی، کارگزاران مساجد ملزم به رعایت آن هستند، پرهیز از ایجاد مزاحمت صوتی برای همسایگان، پرهیز از آلوده کردن محیط محلی با زباله، پرهیز از ایجاد سدّ معبر و غیره می باشد.

تنها صدایی که مساجد مجازند از بلندگو (آن هم با شدت معقول) در محلات شهر پخش نمایند، صدای اذان در وقت اذان است که شعار اسلام است.

در رابطه با شاخص پرهیز از رفتار حزبی در مسجد نیز باید گفت با توجه به تعریف اسلام از مسجد، مسجد نمی تواند پایگاه سیاسی یک حزب باشد. مسجد از یک سو به خدا و از سوی دیگر به مردم تعلق دارد، از این رو نباید در زیر سیطره یک باند سیاسی قرار بگیرد.[72]

قابلیت اطمینان برگزاری نماز عبارت است از اطمینان به برگزار شدن منظم و به موقع نماز و اطمینان از رعایت اعتدال و کوتاه برگزار شدن نماز جماعت (به طور مثال نداشتن نگرانی از تأخیر امام یا ایراد سخنرانی بین دو نماز) و رعایت آداب ظاهری آن. از ابوسعید نقل شده است: رسول خدا در مسجد اعتکاف نموده بود که شنید مردم با صدای بلند قرآن می خوانند آنگاه پوشش از چهره کنار زد و فرمود: بدانید که در راز و نیازتان با پروردگار هرگز نباید موجب آزار یکدیگر شوید و نیز در تلاوت قرآن (یا به قولی در خواندن نماز) صدایتان را نسبت به یکدیگر بلند نکنید.[73] هم چنین از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که هرگاه مؤذن بگوید: قد قامت الصلوة، جایز نیست نمازگزاران سخن بگویند.[74]

امام صادق (علیه السلام) به نقل از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)،  درباره صفوف نماز جماعت می فرمایند:

«سَوُّوا بَیْنَ صُفُوفِکُمْ وَ حَاذُوا بَیْنَ مَنَاکِبِکُمْ لَا یَسْتَحْوِذُ عَلَیْکُمُ الشَّیْطَانُ»[75]

صفوف خود را منظم کنید و کتف ها را موازی هم قرار دهید، مبادا شیطان بر شما چیره شود.

این سخن گویای این است که شیاطین با مشاهده تفرقه و آشفتگی در صفوف مسلمانان، از به هم ریختگی آنان امیدوار و خوشحال می شوند و مقدمات سلطه و چیرگی بر آنها را فراهم می آورند.

لذا در ادامه روایت می فرماید: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَقِیمُوا صُفُوفَکُمْ وَ امْسَحُوا بِمَنَاکِبِکُمْ لِئَلَّا یَکُونَ فِیکُمْ خَلَلٌ وَ لَا تُخَالِفُوا فَیُخَالِفَ اللَّهُ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ»[76] صف هایتان را منظم کنید و دوشها را به هم متصل نمایید تا میان شما فاصله ای نباشد؛ نامنظم نایستید و گرنه خداوند دل هایتان را با هم ناهماهنگ خواهد نمود.

این حدیث به این نکته روانی اشاره دارد که نظم و انضباط یک جمع، افزون بر آن که شیطان ها را ناامید و افسرده می کند، دل های مؤمنان را با یکدیگر مهربان و صمیمی می کند و به آنان رنگ وحدت و همدلی می بخشد.[77]

تأکید قرآن کریم بر حفظ زینت در مسجد و تأکید معصومین(علیهم السلام) بر حفظ نظم در صفوف نماز جماعت حاکی از اهمیت حفظ ظاهر اعمال عبادی جمعی است. رعایت آداب نماز جماعت باعث ایجاد نظم و آرامش در محیط مسجد خواهد شد.

1.عوامل ظاهری و محسوسات

مسجد که پایگاه مسلمین است باید آراسته، زیبا و باجاذبه باشد.[78]

«سادگی مسجد» از توصیه های دین اسلام است. رسول خدا(صلی الله علیه و آله)،  فرمود: هرگز قومی بدکردار نشد مگر این که مساجدش را تزیین کرد.[79] یکی از شاخص های طرح شده در این قسمت، محور بودن شبستان و محل عبادت در طراحی و معماری مسجد است. در طراحی کلی ساختمان مسجد، باید بهترین نقطه از زمینِ مربوطه، به شبستان مسجد اختصاص یابد.

مؤلفه بعدی کیفیت مجریان (سخنران، مؤذن، مداح و ...) است. در انتخاب افراد برای امام جماعت یکی از ویژگی های اصلی که مورد توجه قرار می گرفت دانستن قرآن و آشنایی با احکام و معارف دینی بود.

2.دسترسی آسان به برنامه ها

قرار گرفتن مسجد در مرکز محله و در نتیجه نزدیکی نسبی بیشتر همه منازل به مسجد از امتیازات یک مسجد است. تداوم در برگزاری ادعیه و فعالیت های غیرنیایشی و فرهنگی و مقطعی نبودن آنها از شاخص های این مؤلفه است.

رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله)،  فرمود: اگر خانه از مسجد دور باشد به طوری که در آن صدای اذان و اقامه شنیده نشود شوم و نامبارک است.[80]

شاخص دیگر در مؤلفه ی در دسترس بودن، خدمات اینترنتی یا شبکه ای است. با توجه به پیشرفت های فناورانه اخیر، یکی از حوزه هایی که مساجد باید وارد شوند، ورود به فضای مجازی است. یکی از مشکلات جدی در فضای مجازی کشور کمبود شدید و مشهود اطلاعات و محتواهای دیجیتالی است که با زبان فارسی در اختیار کاربران قرار گیرد. نشریه دیواری مسجد را نیز می توان به صورت مجازی منتشر نمود.

تشکیل گروههای خبری، راه اندازی کتابخانه دیجیتالی مسجد، برگزاری کلاس های آموزشی، ایجاد سایت مشاوره و پاسخ گویی به شبهات و سؤالات شرعی، ارسال محتوا و پیام به تلفن همراه و پست الکترونیکی از جمله اقداماتی است که مساجد می توانند در فضای مجازی انجام دهند.[81]

جدول 7: کیفیت برنامه ها و خدمات

 

 

ابعاد

مؤلفه‌ها

شاخص‌ها

کیفیت برنامه ها و خدمات

تعامل

برخورد مؤدبانه، محترمانه و نیکو

همدلی: توجه به تنوع مخاطبان و مشکلات، نیازها و علایق آنها و رسیدگی به مشکلات آنها

ارزش‌محوری و شرع محوری: رعایت ارزش های دینی و احکام شرعی مسجد در برخوردها

پاسخ‌گویی (با علاقه) و رسیدگی به انتقادها

وجهه یا شهرت معنوی امام مسجد و دست‌اندرکاران

مسئولیت محلی: رعایت حقوق همسایگان

رفتار فعال سیاسی و بی طرفانه از نظر حزبی و قومی: رفتار فعال سیاسی مبتنی بر رهنمودهای ولی فقیه در راستای حمایت از نظام اسلامی به شرط عدم معرفی و تبلیغ علنی به نفع یک حزب یا کاندیدای خاص 

تعقل گرایی و پرهیز از خرافات و عوام زدگی

وجود آرامش و امنیت روانی: عدم وجود سر و صدا و قیل و قال و نبود جدل و درگیری بین افراد و حفظ آرامش عبادی فضای مسجد

اطمینان برگزاری نماز (و برخی ادعیه)

 

تداوم در برگزاری نمازهای جماعت: بدون تعطیلی و به پیشنمازی امام مسجد در نمازهای پنج گانه

به‌موقع بودن (بدون تاخیر)

نظم و آداب ظاهری: مانند صحت قرائت امام، نظم در صفوف، قرائت آهسته مأمومین

اختصار و اعتدال در سرعت

احساس وجود جذابیت معنوی در نماز امام مسجد و قرائت دلنشین آن

کیفیت عوامل ظاهری و محسوسات

بهداشت، نظافت و مرتب بودن

آراستگی ظاهر امام مسجد و دست اندرکاران

خوش‌بو و معطر بودن فضا

سادگی،جذابیت و زیباشناختی معماری:عدم استفاده از تجملات در عین بهره گیری از معماری ایرانی-اسلامی

وجود امکانات و تجهیزات: تاسیسات گرمایش و سرمایش، سیستم روشنایی و صوتی، قفسه، کفش داری

مساحت کافی ساختمان و فضاهای اصلی و جنبی (داشتن گنجایش لازم برای آقایان و خانمها)

محور بودن شبستان و محل عبادت در طراحی و معماری مسجد

رعایت احکام شرع در ساختمان و فضای مسجد مانند عدم نصب تصویر در مسجد

فناوری به روز: رایانه، پروژکتور و ...

کیفیت مجریان (سخنران، مداح، مؤذن، مکبر و ...)

دانش یا مهارت مرتبط

شهرت علمی یا اخلاقی

صدای خوش (مؤذن، مداح و مکبر)

تعداد یا تنوع مجریان (به کارگیری افراد مختلف)

در دسترس بودن

مکان مسجد: قرار داشتن مسجد در مرکزیت محله یا در یک فاصله نزدیک

ساعات باز بودن درب مسجد

تداوم در برگزاری قرائت قرآن و ادعیه

تداوم در برگزاری فعالیت‌های غیرنیایشی: فرهنگی، آموزشی و ...

خدمات اینترنتی یا شبکه ای: سایت و وبلاگ، ارسال پیام های دینیـ اخلاقی از طریق پیامک

 

د. جذب حداکثری و آثار آن

اصطلاح جذب حداکثری از بیانات «مقام معظم رهبری» اقتباس شده است. در الگوی تدوین شده، جذب حداکثری در دو عامل رشد حضور و وفاداری دیده شده است.

رشد حضور؛ به افزایش حضور مراجعان و داوطلبان فعالیت در مسجد از نظر زمان و فراوانی دفعات حضور، آن هم از گروه های سنی مختلف به ویژه نوجوانان و جوانان به تفکیک جنسیت اشاره دارد.

وفاداری؛ به تمایل فرد به خرید مجدد یا مراجعه مجدد به شرکت یا سازمانی برای استفاده از محصولات یا خدمات آن اشاره دارد. وفاداری به دو نوع «نگرشی» و «رفتاری» تقسیم شده است.

الف) وفاداری نگرشی؛ به علاقه فرد به محصولات یا خدمات یک سازمان و میزان معرفی و توصیه آن به دیگر افراد برای خرید می باشد.

ب) وفاداری رفتاری؛ به حجم (میزان) خرید در هر بار و تعداد دفعات خرید اشاره دارد. کاووسی، معتقد است تأمین کیفیت محصولات و خدمات ابتدا باعث ایجاد رضایت در مصرف کنندگان آنها و در نهایت موجب وفاداری مصرف کنندگان خواهد شد.[82]

 

جذب حداکثری در مساجد

جذب و حضور حداکثری در مساجد از توصیه های دین اسلام است. همان طور که در رساله های مراجع تقلید در اهمیت نماز جماعت نوشته شده است: هرچه تعداد افراد در نماز جماعت خصوصاً تا بیش از ده نفر افزایش یابد، فضیلت آن بالاتر می رود.

عوامل جذب جوانان به مسجد

عوامل اصلی جذب جوانان در چهار عامل کلی‌تر بیان شده‌اند:

  1. امام جماعت

امام جماعت باید دارای خصوصیات زیر باشد: ثابت بودن، توانایی علمی، نظم، بیان ساده و شیوا، خلاقیت، دوستی با جوانان و نوجوانان، احترام و تواضع، آراستگی ظاهری، توانایی جسمی، دارا بودن دانش لازم، درک موقعیت سنی جوانان.

2. مسجد

فضای مناسب و ظاهر خوب آن، نظافت، وسایل صوتی، گرمازا و سرمازا، ایجاد امکانات فرهنگی ورزشی، استفاده از افراد خوش صدا، تصمیم‌گیری متمرکز.

3.هیئت امنا

همکاری جدی، تقسیم کار، تأمین بودجه، توجیه جوانان و نوجوانان، اهتمام به مسأله جوانان، استفاده از تخصص‌های متفاوت.

4.سایر عوامل

ترجمه و توضیح اذکار و دعاها، آشنا کردن جوانان به فلسفه اعمال عبادی، اخلاق و رفتار نمازگزاران، جذب از طریق دوستان، خادم، رفع مشکلات، تشویق و اعطای جایزه (برای حضور در مسجد)، برگزاری نمایش، نمایشگاه، اردو، مسابقات و ورزش از دیگر عوامل جذب جوانان و نوجوانان است.[83] حضور شخصیت‌های موجه و محبوب جوانان در مسجد، برخورد مناسب، بیان مباحث مورد نیاز جوانان و تشویق نیز از دیگر راهکارهای ارائه شده در جذب جوانان به مسجد است.[84]

جدول 8: جذب حداکثری

 

 

ابعاد

مؤلفه‌ها

شاخص‌ها

جذب حداکثری

رشد حضور

 

 

رشد تعداد حضور: حضور گروه‌های سنی مختلف از مراجعان و داوطلبان[1] فعالیت در مسجد شامل کودکان، نوجوانان، جوانان، میان سالان، پیران به تناسب و به تفکیک جنسیت و حضور اقشار مختلف اجتماعی شامل افرادی از سطح تحصیلات مختلف و طبقات مختلف اجتماعی و سلایق مختلف

رشد زمان حضور: مداومت بر حضور، مدت زمان حضور در هر بار مراجعه

وفاداری

(دست اندرکاران و مراجعین)

علاقه به حضور در برنامه‌های نیایشی یک مسجد

میزان معرفی و توصیه یک مسجد به دیگران

علاقه به حضور در برنامه‌های غیرنیایشی یک مسجد

علاقه به انجام فعالیت داوطلبانه در مسجد

عشق و علاقه به امام مسجد

 

مبحث هفتم: تحول و تعالی مسجد

در این نوشتار، آثار تحول و تعالی مسجد در سه مؤلفه عاطفی ـ احساسی، شناختی ـ عقیدتی و رفتاری تعریف شده است:

مؤلفه احساسی ـ عاطفی

احساسات یا مثبت اند یا منفی یا خنثی. احساسات مثبت بیانگر حالات مساعد و خوشایند است و احساسات منفی بیانگر وضعیت ناخوشایند. وضعیت هایی که احساسات منفی را ایجاد می کنند، بیش از احساسات مثبت بر تفکر و انرژی فرد تأثیر می گذارند.[86] امنیت و آرامش محیط درون مسجد از توصیه های دین اسلام است. قرآن کریم می فرماید:)وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنَّاس([87]

مؤلفه شناختی ـ عقیدتی

مؤلفه بعدی، مؤلفه شناختی ـ عقیدتی است با سه شاخص 1.تحکیم عقاید و باورهای فردی و اجتماعی، 2.حل سؤالات و چالش‌های شناختی، 3. و افزایش آگاهی دینی و اجتماعی. باورها چیزی بیش از علم و آگاهی هستند. در باور، تنها علم و آگاهی مطرح نیست، بلکه مرحله ای است که در جان آدمی رسوخ می کند و اعتقاد قلبی او را شکل می دهد. از انضمام دانش با گرایش، ایمان و باور حاصل می شود و قوام ایمان نیز به همین گرایش قلبی است.[88]

مؤلفه رفتاری

این مؤلفه دارای دو شاخص «رفتار فردی» و «رفتار اجتماعی» است. عناصری مانند داشتن ظاهر دینی، پایبندی به دستورات دین، کاهش رفتارهای منفی و افزایش رفتارهای مثبت، پرهیز از سیئات و افزایش حسنات شاخص رفتار فردی است. و عناصری چون معاشرت و مشارکت در فعالیت‌های دینی، کنترل اجتماعی (امربه معروف و نهی از منکر) و ایجاد اجتماع اخلاقی، تقویت بنیان خانواده، اصلاح رفتارهای فرهنگی، همبستگی و انسجام اجتماعی، ارتقای فرهنگ خیررسانی و یاری‌رسانی و ایثار، پرورش روحیه دفاع از مظلوم و عدالت‌خواهی، تقویت هویت انقلابی و استقلال فرهنگی، عناصر رفتار اجتماعی را شکل می دهند.

جدول 9: تحول و تعالی

 

 

ابعاد

مؤلفه‌ها

شاخص‌ها

تحول و تعالی

 

احساسی-عاطفی

احساسات مثبت: صبر، امید به زندگی و رضایت، نشاط، آرامش و احساس امنیت، احساس قدرت، لذت معنوی

برقراری روابط عاطفی پایدار:  احساس تعلق گروهی، نوع‌دوستی و مهرورزی، روحیه اخوت و وحدت، ایجاد الفت بین اعضای خانواده ها و همسایه ها

انس با مسجد: دلبستگی و وابستگی عاطفی به مسجد

تقویت عشق و ایمان به پروردگار متعال و معصومین (ع)

شناختی- عقیدتی

تحکیم عقاید و باورهای فردی و اجتماعی: معنای جدید برای زندگی، خوش‌بینی به جهان، تسلیم، توکل، ارزش‌های درونی‌شده، اعتماد به دیگران

حل سؤالات و چالش‌های شناختی

افزایش آگاهی دینی و اجتماعی

رفتاری

فردی:  ظاهر دینی، پایبندی به دستورات دین، کاهش رفتارهای منفی و افزایش رفتارهای مثبت، پرهیز از سیئات و افزایش حسنات

اجتماعی: معاشرت و مشارکت در فعالیت‌های دینی، کنترل اجتماعی (امربه معروف و نهی از منکر) و ایجاد اجتماع اخلاقی، تقویت بنیان خانواده، اصلاح رفتارهای فرهنگی، همبستگی و انسجام اجتماعی، ارتقای فرهنگ خیررسانی و یاری‌رسانی و ایثار، پرورش روحیه دفاع از مظلوم و عدالت‌خواهی، تقویت هویت انقلابی، استقلال فرهنگی

 

عناصر محیطی تأثیر گذار بر تعالی مسجد

الف) حوزه های علمیه، سازمان های بالادستی و همکار و واحدهای محلی

عوامل محیطی متغیرهایی هستند که عموماً خارج از حیطه سازمان (خارج از کنترل مدیران سازمان) شکل می گیرند و به صورت بالفعل یا بالقوه بر بخشی یا تمامی سازمان تأثیرگذارند. برای سازمان ها دو محیط تعریف شده است: محیط عمومی و محیط اختصاصی.

در کتاب احکام مسجد ذیل آیه 109 سوره توبه )أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلى‏ تَقْوى‏ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ خَیْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلى‏ شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فی‏ نارِ جَهَنَّمَ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمینَ( آمده است:

1- نظارت بر مساجد امری مطلوب و لازم است

2- تقویت مساجد در جهت دستیابی به اهداف ارزشی امری بایسته است و منع از عملکرد و فعالیت های افراد فرصت طلب تحت عنوان مدیریت، لازم است. این مطلب از نوع پرسشی که در آیه به کار رفته است استفاده می شود.

3- از مقایسه دو مسجد استفاده می شود که آنچه مساجد را از یکدیگر متمایز می کند ذاتیت آنها نیست، بلکه به مدیریت، انگیزه ها و اهداف مدیران مساجد بر می گردد؛ پس مسئولان و اولیای امور در صورت احراز نیت شوم سازندگان، می توانند از همان مراحل اولیه، مانع ساخت چنین مسجدی شوند.

در ذیل آیه 114 سوره بقره )وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ وَ سَعى‏ فی‏ خَرابِها أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفینَ لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظیمٌ( نیز آمده است از عبارت )أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفینَ( استفاده می شود که مدیریت مساجد و فعالیت های درون مساجد باید به گونه ای باشد که هر فرد خائن به سهولت نتواند به این اجتماع ارزشمند رخنه کند و تحقق این امر هم جز در پرتو یک نظارت مستمر و مدیریت منسجم امکان پذیر نیست و این مدیریت منسجم با مشارکت همه مؤمنان به ویژه اداره کنندگان مسجد؛ یعنی امام جماعت و متولیان و دیگر دست اندرکاران میسر خواهد شد و از همین نکته می توان تلویحاً لزوم نظارت حکومت اسلامی بر فعالیت مساجد را استفاده کرد.

موضوعی که باید در این جا بدان پرداخت؛ «عزل و نصب ائمه جماعت» در جامعه اسلامی است. اصولاً عهده داری منصب امام جماعت به خودی خود منوط به اذن حاکم اسلامی نیست.

مراجعه به متون فقهی تشیع و تسنن نشان می دهد که هیچ فقیهی شرط عهده داری امامت مسجد را منصوب شدن از سوی حاکم نمی داند. بلکه شهید ثانی(ره) در رساله ای که پیرامون نماز جمعه نگاشته، تصریح کرده است که: «به اجماع مسلمانان، امامت نماز جماعت مشروط به اذن امام نیست».

ولی این بدان معنا نیست که حاکم اسلامی حق مداخله در عزل و نصب ائمه جماعات مساجد را نداشته باشد. مقتضای ولایت عام حاکم اسلامی آن است که بتواند در این زمینه دخالت کند. البته إعمال ولایت در این زمینه الزامی نیست؛ چون امامت جماعت بر خلاف امامت جمعه، منصب نیست. هر گاه مردم خود، امامی را برگزینند و به وی اقتدا کنند، کافی است و نیازی به نصب از سوی حاکم اسلامی نیست. مشروعیت دخالت حاکم اسلامی در زمینه نصب ائمه جماعات مساجد افزون بر آنکه مقتضای ادلّه ولایت عامه است توسط برخی فقها تصریح شده است.

ابوالصلاح حلبی (347 ـ 44 ق) در کتاب کافی می نویسد:

شایسته ترین فرد برای امامت نماز جماعت، امام امت یا کسی است که از طرف وی نصب شده باشد. قاضی ابن براج در کتاب مُهَذّب آورده است که: «هر گاه کسی که امام او را ]برای امامت جماعت[ نصب کرده، حاضر باشد کسی نمی تواند بر او پیشی بگیرد». نتیجه آنکه گرچه عهده داری امامت جماعت به خودی خود مشروع است و نیازی به نصب امام جماعت از سوی حاکم اسلامی نیست، ولی حاکم اسلامی چنانچه مصلحت بداند، می تواند در عزل و نصب امامان جماعت مداخله کند.[89]

مسجد دولتی یا دولت مسجدی؟

در رابطه با «دولتی شدن مساجد» نیز در تحقیقی که توسط حجت الاسلام قدوسی و در سازمان تبلیغات اسلامی انجام شده است، 97 درصد از خبرگان مشارکت کننده در تحقیق، با دولتی شدن کامل امور مساجد به شدت مخالف هستند. 5/54 درصد نیز با این رویکرد موافق اند که دولت صرفاً بسترهای لازم برای حضور بیشتر مردم را فراهم سازد. 

در بُعد حوزه های علمیه، سازمان های بالادستی و همکار و واحدهای محلی به عنوان یکی از عناصر محیطی سه مؤلفه در نظر گرفته شد: روابط حمایتی، نظارتی، و توزیع اطلاعات. شاخص های روابط حمایتی عبارتند از: مشاوره و آموزش، هدایت و جهت دهی راهبردی و عملیاتی، کمک و همکاری، میانجی‌گری و رفع مناقشات داخلی مسجد، و ارزیابی و تشویق. روابط نظارتی شامل سه مؤلفه: نظارت، مداخله مؤثر و ثبت رسمی می باشد. مؤلفه سوم یعنی توزیع اطلاعات، شامل شبکه سازی مجازی و تهیه پرتال مساجد و تبادل اطلاعات کاری بین سازمان ها و مساجد می باشد.

جدول 10: حوزه های علمیه، سازمان های بالادستی و همکار و واحدهای محلی

 

 

ابعاد

مؤلفه‌ها

شاخص‌ها

روابط حوزه های علمیه، سازمان‌های بالادستی، سازمان‌های همکار و واحدهای محلی با مسجد

(حوزه های علمیه، مرکز رسیدگی به امور مساجد، سازمان اوقاف، سازمان تبلیغات اسلامی، ستادکانون‌های فرهنگی‌هنری، شهرداری و ....)

روابط حمایتی (اختیاری و در صورت تمایل و موافقت مساجد)

مشاوره و آموزش: ارائه حمایت‌های آموزشی به مساجد، مشاوره و تسهیم تجربیات، راهنمایی جهت اداره هر چه بهتر مسجد، آموزش طلاب جهت تربیت ائمه جماعات

هدایت و جهت دهی راهبردی و عملیاتی: شناسایی جهت‌گیری‌های مورد نیاز جامعه در برنامه های مساجد، تعریف چشم‌انداز، راهبردها و خط‌مشی‌های کلان مساجد، تعریف شرح وظایف امام مسجد و دست‌اندرکاران

کمک و همکاری: کمک و رفع نیازهای همدیگر و همکاری در ارائه برنامه ها و خدمات مختلف، ارائه کمک‌های مالی و مادی و تامین ائمه جماعات برای مساجد در صورت درخواست آنها، حمایت از مساجد

میانجی‌گری و رفع مناقشات داخلی مسجد: ایفای نقش سازمان‌های بالادستی به مثابه مرجع حل اختلاف بین امام، دست‌اندرکاران و جماعت مسجد در صورت مراجعه آنها

ارزیابی و تشویق: ارزیابی و سنجش فعالیت‌ها و نتایج اقدامات مسجد و تعیین نقاط قوت و ضعف آنها، تشویق مساجد موفق، معرفی مساجد موفق در صداوسیما

روابط نظارتی

(غیر اختیاری)

نظارت: نظارت بر فعالیت‌های مساجد به دلایل مختلف از جمله پیشگیری از انجام فعالیت‌های خلاف شرع و قانون، یا ایجاد انحرافات دینی و اجتماعی و یا ورود افراد فاقد صلاحیت علمی-اخلاقی به حوزه اداره مسجد، پیشگیری از تبدیل مسجد به عنوان پایگاه تبلیغات سیاسی یک حزب سیاسی، نظارت بر موقوفه ها

مداخله مؤثر: تذکر شفاهی یا کتبی، عزل یا نصب امام مسجد و امنا در صورت انجام اقدامات بند قبلی و یا ضعف شدید آنها در اداره مسجد که باعث نارضایتی مأمومین شده است

ثبت رسمی: ثبت رسمی تأسیس و فعالیت یک مسجد، ، ثبت اسامی امام مسجد و هیئت امنا، تحویل مهر مسجد

توزیع اطلاعات (اختیاری)

شبکه سازی مجازی: ایجاد شبکه مجازی بین مساجد جهت انتقال اطلاعات و تجربیات بین آنها

تبادل اطلاعات کاری بین سازمان ها و مساجد

 

بافت محلی

بافت محلی از دیگر عناصر محیطی است که بر مسجد تأثیرگذار و از مسجد تاثیرپذیر است. محله از خانه های مجاور هم در یک فضای جغرافیایی تشکیل می شود. خانواده ها نسبت به محله خود، همان احساس خانه مسکونی را دارند و با ورود به محله، خود را در یک محیط آشنا و خودی مثل خانه روبرو می بینند.

محله از تجمع، پیوستگی کم یا زیاد، معاشرت نزدیک، روابط مستحکم همسایگی و اتحاد و مشارکت غیر رسمی میان گروهی از مردم به وجود می آید.[90]

پنج مؤلفه برای بافت محلی در این تحقیق در نظر گرفته شده است؛ یعنی بافت اجتماعی، مذهبی، فرهنگی، سیاسی و فناورانه.

جدول 11: بافت محلی

 

 

ابعاد

مؤلفه‌ها

توضیحات

بافت محلی

مذهبی

سطح دینداری و پایبندی به دستورات دینی یا ظواهر دینی، میزان مشارکت در مراسم، آیین ها و فعالیت های دینی

فرهنگی

باورها، ارزش ها، هنجارها (عادات و آداب و رسوم قومی، قوانین)

اجتماعی

پایگاه اجتماعی (سطح درآمد، تحصیلات و ...)، سرمایه انسانی و اجتماعی بالا، میزان مشارکت در فعالیت های اجتماعی محله، فقدان یا پایین بودن سطح فقر، بیکاری، وجود انحرافات اجتماعی، اعتیاد و ...

سیاسی

گرایش ها، سلایق و تفکرات سیاسی مربوط به امور داخلی و بین‌المللی غالب در محله

تکنولوژیکی

میزان نفوذ اینترنت و وسایل ارتباطی پیشرفته مانند تلفن همراه جهت بررسی میزان نیاز به طراحی سایت مساجد و یا اطلاع‌رسانی از طریق پیامک

 

منابع

  1. ابوالقاسمی محمدجواد ( 1378) امام و مأموم در جلوه‌گاه حضور. تهران: نشر یاس کبود، چاپ دوم.
  2. آذربایجانی مسعود (1387)، روان شناسی دین، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  3. آزاد ارمکی تقی و احمد غیاثوند (1383)، جامعه شناسی تغییرات فرهنگی در ایران، تهران: انتشارات آن
  4. باباشاهی علی و محمدرضا حشمتی (1380)، راهنمای ساخت مسجد، تهران: مؤسسه عمران مساجد.
  5. پیروز علی آقا و همکاران (1385)، مدیریت در اسلام، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم.
  6. حسن زاده علیرضا (1384)، مدیریت منابع اطلاعات، تهران: نشر مدیر فلاح.
  7. رابینز استیفن پی (1386)، مبانی رفتار سازمانی، ترجمه دکتر علی پارسائیان و سید محمد اعرابی، تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی.
  8. رضایی بیرجندی علی ( 1382). جایگاه مسجد در فرهنگ اسلامی، تهران، مؤسسه فرهنگی ثقلین.
  9. رضاییان علی (1372)، اصول مدیریت، تهران: انتشارات سمت.
  10. ستوده هدایت الله (1384)، جامعه شناسی مسائل اجتماعی ایران، تهران: نشر ندای آریانا.
  11. سلطان زاده حسین (1362)، روند شکل گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران، تهران: نشر آگاه.
  12. سلیمی علی و محمد داوری (1386)، جامعه شناسی کجروی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  13. شاکری سید رضا و حیدر محمدی (1381)، حدیث مسجد، تهران: ستاد عالی کانون های فرهنگی هنری مساجد.
  14. شجاعی زند علیرضا (1384)، مدلی برای سنجش دینداری در ایران، مجله جامعه شناسی ایران، دوره 6، ش1.
  15. صبوری منوچهر (1379). جامعه‌شناسی سازمان‌ها. تهران: نشر شب تاب.
  16. عابدی جعفری حسن و همکاران (1385)، طراحی مدل مطلوب کارکرد و مدیریت مساجد در قالب یک سازمان داوطلبانه مذهبی، فروغ مسجد 4، تهران: مؤسسه فرهنگی ثقلین.
  17. غفاریان وفا (1379)، شایستگی های مدیریتی، تهران: سازمان مدیریت صنعتی.
  18. قرائتی محسن (1385)، تفسیر نور، تهران: دفتر نشر مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن.
  19. قلی پور آرین (1386)، مدیریت رفتار سازمانی (رفتار فردی)، تهران: انتشارات سمت.
  20. کریتنر رابرت و آنجلو کینیکی (1386)، مدیریت رفتار سازمانی، ترجمه علی اکبر فرهنگی و حسین صفرزاده، تهران: پیام پویا.
  21. کیوی ریمون و کامپنهود لوک وان (1388)، روش تحقیق در علوم اجتماعی، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، تهران: نشر توتیا.
  22. محسنی، منوچهر (1386). بررسی در جامعه شناسی فرهنگی ایران، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات محمدی محسن (1383). مسجد، قم: مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما.
  23. مرکز رسیدگی به امور مساجد (1385)، فروغ مسجد (مجموعه مقالات برگزیده سومین همایش بین المللی هفته جهانی گرامیداشت مساجد)، تهران: مؤسسه فرهنگی ثقلین، شماره های 2، 3، 4 و 5.
  24. مرکز رسیدگی به امور مساجد (1386). مدیریت مسجد، قم: انتشارات ثقلین.
  25. مرکز رسیدگی به امور مساجد (1386)، احکام مسجد، قم: انتشارات ثقلین.
  26. موسوی، خمینی(ره)، روح الله،صحیفه نور، توضیح المسائل، تحریرالوسیله.
  27. موظف رستمی محمدعلی (1381)، آیین مسجد، تهران: نشر گویه، جلد اول، دوم و سوم.
  28. موظف رستمی محمدعلی (1387)، روشهای جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و نماز جماعت، کرج: نشر پرهیب.
  29. موظف رستمی محمدعلی (1389)، نقش فضای مجازی و سایبر در برنامه ریزی فعالیت های فرهنگی تبلیغی مساجد، مدارس و مراکز فرهنگی، کرج: انتشارات پرهیب
  30. نبوی محمد  (1385)، مدیریت اسلامی، قم : مؤسسه بوستان کتاب.
  31. نوبهار رحیم (1372)، سیمای مسجد، قم: نشر مؤلف، جلد 1و2.
  32. نوبهار رحیم (1386)، مسجد نمونه، تهران : انتشارات ستاد اقامه نماز.
  33. نوبهار رحیم، نقش نظام اسلامی در مدیریت مساجد و میزان اختیارات واقف در اداره امور مسجد، مجله میراث جاویدان، سال 6، شماره 3و4.
  34. هرسی پال و کنث بلانچارد (1385)، مدیریت رفتار سازمانی: کاربرد منابع انسانی، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

منابع لاتین

  1. Herman Robert & David Renz (2004). Doing things right: Effetiveness in local NPOs; A panel study,Public Administration Review, 64(6).
  2. Hudson Mike (1995). Managing without profit: The art of managing third sector organizations, London, Penguin Group.
  3. Kushner Roland and Peter Poole (1996). Exploring structure-effectiveness relationships in nonprofit arts organizations, Nonprofit Management & Leadership, 7(2).
  4. Mosque Excellence System Assessment Questionnaire (2008). Portal for Mosques in Singapore, Available at: www.mosque.org.sg/.

 

پی نوشت ها:


[1] - رضاییان، 1379

[2]- توبه : 108.

[3]- وسائل الشیعه، ج3، ص519.

[4] - تهذیب‏الأحکام، ج1، ص83 ، ح4.

[5] - قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج5، ص146، ذیل آیه 109سوره توبه.

[6] - غفاریان، 1379

[7] - Spencer & Spencer, 1993

[8] - Boyatzis, 1982

[9] - هرسی و بلانچارد، 1382 و رضاییان، 1379

[10] - غفاریان، 1379

[11] -  Ethical competency

[12] - Moral reasoning

[13] -0 Bowman et al, 2004

[14]- Virtanen, 2000

[15] - Macaulay and Lawton, 2006

[16] - هرسی و بلانچارد، 1375

[17] - 28/3/1375

[18] - پیروز و همکارانش، (1385)

[19] - نبوی، (1385)

[20] - مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1385

[21] - انفال : 34

[22] - توبه : 18

[23] - تفسیر نور، ج5، ص33

[24] - نوبهار، رحیم 1386

[25] - بیانات مقام معظم رهبری، 19/10/1377

[26] ـ وسائل‏الشیعة، ج5، ص239، ح6438

[27] - سنن ابی داود، ج1، ص115، ح 472 / ر.ک: حدیث مسجد، ص119

[28] - من‏لایحضره‏الفقیه، ج4، ص17، ح4968، باب ذکر جمل من مناهی النبی (ص)

[29] - رضایی بیرجندی، 1382

[30] - سوره جن، آیه 17

[31] - مستدرک‏الوسائل، ج3، ص 376 ، ح15، باب کراهة النخامة و التنخع فی الْمَسْجِدِ.

[32] - وسائل‏الشیعة، ج16، ص28، ح21555

[33] - نوبهار، 1372

[34] - تفسیر نور، ج5، ص52

[35] - احکام مسجد، 1386، مطالعه بیشتر ر.ک: حدیث مسجد، شاکری ومحمدی؛ مسجد درروایات و اخبار، دفترمطالعات وپژوهشهای مرکزرسیدگی به امور مساجد.

[36] - وسائل‏الشیعة، ج5، ص214، ح14.«یَأْتِی فِی آخِرِ الزَّمَانِ قَوْمٌ یَأْتُونَ الْمَسَاجِدَ فَیَقْعُدُونَ حَلَقاً ذِکْرُهُمُ الدُّنْیَا وَ حُبُّ الدُّنْیَا لَا تُجَالِسُوهُمْ فَلَیْسَ لِلَّهِ فِیهِمْ حَاجَةٌ»

[37] - وسائل الشیعه، ج3، ص513،

[38] - نوبهار، 1386

[39] - احکام مسجد، 1386

[40] -0 Physical capital

[41] - Human capital

[42] - Cultural capital

[43] - Social capital

[44] - گرامی و نورعلیزاده، 1387.

[45] - باباشاهی و حشمتی 1380.

[46] - محسنی، 1386

[47] - انجم شعاع، 1387.

[48] -جلوداری ممقانی، 1385

[49] - غفاریان، 1378

[50] - هرسی و بلانچارد، 1385

[51] - الوانی، 1386

[52] - بحارالانوار، ج68، ص338

[53] - الوانی، 1386

[54] - نهج البلاغه، نامه 53 : «وَ الصَّبْرِ عَلَیْهِ فِیمَا خَفَّ عَلَیْهِ أَوْ ثَقُلَ فَوَلِّ مِنْ جُنُودِکَ ...أَفْضَلَهُمْ حِلْماً مِمَّنْ یُبْطِئُ عَنِ الْغَضَبِ وَ یَسْتَرِیحُ إِلَى الْعُذْر»

[55] - استونر و فریمن، 1992

[56] - صف : 4 

[57] - نهج البلاغه، خطبه 127، «إِیَّاکُمْ وَ َ الْفُرْقَةَ.»

[58] - غفاریان، 1378

[59] - باباشاهی و حشمتی، 1380

[60] - اکلند، 1384

[61] -گرامی و نورعلیزاده، 1387

[62] - اکلند، 1384

[63] - نوبهار، 1386

[64] - اکلند، 1384

[65] - Thorovitz, 1990

[66] - Smith,1989

[67] - SERVQUAL

[68] - Parasuraman, 1985   

[69] - ابوالقاسمی، 1387

[70] - نوبهار، 1372

[71] - الوانی، 1386

[72] - رضایی بیرجندی، 1382

[73] - سنن ابی داود، ج1، ص29، ح 1332 «اعتکف رسول الله فی المسجد فسمعهم یجهرون بالقرائة فکشف السر و قال الا ان کلکم مناج ربه فلا یوذین بعضکم بعضا و لا یرفع بعضکم علی بعض فی القرائة آو قال فی الصلاة.»

[74] - حدیث مسجد، ص 306

[75] - تهذیب‏الأحکام، ج3، ص283.

[76] - وسائل الشیعه، ج5، ص472 .

[77] - نوبهار، 1376

[78] - تفسیر نور، ج5، ص53

[79] - سنن ابن ماجه، ج1، ص245، ح741، «ما ساء عمل قوم قط الا زخرفوا مساجدهم»

[80] - بحارالانوار، ج64، ص188،ح40،

[81] - موظف رستمی، 1389

[82] - کاوسی، 1384

[83] - رضایی بیرجندی، 1382

[84] - محمدی، 1383

[85] - منظور از داوطلبان افرادی است که به صورت داوطلبانه و رایگان به انجام امور مسجد می پردازند.

[86] - قلی پور، 1386

[87] - بقره 125

[88] - پیروز و همکاران، 1385

[89] - نوبهار، مجله میراث جاویدان

[90] - مظاهری، فروغ مسجد، 1385

ثبت دیدگاه