چکیده

دین اسلام به تمامی نیازهای فردی و اجتماعی انسان توجه کرده است و برای همه  ابعاد زندگی بشر در زمینه های اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی راهکارهائی را پیش روی آدمی قرار می دهد که عمل به آن سعادتمندی حیات اجتماعی را بدنبال خواهد داشت. لذا معمار کبیر انقلاب اسلامی بعنوان پرورش یافته این مکتب، در حوزه اندیشه سیاسی، ابتدا اسلام ناب محمدی(صلی الله علیه و آله وسلم)را تبیین و نظریه پردازی کرد وسپس از مساجد بعنوان محل عملیاتی نمودن این اندیشه بهره برد که نتیجه منطقی و عملی آن سرنگونی رژیم طاغوت وابسته به استکبار جهانی در 22 بهمن سال 1357 بود.

از آنجا که پیروزی انقلاب اسلامی ایران بعنوان مهمترین وقایع اواخر قرن بیستم در جهان، به لحاظ حاکمیت سیاسی، فروپاشی نظام دو قطبی را بدنبال داشت، اندیشه حضرت امام مورد توجه اندیشمندان و سیاستمداران سراسر دنیا قرار گرفت. چرا که تاریخ سراغ ندارد بعد از حکومت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)و حضرت علی(علیه السلام)یک شخصیت دینی و روحانی برای احیای سنت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم)در صدد بدست گرفتن قدرت سیاسی باشد. البته ائمه معصومین(علیهم السلام) بعد از حضرت علی(علیه السلام)بدلیل استبداد داخلی چندان فرصتی و یا هیچ فرصتی برای تشکیل حکومت اسلامی نداشته اند

از منظر امام توجه به بُعد عبادی مساجد سبب شد تا بتدریج نقش سیاسی مسجد ها در طول تاریخ به فراموشی سپرده شود. بگونه ای که در افکار عمومی دخالت روحانیت در امور سیاسی بسیار مذموم بوده است. شکستن چنین بدعتی که سالیان سال بر جهان اسلام حاکم بود پدیده نادر و منحصر به فرد است که مهمترین پیامد آن برای جهانیان «پیوند دین و سیاست» می باشد.

مقدمه

مقاله حاضر تلاش دارد تا کارکرد مساجد در جوامع اسلامی و به ویژه نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی ایران را از دیدگاه امام خمینی(ره) بررسی نماید. از منظر آنحضرت مساجد محل تجلّی ابعاد متفاوت و گسترده دین اسلام است، در این خصوص می توان به اقامه نماز و برگزاری مراسم های مختلف در  مساجدِ سراسر کشور و حضور وحدت بخش مردم در آن اشاره کرد. در واقع در اندیشه حضرت امام، نقش مسجد به لحاظ سیاسی و تحولات اجتماعی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و غفلت جوامع اسلامی از تأثیر سیاسی مسجد ها عمده ترین عامل مشکلات مسلمانان در تاریخ معاصر می باشد، چه، مسائل و معضلات و تمامی گرفتاری های جوامع اسلامی بخصوص در دو قرن اخیر تنها در اثر توجه به بُعد عبادی مسجد بوده که نتائج آن سلطه استعمارگران بر سرزمین های اسلامی و غارت منابع دنیای اسلام گردید. 

واژگان کلیدی: امام خمینی(ره) مسجد، سیاست، مردم.  

پیروزی انقلاب اسلامی موجب احیای آرمان های اسلام ناب شد که می توان به مواردی چون عینیت دین و سیاست، کوشش برای استقرار حکومت اسلامی، عدالت خواهی، نوسازی قدرت سیاسی براساس معیارهای اسلامی، زدودن زنگارهای عزلت گرائی و گوشه نشینی از اسلام، تاکید بر آزادیخواهی، پیشرفت در عرصه های علمی و صنعتی، معنویت خواهی، احیای انسانیت انسان و استقلال طلبی اشاره کرد. ظاهراً شناخت همه ابعاد و مبانی نظری بیان شده به شکل کلان در این مقاله قابل بررسی نیست. ازاینرو، نگارنده بر آن است تا کارکرد سیاسی مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی و تداوم آن را در اندیشه بنیانگذار انقلاب اسلامی تحلیل نماید.

اندیشه سیاسی

اندیشه در لغت به معنای فکر، تفکر و تأمل است[1] و نوعی فعالیت ذهنی انسان عاقل محسوب می شود که در جهت کشف نادانسته ها صورت می گیرد و در معنای خاص، تفکری است که دارای ویژگیهائی چون انسجام منطقی، قابلیت استدلال و دارای مبانی است. به بیان دیگر، هر گونه تفکر یا تلاش ذهنی منطقی، منسجم و دارای مبنا و چارچوب را اندیشه می نامیم.[2] اما  اندیشه سیاسی، مجموعه ای از آراء و عقایدی است که به شیوه ای عقلانی، منطقی و مستدل، فراتر از آراء و نظر های شخصی می با شد که در باره چگونگی سازمان دادن به زندگی سیاسی مطرح می گردد و اندیشمند سیاسی کسی است که از عقاید خود، به شیوه ای عقلانی، منطقی و استدلالی دفاع نماید بگونه ای که اندیشه های او دیگر صرفاً آراء و دیدگاه شخصی به شمار نرود.[3]

در باره تعریف اندیشه سیاسی نظرهای متفاوتی ارائه شده است. به نوشته مؤلف کتاب فهم نظریه های سیاسی، اندیشه سیاسی بدون محرک بوجود نمی آید و بطور کلی، اندیشمند سیاسی همیشه از مشاهده نوعی بی نظمی و مشکل، کار خود را شروع می کند و بعد از شناخت علل آن به جستجوی رفع مشکل می پردازد و در نهایت طرح خود را برای درمان معضلات ارائه می دهد.[4] برخی نیز بر این باورند، نحوه تبیین وضع موجود و درک صحیح علل و چرائی مشکل، از مراحل مهم یک اندیشه است که در بررسی آن، جهان بینی و دیدگاه انسان شناسی نظریه پرداز از اهمیت زیادی برخودار است.[5] بنابراین، در یک تحلیل منطقی می توان گفت مبانی یک اندیشمند سیاسی نقش بسیار مهمی در حل بحران های سیاسی – اجتماعی جوامع دارد.

مبانی سیاسی دین

مبانی جمع  مبنا و به معنای بنا نهاده، بنا شده، بنیاد و شالوده، بنیان و اساس است[6] و منظور از مبانی در اینجا همان تعلیمات دینی یعنی قرآن و سنت و سیره معصومین(علیهم السلام)می باشد که پایه،  شالوده و اصول اندیشه های سیاسی امام از آنها نشأت گرفته است.

امام خمینی در تبیین اهداف سیاسی به جهان هستی، جایگاه انسان در آن و رسالت و وظیفه آدمی نسبت به اجتماع توجه ویژه ای دارد. از همین رو سیاست را به اقسام شیطانی، تک بعدی و اسلامی تقسیم می کند.[7]

در اندیشه امام(ره) از آنجا که اسلام دینی کامل، جامع و جاودانه است برای تمام امور مربوط به زندگی بشر اعم از فـردى و اجـتـمـاعـى، مـادى و مـعـنـوى، فـرهنگى، سیاسى، نظامى و اقتصادى برنامه دارد و از هیچ نکته تأثیرگذار ولو بسیار ناچیز در تربیت انسان و پیشرفت های مادى و مـعـنـوى او غفلت نکرده اسـت و لذا ساختار اداره امور کشور باید بر اساس احکام اسلامی تدوین گردد. زیرا اسلام برای تحقق عدالت و برپائی قسط همچنین رساندن انسان به سعادت آمده است.[8] بر خلاف دیدگاه برخی مورخان و اندیشمندان سیاسی معاصر در باره آئین اسلام، به اعتقاد امام غالب احکام آخرین دین الهی، حکومتی است وحتی در خصوص احکام عبادی فردی چون نماز تاکید شد که بصورت اجتماعی و جمعی و به جماعت در مساجد برگزار شود.

ازهمین رو، شـعـار جدائی دین از سیاست را از تبلیغات استعمارى دانسته و طرح و تبلیغ گسترده این شعار توسط دول استعماری از آن رو می باشد تا ملت های مسلمان را از دخـالت در سـرنـوشت خویش باز دارند. بنابراین، در یک تحلیل عقلانی و منطقی می توان گفت امام(ره) با تعریف خاص از دین و سیاست، آندو را از مقوله واحد و عین یکدیگر  دانسته و همواره در عرصه های علمی، سیاسی و مطبوعاتی اسلام را دین سیاست معرفی می کرد و خطاب به تمامی انسانها و بویژه مسلمانان این موضوع را یادآوری می کردند:

هر کس که کمترین تدبری در احکام حکومتی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اسلام دارد چنین کس اگر گمان کند که دین از سیاست جداست نه دین را شناخته و نه سیاست را.[9]

در واقع برداشت جدائی دین از سیاست بیانگر آن است که اسلام را بد معرفی کرده اند. زیرا سیاست مُدُن از اسلام سرچشمه می گیرد و این دین تمامش سیاست است[10] به گونه ای که حتی مسائل سیاسی اسلام بیش از امور عبادی آن می باشد.[11]

 در این باره امام با استناد به روش پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم) نسبت به امور داخلى مسلمین و مسائل خارجی اسلام تاکید دارد مـسـئولیـت هـاى بـزرگ شـخـص رسـول اکـرم(صلی الله علیه و آله وسلم)مـبـارزات سیاسى آن حضرت است و شهادت امیرالمومنین(علیه السلام)و نـیـز قیام عاشورا و همچنین حبس، شکنجه، تبعید، مسمومیت و شهادت ائمه معصومین(علیهم السلام)همه در جهت مـبـارزات سـیـاسـى بوده است. بدین ترتیب، مبارزه و فعالیت هاى سیاسى علیه ظلم و ستم بخش مهمى از مسئولیت هاى مذهبى پیروان آئین اسلام می باشد.[12]

به بیان بهتر و دقیقتر در اندیشه بنیانگذار جمهوری اسلامی تا شرک و کفر است مبارزه هست و تا مبارزه است ما هم هستیم[13]و در این راستا، مساجد مهمترین مرکز مبارزه مسلمانان است. لذا هشدار می دهد مسجد سنگر است، سنگرها را پر کنید زیرا شیاطین از مساجد می ترسند.[14]

به نظر می رسد حضرت امام با آگاهی از تاثیرگذاری مساجد و معابد در تحولات سیاسی و اجتماعی در طول تاریخ آگاهی دقیقی داشت از همین رو برای مسجد ها جایگاه ویژه ای در مبارزه سیاسی قائل بود.[15]

بنابراین، در اینجا اشاره به تاریخچه مساجد و نقش آن در گسترش اسلام خالی از لطف نیست.   

مسجد وگسترش اسلام

مسجد به عنوان محل عبادت خداوند، از همان آغاز آفرینش انسان، نقش بسیار مهمی در حیات بشری داشته است. پس از هبوط حضرت آدم(علیه السلام)به زمین، خداوند مکان مسجدالحرام در شهر مکه را به درخواست آن حضرت(علیه السلام)مرکز طواف وی قرار داد[16] و پس از طوفان، نوح(علیه السلام)و حضرت ابراهیم (علیه السلام) نیز از طرف خداوند مامور شدند تا بنای مسجدالحرام را به همراهی فرزندش اسماعیل(علیه السلام)احیا کند.[17]

براساس گزارش تاریخی خانه ی خدا در شهر مکه از جمله مراکز بزرگ عبادی مورد توجه اقوام و ملل مختلف در طول تاریخ بوده است. به نوشته مسعودی پادشاهان ایران هدایائی چون زیور و آلات بسیار ارزشمند برای مسجدالحرام تقدیم می کردند. گویا عده ای در زمان خلیفه دوم پیشنهاد مصرف آنرا جهت سپاه اسلام داده بودند اما امام علی(علیه السلام)به عمربن خطاب یادآوری و تاکید کردند که از مصرف آن خودداری نموده و مانند خداوند و پیامبرش زیور آلات و زیور کعبه را به حال خود رها کند.[18]

پس از بعثت پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)نقش مسجدالحرام در گسترش اسلام از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. در این خصوص دیدار رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم)با زائران خانه خدا که منجر به پیمان عقبه اول و دوم و سپس مهاجرت آن حضرت  به شهر مدینه و تشکیل اولین حکومت اسلامی[19] به لحاظ تحلیل تاریخی قابل تأمل است.

تغییر قبله از بیت المقدس به مسجدالحرام در سال سوم هجری و اقدام پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)در انجام مراسم حج عمره که نتایج آن منجر به صلح حدیبیه شد[20] همچنین مراسم حجة  الوداع و احیای سنت ابراهیمی توسط رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم)از مهمترین وقایع و حوادث تاریخ صدر اسلام است که به لحاظ سیاسی و اجتماعی تاثیر عمده ای در گرایش مردم به اسلام داشت.

 به نظر می رسد کارکرد سیاسی- اجتماعی مساجد در جلب قلوب مردم بسوی رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم)سبب شده بود تا برخی از منافقان در صدد برآمدند با استفادهِ ابزاری از نام «مسجد»، این مرکز بسیار مهم اسلامی را پایگاه توطئه علیه اسلام و مسلمانان قرار دهند. در این باره تاسیس مسجد ضرار و دعوت از پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)جهت اقامه نماز به منظور افتتاح مسجد قابل ذکر است.[21] در واقع حضرت امام خمینی(ره) با اتکا بر چنین تجربه ای در تاریخ اسلام، غفلت از مساجد را برای جهان اسلام زیانبار و آنرا عامل عمده سلطه بیگانگان بر کشورهای اسلامی دانستند.[22]

واقعیت های تاریخی حکایت از آن دارد کارکرد سیاسی- اجتماعی مسجد محدود به تاریخ صدر اسلام نبوده است. بعدها که مسلمانان  داخل سرزمین های ایران و امپراطوری روم شرقی شدند بر اساس اولین و ضروری ترین نیازشان به بنای مسجد همت گماشتند. چه، مسجد علاوه بر جایگاه علمی و عبادی مسلمانان مرکز تصمیم گیری های مهم و حل مسائل و مشکلات اجتماعی آنان هم بوده است. زیرا آنگونه که تاریخ نشان می دهد مسجد ها نقش بسیار مهمی در برقراری وحدت مسلمانان داشته اند.

در تاریخ معاصر جهان نیز نقش مساجد در گسترش اسلام از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد. در این خصوص می توان به اهتمام مراجع مسلمانان چون حضرت آیت الله بروجردی(ره) در تعیین امام جماعت با ویژگی های برجسته علمی و اخلاقی مانند شهید بهشتی(ره) برای مساجد کشورهای اروپایی اشاره نمود. گویا کارکرد تبلیغی و سیاسی مسجد است که دولتهای حاکم بر اروپا را بر آن داشت تا به رغم شعار دموکراسی و آزادی، مانع احداث مسجد توسط مسلمانان در کشورشان شوند. در این باره محدودیت غیر منطقی اجتماع مسلمانان در مساجد و چه بسا تخریب آن در کشورهای غیر مسلمان تأمل برانگیز است. ظاهراً نقش مهم مسجد  در معرفی تفکر اسلامی به مردم اروپا سبب شد تا سیاستمداران غربی برای اینکه برنامه های ضد اسلامی شان -  معرفی اسلام به عنوان دین بنیادگرا و مسلمانان به عنوان تروریست - در افکار عمومی اروپا با چالش جدّی روبرو نشود، مجبور به اتخاذ سیاست محدودیت اجتماع بیش از حد مسلمانان در مساجد می شوند، چه، مسجد به عنوان مکان برگزاری نماز جماعت و مراسم مذهبی، پایه و شالوده حراست از احکام اسلام می باشد. به بیان بهتر، مسجد و اقامه نماز دوروی یک سکه و لازم و ملزوم هم هستند. به همین دلیل اسلام نماز را ستون دین و از ارکان اصلی و مهم دیانت معرفی کرده است. از همین رو، پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم)و ائمه معصومین(علیهم السلام) به اقامه نماز جماعت تاکید فراوان دارند.

مساجد، اقامه نماز و سیاست

در آیات قرآن کریم به اقامه نماز بصورت جماعت تصریح نشده ولی از آنجا که سنت مبیّن قرآن است پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)و به تبع ایشان ائمه معصومین(علیهم السلام) با توجه به فحوای خطابات قرآنی که به سمت تشویق و ترغیب بر اقامه آن بصورت جماعت می باشد، بر آن بسیار تأکید نموده اند؛ زیرا خداوند، آنجا که می خواهد تکلیف آحاد جامعه و وظایف شخصی افراد را معین نماید با صیغه جمع بندگان را مورد خطاب قرار می دهد: «أقیموا الصلاة ...»[23] و نیز در جامعه اسلامی مؤذن به تبع از سنت و سیره نبی مکرم اسلام موظف است به هنگام اوقات پنجگانه نماز با اذان خود خصوصاً با عبارت: «حَیَّ عَلَی الصَّلاة» مومنان را دعوت به جماعت کند و بر مسلمانان است با توجه به جملات آغازین نماز:

«إِیَّاکَ نَعْبُدُ وإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ. اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ. صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ ...»[24]

ما را به راه راست هدایت فرما . راه آنان که گرامى شان داشته اى نه [راه] مغضوبان و نه [راه] گمراهان

 و جملات پایانی آن : «َالسَّلَامُ عَلَینا...» و «َالسَّلَامُ عَلَیکم ...» این دعوت آسمانی را اجابت نماید. تا بدین وسیله از فردگرایی، تک روی و انزواطلبی که در اسلام جایگاهی ندارد پرهیز نموده و زمینه برای اعتصام  به «حبل الله متین» فراهم آورند.

همچنین آیه «إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ»[25] که استعانت از خداوند بطور جمع و مطلق بیان گردیده می تواند قرینه ای بر استنباط معصومین(ع) بر اقامه نماز بطور جماعت باشد. در واقع اطلاق و عمومیت آن بیانگر  استعانت از خداوند جهت انجام کلیه اعمال صالح است. بنابراین، در تحلیل منطقی و عقلانی می توان گفت رفع مشکلات شخصی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و هر آنچه که یک جامعه زنده و پویا به آن نیازمند می باشد، در زمره اعمال صالح تلقی می شود. از همین رو حضرت امام با اتکا بر قرآن و سنت به مسلمانان هشدار می هد نماز را در مساجد بخوانید که نماز بالاترین فریادهاست.

توجه به وسعت معانی آیات:

«فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ. رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَیْعٌ عَن ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِیتَاء الزَّکَاةِ یَخَافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ»[26]

در خانه هایى که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت] آنها رفعت  یابد و نامش در آنها یاد شود در آن [خانه]ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش مى کنند. مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدى آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زکات به خود مشغول نمى دارد و از روزى که دلها و دیده ها در آن زیرورو مى شود مى هراسند»

روشن می نماید یکی از مصادیق یقینی «بیوت» مسجد می باشد.[27]

در این خصوص آیه :

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ»[28]

اى کسانى که ایمان آورده اید چون براى نماز جمعه ندا در داده شد به سوى ذکر خدا بشتابید و داد و ستد را واگذارید اگر بدانید این براى شما بهتر است

و نیز اطلاق واژه «کثیراً» در آیه :

«وَ مَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرًا»

و مساجدى که نام خدا در آنها بسیار برده مى شود» حکایت از تاثیر مسجد بر اوضاع سیاسی و اجتماعی، و فرهنگی جهان اسلام دارد.

امام صادق(علیه السلام)در تبیین آیات الهی در ترغیب به نماز جماعت می فرمایند:

«الصلاة فی جماعة تفضل علی کلّ صلاة الفرد ( الفذّ ) بأربعة وعشرین درجة؛ تکون خمسة و عشرین صلاة»[29]

نمازی که با جماعت خوانده شود، 24 بار برتر از نمازی است که به تنهائی خوانده شود. [بنابراین، یک نماز با جماعت، 25 نماز است.]

 به نظر می رسد چنین برتری و امتیاز صرفاً به دریافت پاداش اخروی نمازگذار محدود نمی شود بلکه به نقش و نتائج مطلوب اقامه نماز جماعت برای جامعه اسلامی توجه دارد. و امام رضا(علیه السلام)در فلسفه اقامه نماز جماعت می فرمایند:

«إنّما جُعلت الجماعة لئلا کون الأخلاص و التوحید و الإسلام والعبادة لله إلّا ظاهراً مکشوفاً مشهوراً لأنّ فی إظهاره حجّة علی أهل الشرق و الغرب لله و لیکون المنافق والمستخف مؤدّیاً لما أقرّ به یظهر الإسلام و المراقبة، و لیکون شهادات الناس بالإسلام بعضهم لبعض جائزة ممکنة، مع ما فیه من المساعدة علی البرّ و التقوی و الزجر عن کثیر من معاصی الله عزّوجلّ»[30]

نماز جماعت از آنرو وضع شده است تا اخلاص و توحید و اسلام و عبادت خداوند آشکار باشند و شهرت یابند؛ زیرا اظهار این امور حجتی است برای خداوند یگانه بر مردمان شرق و غرب عالم؛ و نیز تا منافق و سبک شمارنده (نماز ودین ) آنچه را اقرار کرده و پذیرفته است بجای آورد و اسلام (خود ) را هویدا سازد و بر آن مواظبت نماید و نیز تا شهادت دادنهای مردم به مسلمان بودن یکدیگر روا و ممکن باشد. علاوه بر اینها نماز جماعت موجب  کمک کردن بر یکدیگر در راه نیکی و تقوا و بازداشتن از معاصی خدای عزّوجلّ است.

پس در یک تحلیل نهائی می توان گفت برگزاری نماز جماعت فضای مناسبی است تا راه نیکی و تقوا بر روی مسلمانان گشوده شود. تنویر افکار، ایجاد همبستگی نیروهای مسلمان بر محور دستورات الهی در زمینه های مختلف سیاسی – اجتماعی عمده ترین عامل هدایت مردم برای حراست از سلامت جامعه و باز داشتن از ارتکاب معاصی است. چنانچه که رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم)در آغاز رسالت خویش، در اوج فشار و اذیت و آزار مشرکین، در پیش چشم مشرکان در مسجدالحرام نماز جماعت برگزار می کردند و امام علی(علیه السلام)برغم آگاهی از وجود مخالفان بسیار خطرناک چون خوارج نماز جماعت را بر نماز فرادی ترجیح  داده و در نهایت به افتخار اولین شهید محراب نایل آمد.      

در این خصوص بررسی وضعیت مسجد در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)و امام علی(علیه السلام)و خطبه های آن برگواران پس از نماز جماعت در مساجد قابل ذکر است. در واقع در یک نتیجه گیری عقلانی و تاریخی می توان گفت مسجدها به عنوان پایگاه اجتماع مسلمانان برای هر گونه بحث و مشورت ها در مورد مسائل مبتلابه جامعه مورد استفاده قرار می گرفت.

در این باره سخنرانی سیاسی و افشاگرانه بانوی قهرمان کربلا حضرت زینب3و امام سجاد(علیه السلام)در دوران اسارت در مساجد کوفه وشام می تواند الگوی برجسته مبارزه علیه ظلم و ستم باشد. بنابراین، نگاه معصومین(علیهم السلام)از مسجد صرفاً جنبه عبادی، آن هم بصورت فردی نبوده است. چه بسا نتایج اثربخش سیاسی – اجتماعی نماز جماعت در ایجاد وحدت مسلمانان می باشد که اهل بیت(علیهم السلام)به حضور شیعیان در نماز جماعت اهل تسنن تأکید دارند. حمّاد بن عثمان در کتاب صحیحه از امام صادق(علیه السلام)روایت کرده است:

«من صلّی معهم فی الصفّ الأول کان کمن صلّی خلف رسول الله(صلی الله علیه و آله وسلم)فی الصفّ الأول»[31]

هر کس با آنان (اهل سنت) در صف اول نماز (جماعت ) اقامه نماید همانند کسی است که با پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)در صف اول نماز اقامه کرده است.

امام خمینی(ره) نیز به پیروی از معصومین(علیهم السلام)برغم کارشکنی برخی از مدعیان اسلام به منظور حفظ وحدت مسلمانان، شرکت در نماز جماعت اهل سنت را برای شیعیان اثناعشری بلامانع دانستند.[32]

نقش مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی

امام خمینی(ره)احیاگر اسلام ناب محمدی در تاریخ معاصر است. آنحضرت با توجه به مضامین قرآنی و دستور اکید معصومین(علیهم السلام)و سنت و سیره آنان همواره در طول حیات پربار خویش بر جنبه سیاسی مسجد تاکید می کردند و اصلی ترین خواسته او از مردم این بود تا از مساجد به عنوان «مرکز ستادی اسلام» رای پیشبرد اهداف نهضت به نحو احسن استفاده نمایند؛ از همین رو در پیام های نخستین خویش به ملت یادآوری فرمودند از آنجا که مسجد سنگر است باید این سنگر مستحکم را گرم و مجهز نگه دارند[33] و همچنین ضمن اشاره به اینکه در صدر اسلام مساجد مرکز فعالیت های گوناگونِ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی مسلمانان بود و هر وقت مسلمین خواستند به جنگ عزیمت کنند، از مساجد تجهیز مى شـدنـد، هـر وقـت کـه کـار مـهـمـى داشـتـنـد، در مـسـاجـد آن را مـطـرح سـاخـتـه و دربـاره مسائل سیاسى به بحث و گفتگو می نشستند و بدین وسیله مسلمانان بر تـمـامی  امـور حکومت اسلامی نـظـارت داشـتـند، اکنون نیز بر مسلمانان فرض است تا فعالیت های مسجد را مانند صدراسلام احیا نمایند. در این صورت محتواى عظیم و انسان ساز اسلام، حیات دوباره خواهد گرفت؛ زیرا اگر فعالیت مسجدها محدود به مسأله گوئی صرف باشد دیگر چیزی از اسلام باقی نخواهد ماند. واز طرف دیگر، تمام گرفتاری های مسلمین ناشی از عدم آگاهی آنان از اوضاع سیاسی مسلمانان و جهان می باشد. در واقع از منظرامام(ره) بی توجهی به مهمترین ارکان دین اسلام، موجب خارج شدن از دائره مسلمانی می شود[34]، چه، آنگونه که تاریخ نشان می دهد پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)و حضرت علی(علیه السلام)تـمـام عمرشان را در امور سیاسى، البته سیاست اسـلامـى صرف کردند و برای تشکیل حکومت اسلامى و حراست از آن لحظه ای دریغ نکردند.

و «آنگونه نبود که آنان در مسجد مدینه بنشینند و فقط مساله بگویند بلکه از اول وارد سـیـاسـت شده بـودنـد»[35]و از مسجد به عنوان بهترین سنگر و از نماز جمعه و جماعات، برای نقد و بررسی مصالح مسلمین سود می بردند[36]؛ بنابراین، حضرت امام با پیروی از سیاست رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم)و حضرت علی(علیه السلام)به منظور حرکت پیروان اسلام و برای پیروزی نهضت اسلامی مساجد را مورد توجه قرار داده و مردم را به سوی آن هدایت می کردند. زیرا شرط پیروزی حق بر باطل و مبارزه برای نابودی طاغوت جز در گرو فعالیت های مساجد به شیوه صدر اسلام امکان پذیر نبود. لذا به مردم هشدار می دادند حفظ مساجد ضامن نجات مملکت است.[37]

امام علاوه برهدایت مردم به سوی مساجد، به روحانیون و مبارزان مسلمان نیز توصیه می  نمودند با سخنرانی های خود علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی، در مساجد مردم را از طرح های آنان برای سلطه بر ایران و غارت منابع کشور آگاه نمایند. همچنین از آشکار نمودن توطئه های پشت پرده ی دول استعماری لحظه ای فروگذاری نکنند تا با همیاری و همکاری مردم دسیسه های استکبار و ایادی شان  نقش بر آب شود.[38]

به نظر می رسد هشدارهای امام(ره) به مردم مبنی بر اینکه اهداف برگزاری نماز جماعات در مسجدها صرفاً عبادی نیست بلکه باید به جنبه سیاسی نماز هم توجه کنند نقش بسیار مهمی در حرکت مردم به سوی فعالیت های سیاسی داشته است[39]؛ زیرا امام از آنان خواست تا در مساجد مسائل روز را مورد نقد و بررسی قرار دهند و علیه برنامه های دشمن بر ضد کشورشان فریاد بزنند.[40] در این باره می توان به مدیریت آن حضرت در مبارزه علیه «لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی» در مساجد و منابر قبل از انقلاب اسلامی اشاره کرد، چه، برغم هشدارها و تهدید به سرکوبِ هرگونه مخالفت با برنامه های دولت، به دنبال سخنرانی رادیویی «اسدالله علم»، آقای فلسفی طی سخنرانی در مسجد ارک تهران، برنامه دولت را به چالش کشاند و با اجتماع مردم تهران در مسجد عزیزالله – واقع در بازار تهران - ، نهایتاً رژیم به علت ترس از پشتیبانی توده مردم، از اجرای لایحه مذکور عقب نشینی و لغو آن را در مطبوعات اعلام کرد.[41]

همچنین جلسات حضرت امام با علمای بزرگ در خصوص تبیین و آشکار کردن نقشه های دشمنان اسلام و نیز صدور اعلامیه های افشاگرانه و پخش آن در مساجد موجب آشکار شدن اهداف پنهان برنامه دولت شد به گونه ای که هیأت حاکمه به علت  وحشت از آگاهی مردم مجبور شد رسماً لغو اجرای طرح یاد شده را از طریق رسانه های جمعی به اطلاع مردم برساند. چنین سیاستی در مبارزه مردم به رهبری حضرت امام علیه برنامه های «اصلاحات ارضی» تکرار شد. اما این بار تجمع مردم در مساجد به خاک و خون کشیده شد و روحانیونی که در شهرستان ها بالای منابر علیه اصلاحات ارضی سخنرانی کردند دستگیر و روانه تهران شدند.[42]

همچنین رژیم برای جلوگیری از بسیج مردم در ماه مبارک رمضان از خروج طلاب از شهر قم ممانعت به عمل آورد. امام(ره) نیز در مقابله با حرکت رژیم، با توجه به شرائط زمانی با اتخاذ مبارزه منفی، دولت و برنامه هایش را به چالش کشاند. توضیح اینکه امام با طرح تعطیلی مساجد در ماه مبارک رمضان در سراسر کشور در صدد بر آمد تا با توقف فعالیت مسجدها در این ماه افکار عمومی را علیه رژیم بسیج نماید، چه، شماری از روحانیون دستگیر و روانه زندان شدند و عده ای هم تحت تعقیب قرار گرفتند و برخی نیز به عنوان اعتراض به اقدام رژیم در کشتار مردم در اعتصاب به سر می بردند. در چنین شرائطی سیاستِ مبارزه منفی، هیأت حاکمه را به شدت هراسان کرد. از همین رو، با فشار بر روحانیون تلاش برای شکستن اعتصاب آغاز شد. در نتیجه به علت عدم همراهی برخی از روحانیون طرح تعطیلی مساجد برای هدایت مردم به مبارزه علیه طرح انقلاب شاه و مردم منجر به نتیجه مطلوب نگردید.[43]

به نظر می رسد عامل عمده و اصلی مخالفت روحانیون و در رأس آنان امام خمینی(ره)با اصلاحات ارضی، پیامد زیانبار سلطة اقتصادی بیگانگان بر ایران بود. به اعتقاد برخی از محققان معاصر، اشباع بازارهای کشورهای پیشرفته صنعتی از کالاهای مصرفی و نیاز به بازار جدید در کشورهای جهان سومی چون ایران از جمله عوامل طرح اصلاحات ارضی در کشور از طرف آمریکائی ها بوده است.[44]

نیز مخالفت امام با کاپیتولاسیون و به دنبال آن تبعید آنحضرت به ترکیه و سپس عراق، مبارزان مساجد را بر آن داشت تا آن را مرکز فعالیت های انقلابی و توزیع نوارها و اعلامیه های حضرت امام قرار دهند. در این خصوص تجمع مردم و تظاهرات علیه هیأت حاکم از مساجد در آستانه پیروزی انقلاب بیانگر عمق تأثیر مساجد در ایجاد وحدت و شروع فعالیت سیاسی مردم می باشد(محمدی،91؛ سامعی، 170-172).  

از جمله نکات قابل توجه که می توان بر سیاست منطقه ای حضرت امام اشاره کرد یادآوری آنحضرت به نقش مساجد در استقلال و عزت مسلمانان به سران کشورهای اسلامی است. ایشان در دیدار با مسئولان برخی از کشورهای اسلامی تأکید داشتند مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت اسلامی بود. تبلیغات اسلامی از مساجد نشأت می گرفت پس سیاست مداران و علمای جهان اسلام باید به پیروی از پیامبر اسلام و اصحاب آن حضرت(صلی الله علیه و آله وسلم)مسجد را محل تبلیغ اسلام و حرکت اسلامی قرار دهند تا بدین وسیله دست ایادی شرک و کفر کوتاه گردد.[45]

 به اعتقاد امام(ره) تا زمانی که خمودی و بی تحرکی بر مساجد جهان اسلام حاکم باشد و روحانیون وظائف خود را تنها به خواندن دو رکعت نماز در مسجدها محدود کنند و سنت و سیره رسول الله(صلی الله علیه و آله وسلم)را مبنی بر عینیت دین و سیاست نادیده بگیرند زیانبارترین پیامد آن انزوای اسلام است. در واقع دین اسلام به نام اسلام منزوی می شود. در چنین فضایی مسلمانان از مصالح خود وکشورشان و تحولات بین المللی آگاهی درستی بدست نخواهند آورد.[46]

از جمله مواردی که امام به بحث آن در مساجد به ویژه در ماه مبارک رمضان تاکید داشتند افشای توطئه اشغال مسجدالأقصی، نخستین قبله مسلمانان بوده است.[47]

بررسی وقایع و حوادث پس از پیروزی انقلاب به ویژه در دوران هشت سال دفاع مقدس نشان می دهد با مدیریت حضرت امام(ره) مساجد سراسر ایران مانند صدر اسلام مرکز تجمع مردم، بررسی و تحلیل مسائل سیاسی روز، مشورت مردم در تصمیم گیری های محلی، آموزش دینی و نظامی، بسیج نیروهای مردمی و اعزام رزمندگان به میادین نبرد حق علیه باطل همچنین ستاد هماهنگی و پشتیبانی از جبهه های جنگ بود. به نظر می رسد تداوم چنین سیاستی ضامن استقلال و آزادی کشور از سلطة بیگانگان خواهد بود

نتیجه

در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)مسجد تنها محل عبادت خداوند نیست بلکه ستاد مرکزی حکومت اسلامی است. از آنجا که مسلمانان از نقش اصلی مسجد در حل مشکلات و معضلات اجتماعی غفلت نمودند، به همان اندازه از دشمنان خود آسیب دیدند. به بیان بهتر، اگر نگاه به مساجد محدود به مسائل و موضوعات عبادی باشد، نتیجه مستقیم آن سلطه بیگانگان بر سرزمین های اسلامی و غارت منابع قلمرو اسلام بوده و خواهد شد.

به نظر می رسد امام با الگوی از تاریخ صدر اسلام و نقش تعیین کننده مساجد در دوران حکومت حضرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم)و حضرت علی(علیه السلام)موفق شد تا کارکرد سیاسی مسجد را در تاریخ معاصر احیاء نماید. به گونه ای که پیروزی انقلاب اسلامی ایران بر محور مسجدها، ساختار سیاسی حاکم بر نظام بین المللی را به چالش کشاند و طرحی نو در اندیشه سیاسی ارائه داد که برای اندیشمندان و صاحب نظران دنیا غیر قابل تصور بود. ظاهراً تشکیل حکومت اسلامی بر اصول و مبانی استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی برای نظام قطبی حاکم بر دنیا شوک بزرگی بود که برای چندین سال باور و پذیرش آن برای غالب سیاستمداران و اندیشمندان دنیا عجیب و با منطق تحلیل سیاسی آنان قابل ارزیابی و بررسی نبود.

والسلام علی من اتبع الهدی

منابع و مآخذ

1- قرآن کریم.

2- نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، چاپ سی و پنجم، انتشارات موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین(ع)، قم، زمستان 1384.

3- ابن اثیر، عزالدین علی، تاریخ بزرگ اسلام و ایران(تاریخ کامل)، ترجمه عباس خلیلی، به اهتمام دکتر سادات ناصری، به تصحیح مهیار خلیلی، انتشارات موسسه مطبوعات علمی، بی جا، بی تا. 

4- ابن خلدون، عبدالرحمن،العبر، ترجمه عبدالمحمد آیتی، چاپ اول، موسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی، تهران، 1363.

5- -----------، مقدمه، ترجمه پروین گنابادی، چاپ هقتم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1369.

6- ازغندی، علی رضا، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی، چاپ اول، انتشارات سمت، تهران، 1379.

7- اسپریگنز، توماس، ترجمه فرهنگ رجایی، فهم نظری های سیاسی، چاپ دوم، موسسه انتشارات آگاه، تهران، زمستان 1370.

8- امام خمینی، تحریر الوسیله با ترجمه، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بهار 1366.

9- -------، شؤون واختیارات ولی فقیه ترجمه مبحث ولایت فقیه از کتاب البیع، چاپ دوم، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، پائیز1369.

10- بخاری، ابوعبدالله محمد اسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق مصطفی دیب البغا، چاپ پنجم، دارابن کثیر، دمشق، 1414هـ/1993م.

11- بشیریه، حسین، تاریخ اندیشه سیاسی قرن بیستم: اندیشه مارکسیستی، چاپ سوم، نشر نی، تهران، 1380.

12- بلعمی، ابوعلی، تاریخ بلعمی تکمله و ترجمه تاریخ طبری، تصحیح محمد تقی بهار ملک الشعراء، به کوشش محمد پروین گنابادی، چاپ دوم، انتشارات زوار، تهران، 1353.

13- حرعاملی، محمد، وسایل الشیعه الی تحصیل الشریعه، تصحیح و تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، تهران، منشورات مکتبه الإسلامیه، چاپ پنجم، 1398هـ .

14- روحانی(زیارتی)، سید حمید، بررسی تحلیلی از نهضت امام خمینی(ره)، چاپ ششم، انتشارات راه امام، بی جا، مهرماه 1359.

15- سامعی، احمد، انقلاب اسلامی و نهضتهای ملی و مذهبی معاصر ایران، چاپ دوم، انتشارات چکاد و بهادر، تهران، 1382.

16- - طباطبائی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، دارالکتب الإسلامیة، تهران، زمستان 1372.

17- طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، بنیاد فرهنگ ایران، تهران ، 1352.

18- فوزی، یحیی، اندیشه سیاسی امام خمینی، چاپ دوم، دفتر نشر معارف، قم، زمستان 1384.

19- مالک بن انس، الموطأ، چاپ اول، دارالکتب العلمیه، بیروت-  لبنان، بی تا.

20- محمدی، م ، تحلیلی بر انقلاب اسلامی، چاپ دهم، انتشارات امیر کبیر، تهران، 1382.

21- مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور، مجموعه رهنمود های امام خمینی، چاپ .....،  انتشارات شرکت سهامی چاپخانه وزارت ارشاد اسلامی، تهران، بهمن ماه 61.

22- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ چهارم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1370.

23- معین، محمد، فرهنگ فارسی( متوسط)، چاپ چهارم، چاپخانه سپهر، تهران، 1360.

24- مکارم شیرازی، ناصر با همکاری جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، چاپ سی و دوم، دارالکتب العلمیه، تهران، 1374هـ ش.

25- مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، تحقیق عبدالحسین نوایی، چاپ چهارم، انتشارات امیرکبیر ، تهران، 1381. 

26- یعقوبی، احمد، تاریخ یعقوبی، محمد ابراهیم آیتی، بنگاه ترجمه ونشر کتاب، تهران، 1347.