چکیده

تأسیس مسجد از سوى حضرت ختمى مرتبت به عنوان نخستین گام در بنا نهادن جامعه نوپاى اسلام و نقش محورى مساجد در شهرهاى نوپدید دوره اسلامى تاکنون کم و بیش مورد توجه دانش‏ پژوهان قرار گرفته است. کارکردهاى مسجد معمولاً در محورهاى زیر برشمرده مى‏ شود: عبادى، آموزشى، تربیتى، فرهنگى، ارتباطى، اجتماعى، معمارى، حقوقى، نظامى و اقتصادى. به‏ نظر مى‏ رسد افزون براین کارکردها، دو کارکرد مهم دیگر نیز مى‏توان براى مسجد در نظر گرفت: ارائه الگویى از جامعه مطلوب دینى در مقیاس کوچک و دیگرى فراهم آوردن فضایى مناسب براى تمرین شهروندى جامعه دینى. بررسى مجموعه احکام و آداب و آیین‏هاى مربوط به مسجد و مهمترین عمل عبادى که در مسجد صورت مى‏بندد، یعنى نماز جماعت و مشابهت آن با ویژگى ‏هاى یک جامعه دینى به خوبى این مدعا را اثبات مى‏ کند.

اشاره

تأسیس مسجد به ‏همت حضرت ختمى مرتبت رسول‏گرامى اسلام، نخستین گام در بناى جامعه نوپاى اسلامى و نقش محورى مساجد در شهرهاى نو ظهور دوره اسلام، تاکنون بیش‏وکم طرف توجه دانش ‏پژوهان قرار گرفته است. کارکردهاى مسجد معمولاً در محورهاى زیر برشمرده مى‏ شود: عبادى، آموزشى، تربیتى، فرهنگى، ارتباطى، اجتماعى، معمارى، حقوقى، نظامى و اقتصادى.

          به نظر مى‏رسد که افزون براین کارکردها، دو کارکرد مهم دیگر نیز مى ‏توان براى مسجد در نظر گرفت: عرضه الگویى از جامعه مطلوب دینى در مقیاس کوچک و فراهم آوردن فضایى مناسب براى تمرین شهروندى در جامعه دینى. بررسى مجموعه احکام و آداب و آیین‏ هاى مربوط به مسجد و مهم‏ ترین عمل عبادى که در مسجد صورت مى ‏گیرد، یعنى نماز جماعت و مشابهت آن با ویژگى‏ هاى جامعه دینى به شایستگى این مدعا را اثبات مى‏کند:

      «إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّکاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسى أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ».[1]

         مسجد واژه‏اى عربى از ریشه «س ـ ج ـ د»به معناى سجده‏ گاه است؛ گرچه برخى بر این باورند که این واژه، عربى شده واژه آرامى «مَزِگت» است.[2] سجده یکى از اجزاى نماز است و شاید سجده ‏گاه نامیدن مکان برگزارى نماز، از باب مهم شمردن این جزو از نماز باشد. در متون دینى، سجده، منتها درجه عبادت بنده در آستان حق تعالى شمرده شده است: «السجود منتهى العبادة من بنى‏آدم».[3] مسجد که در عرف و فرهنگ اسلامى به عبادتگاه مسلمانان اطلاق مى‏ شود، در اصطلاح شرعى تعریف دقیق‏ترى دارد: «المکان الموقوف على کافّة المسلمین للصّلاة»؛[4] یعنى مکانى که براى نماز گزاردن همه مسلمانان وقف شده باشد؛ براین اساس سه ویژگى اصلى مسجد از این قرار است:

          1 . موقوفه بودن و در تملک فرد خاصى نبودن؛

          2 . ویژه عده خاصى نبودن و براى همه مسلمانان بودن؛

          3 . براى خواندن نماز استفاده کردن.

          یادآور مى ‏شود که این واژه به صورت مفرد، مسجد و جمع، المساجد، جمعا 28 بار در قرآن به کار رفته است که 15 بار آن به صورت المسجدالحرام ـ مسجدى که کعبه درآن قرار دارد ـ و یک بار نیز به صورت المسجد الاقصى ـ مسجد معروف بیت المقدس ـ آمده است.[5]

         در سال‏ هاى اخیر حجم نوشته ‏ها درباره نقش و کارکردها، تاریخ و احکام و آداب مساجد افزایش چشم‏ گیرى داشته است. مرورى بر سه کتاب‏شناسىِ «کتاب‏شناسى معمارى مسجد»،[6] «فهرست واره مسجد»[7] (شامل معرفى 4 کتاب و 57 مقاله) و «کتابشناسى مسجد»[8] (شامل معرفى 92 کتاب و 1754 مقاله) نمایى از این مطالعات را به دست مى‏دهد.

کارکردهاى مسجد و انگیزه ‏هاى تأسیس آن

به نظر مى ‏رسد پیش از بعثت پیامبر هم به محوطه اطراف کعبه، مسجد گفته مى‏شد، ولى بدون تردید این اصطلاح پس از هجرت پیامبر از مکه به مدینه رواج یافت. نخستین اقدام اصلى پیامبر در شهر مدینه، تأسیس مسجد بود.[9] پژوهشگران حوزه سیره نبوى، تاریخ اسلام، فرهنگ و تمدن اسلامى، انگیزه‏ هاى تأسیس مسجد و کارکردهاى مسجد را به شکل ‏هاى گوناگون بررسى کرده ‏اند. شاید بتوان مجموعه نکات مورد توجه پژوهشگران را در قالب محورهاى زیر برشمرد: کارکردهاى عبادى، آموزشى، تربیتى، فرهنگى، ارتباطى، اجتماعى، سیاسى، معمارى و فضاى کالبدى شهرى، نظامى و اقتصادى.[10]

         الف) کارکرد عبادى: اصلى‏ ترین کارکرد مسجد، کارکرد عبادى آن است. نماز، برترین و مهم ‏ترین ادب و وظیفه دینى است و گرچه مى ‏توان آن را در هر مکانى اقامه کرد، اما به خواندن نماز در مسجد، تأکید شده و پاداش نماز در مسجد ـ از مساجد کوچک محلى تا مسجد الحرام ـ از دوازده برابر تا یکصد هزار برابر نماز در غیر مسجد برشمرده شده است.[11] بجز از نماز، آداب و آیین‏ هاى عبادى دیگرى نیز در مساجد برگزار مى‏ شود، مانند برگزارى مجالس قرائت قرآن، مجالس و مراسم خواندن دعا، مراسم شب‏هاى قدر در ماه مبارک رمضان، مجالس عزادارى براى سالار شهیدان (در جوامع شیعى)، تخصیص نذورات و خیرات و مبرات. این نوع مراسم را نیز مى‏توان در زمره کارکردهاى عبادى مساجد، شمرد.

          مفاد اغلب منابع قدیم درباره مساجد، توجه به جنبه عبادى آن و بیان فضایل و آداب و احکام آن است. در این دسته از منابع در کنار بیان فضائل مسجد و اهل مسجد، احکام واجب و حرام و مستحب و مکروه مربوط به مسجد بیان مى ‏شود. نمونه ‏هاى این دسته از منابع را مى‏توان در ابواب مربوط به مسجد در کتاب‏ هایى مانند: «وسائل الشیعه»[12]، «سفینة البحار»[13]، «المحجةُ البیضاء»[14]، و نیز کتاب ‏هاى مستقلى مانند «اعلام الساجد باحکام المساجد»[15] و «فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد»[16] دانست.[17]

         در تحلیل اقدام پیامبر براى تأسیس مسجد نخستین گام بنا نهادن جامعه‏اى نو، آنچه در نگاه نخست به نظر مى‏ آید این است که پیامبر با این اقدام خود مى‏ خواست در اقدامى نمادین، جوهره عبودى جامعه و حکومت را در اندیشه اسلامى بنمایاند؛ یعنى وقتى نخستین گام در مسیر نهادینه ‏سازى و آسان‏ سازى عبادت برداشته مى‏ شود و فضایى کالبدى براى عبادت ساخته مى‏ شود، گویى بذرى افشانده و نهالى نشانده مى ‏شود که گام ‏هاى بعدى همگى بار و بر و ثمر آن بذر و نهال و برخوردار از جوهره و ویژگى ‏هاى اصلى آن است. در چنین تصویرى، تمامى فعالیت‏ هاى بعدى پیامبر در مدینه، در مسیر ساختن جامعه اسلامى مانند دایره ‏هاى متحد المرکز، از همان جوهره عبودى نشأت گرفته است. مسلمانان نیز با تأسى به پیامبر، باید عبودیت خدا را جوهره هر شهر و جامعه و نظام اسلامى بدانند.

          ب) کارکرد آموزشى: مسجد درهمان آغاز و از عصرتأسیس در عهد پیامبر کارکردآموزشى داشته است. پیامبر بر کُنده‏اى از چوب و بعدها بر فراز منبر در مسجد به بیان احکام الهى و معارف اسلامى مى‏ پرداخت. این کارکرد بعدها نیز ادامه یافت و آموزش را به بخشى انفکاک ‏ناپذیر از کارکردهاى مسجد بدل ساخت. در فضاى داخلى مسجد، محراب، نماد وجه عبادى مسجد و منبر، نماد وجه آموزشى آن است؛ به بیانى دیگر، محراب به صورت نمادین تعیین کننده جهت هدایت افراد به وسیله امام به سوى خداست و متقابلاً منبر نیز به صورت نمادین، انتقال آموزه‏ هاى دینى از سوى خدا براى بشر را ـ آن هم به وساطت امام ـ نشان مى ‏دهد.

          این رابطه تعاملى بین انسان و خدا که با وساطت پیشواى دینى صورت مى‏ پذیرد، برخاسته از مبناى بسیار مهم دینى در زمینه چگونگى تعامل فرد و جامعه از یک سو و انسان و خدا از سوى دیگر در اندیشه اسلامى است.

          در نگاهى تاریخى، آموزش ‏هاى متعارف در مساجد، شاخه‏هاى گوناگون علوم اسلامى، به ویژه قرآن، احادیث، احکام، اخلاق و علوم متعلق به آنها خصوصا علم کلام و فقه بوده است.[18] تأسیس کتابخانه‏ هاى بزرگ و معتبر در مساجد نیز مرتبط با نقش آموزشى مساجد و برخاسته از نیازمندى آموزش به کتاب و کتابخانه بوده است.[19]

         در کنار نقش ثابت آموزشى مساجد، مسجد مانند هر نهاد آموزشى، محل تشکیل کلاس درس و بحث‏ هاى علمى بوده است، مساجد به صورت پراکنده و بدون ثابت و غیر برنامه ‏ریزى شده و از طریق مراجعه پراکنده مردم به امام جماعت یا مدرسان دروس دینى نیز نقشى آموزشى ایفا نموده است.

          صفحات تمدن شکوهمند اسلامى در بردارنده نمونه‏ هاى شایان توجهى از مساجد مهم و کارکرد آموزشى وارد که در بسیارى از آنها همچنان آموزش رواج دارد: مسجدالحرام، مسجد النبى، جامع بصره، جامع کوفه، جامع فسطاط (جامع عمرو بن عاص)، مسجد الاقصى، جامع دمشق، جامع زیتونه، جامع قیروان، جامع منصورى در بغداد، جامع قرطبه، جامع قرویین (فارس مراکش)، و جامع ابن‏طولون و جامع الازهر از نمونه مساجد داراى حلقات درس بوده‏اند.[20]

         ج) کارکردهاى تربیتى: وجه تربیتى مسجد معمولا در پیوند با وجه آموزشى[21] مورد توجه قرار گرفته و تاکنون مطالعاتى مستقل و مستوفى درباره آن صورت نگرفته است. گرچه نمى‏ توان این پیوند و نیز پیوند مباحث تربیتى را با وجه عبادى مسجد نادیده گرفت، اما تردیدى نیست که به هر حال مقوله تربیت، مقوله‏ اى متمایز با عبادت و آموزش است. مسجد کانونى براى رشد اخلاق فردى و اجتماعى آحاد جامعه اسلامى و آشنا شدن آنان با رذایل و فضائل اخلاقى و راه ‏هاى دورى جستن از رذائل و متحلى شدن به فضائل است. کارکرد تربیتى از منظرى دیگر، با کارکرد تمرین شهروندى جامعه دینى، پیوند و حتى هم پوشانى مى‏یابد که در جاى خود به آن اشاره خواهد شد.

          د) کارکرد فرهنگى و ارتباطاتى: مسجد، اصلى ‏ترین مکان شکل دهى افکار عمومى، فرهنگ‏ سازى و اطلاع رسانى در تمدن اسلامى بوده است. نداى «الصلاة جامعه» در عهد پیامبر و پس از آن فراخوانى عمومى براى گردِ هم آوردن مسلمانان در مسجد و آگاهى از امر مهم به هنگام اقامه نماز جماعت بوده است. پس از تشریع اذان، مردم در غیر اوقات نماز نیز با بانگ مؤذن به مسجد مى‏ آمدند.[22] سوق دادن مسلمانان به سمت هنجارها و گرایش ‏هاى مدّنظر نیز در مساجد صورت مى ‏گرفته است. پیامبر و جانشینانش در مسجد، مردم را براى حضور در جنگ و جهاد برمى‏انگیخته‏ اند و خطیبان جمعه نیز ـ که سخنگویان حکومت بوده‏اند ـ از همین طریق و در فضاى مسجد، خواسته‏ هاى حکومت را مطرح مى‏ ساختند و افکار مردم را با این خواسته ‏ها همسو مى‏ساخته ‏اند. مساجد در فضاى کالبدى شهر بر دو دسته تقسیم مى‏شدند: مسجد جامع و مساجد محلى. مساجد محلى همان مساجد شایان دسترس ساکنان محله ‏هاى گوناگون شهر است، ولى در هر شهر، معمولاً یک مسجد ـ که معمولاً از نظر مساحت بزرگتر و از نظر موقعیت در فضاى کالبدى شهر، تقریبا در نقطه مرکزى قرار دارد ـ وجود دارد که محل اجتماع عمومى مردم شهر و محل برگزارى نماز جمعه بوده است. این مسجد را مسجد جامع مى ‏خوانند. به سبب جایگاه مسجد جامع و تأثیر آن در شکل‏ دهى به افکار عمومى، امام جماعت این‏گونه مساجد که حکم امام جمعه نیز داشتند، به‏ ابتکار حکومت تعیین مى‏ شده است و لذا مساجد جامع، تریبون رسمى حکومت به حساب مى‏آمده است. در مرحل ه‏اى فراتر از مساجد جامع، پاره‏اى از مساجد مانند مسجد کوفه و مسجد النبى و مسجد الحرام در پهنه ‏اى وسیع‏تر، مورد توجه مسلمانان قرار مى‏ گرفته ‏اند. اعتبار و دامنه تأثیرگذارى مساجد در جهان اسلام را مى‏ توان در قالب نمودار زیر نشان داد:

          هـ) کارکرد اجتماعى: مساجد کارکردهاى اجتماعى مختلفى نیز داشته و دارد، همچون: گردآورى کمک براى مستمندان، برگزارى آیین‏هایى مانند مراسم ترحیم مردگان، نگهداى جنازه متوفى تا پیش از خاک‏سپارى (به ویژه در روستاها و شهرهاى کوچک)، برگزارى مراسم عمومى مانند جشن‏ها و گردهمایى‏ها (در مساجد روستاها و شهرهاى کوچک یا محیط‏ هاى بسته مانند مسجد دانشگاه ‏ها)، اقامت موقت و یک شبه در راه ماندگان (به ویژه در مساجد کنار جاده ‏ها)، اعلام اشیاى گمشده پیدا شده در مسجد (گرچه این کار در مسجد مکروه است)، مراجعه مردم به امام جماعت براى استخاره و تفأل به قرآن، توزیع کالابرگ و یا کالاهاى سهمیه ‏بندى شده (گرچه به صورت موقت مانند آنچه در سال ‏هاى اولیه پس از پیروزى انقلاب اسلامى در ایران صورت مى‏گرفت).

          کارکردهاى اجتماعى مسجد، ثابت و یکسان نیست، بل متناسب با محیط فرهنگى و جغرافیایى، با یکدیگر فرق دارد. جایگاه اجتماعى کارگزاران ثابت و متغیر مسجد مانند: امام جماعت، منبرى، مؤذن، خادم، بانى و هیأت امنا نیز در این بخش ممکن است مورد توجه باشد.

          و) کارکرد سیاسى: یکى از کارکردهاى مساجد در تاریخ و تمدن اسلامى، کارکرد سیاسى آن است. پیامبر اکرم پایه ‏هاى حکومت نوپاى مدینه را در مسجد مدینه محکم کرد و بسیارى از برنامه ‏ریزى ‏هاى سیاسى خود را در مسجد سازمان مى‏داد. پس از رحلت پیامبر، بیعت رسمى با خلفاى جانشین ایشان در مسجد صورت گرفت. در عهد خلافت ابوبکر، حضرت زهرا علیهالسلام خطبه مشهور خود برضدّ خلیفه را در مسجد ایراد کرد. جنبش ‏هایى مانند: جنبش مختار، جنبش زید بن على و جنبش صاحب فخ نیز از مسجد آغاز شد. در سده ‏هاى معاصر، نقش و کارکرد سیاسى مساجد در کشورهاى اسلامى محدود شده بود، اما نشانه‏ هایى از احیاى آن به ‏چشم مى‏خورد، به عنوان نمونه در جریان پیروزى انقلاب اسلامى در ایران، مساجد بار سیاسى بسیار سنگینى را بر دوش کشیدند و در زمان حاضر نیز مسجدالاقصى در بیت ‏المقدس که پاى در بند صهیونیسم و چشم به همت مسلمانان دارد، کارکرد سیاسى چشم‏گیرى دارد.

          ز) معمارى و فضاى کالبدى شهرى: وجه دیگر کارکرد مسجد، توجه به فضاى کالبدى شهرى و کارکرد معمارى آن است. معمارى مسجد نوعى معمارى پر رمز و راز و در یک نگاه کلى، نماد اندیشه توحید و واسطه عالم علوى با عالم سفلى است. از زاویه ‏اى دیگر، پیامبر نخستین اقدام خود را براى ساختن جامعه جدید و الگو با فعالیت معمارى آغاز کرد، این امر نشان‏ دهنده اهمیت و نقش فضاهاى کالبدى شهرى در هر جامعه آرمانى باشد و به ‏این ترتیب مسجد در قالب نخستین فضاى کالبدى شهرى در جامعه اسلامى، جاى خاص خود را باز کرد. البته پیامبر شهر یثرب را تأسیس نکرد، ولى ساختن جامعه ‏اى نو در این شهر را از بنا نهادن مسجد آغاز کرد. بعدها مسلمانان ساختن شهرهاى جدید مانند کوفه، بصره و قاهره را با ساختن مسجد آغاز مى ‏کردند. در این شهرها ابتدا مکان مسجد مشخص مى ‏شد و سپس با محور قرار دادن آن، محله‏ ها و خیابان‏ ها و بازار و مانند آن شکل مى‏ گرفت. این اقدام نمادین، جوهره عبودى شهر و جامعه و حکومت در اندیشه اسلامى را به خوبى نشان مى‏ دهد. محوریت مسجد در معمارى شهرى و نیز چرخه امور شهر به صورت قطب فرهنگ ساز، سهولت دسترسى مردم به مسجد و کثرت مساجد در محله‏ ها در گذشته تاریخى جوامع اسلامى، از دیگر ابعاد جایگاه مسجد در فضاى کالبدى شهرى است.

          تبدیل به دو قطب شدن مسجد و مدرسه در میان عناصر سازنده شهر در گذشته تمدن اسلامى که بار اصلى فرهنگ ‏سازى را بر دوش داشته ‏اند، نماد بیرونى و تجسم جایگاه عبادت و علم به مثابه دو بال تعالى بشر در تفکر دینى است؛ یعنى اگر عبادت و علم را دو عامل اصلى تعالى و سعادت افراد و جوامع بشرى بدانیم، این دو قطب فرهنگى و  فرهنگ ‏ساز در هر تجربه موفق، بنیاد و اساس اغلب فعالیت‏ هاى فرهنگى شهرها با جهت ‏گیرى الهى بوده ‏اند.

          معمارى داخلى مسجد نیز مقوله ‏اى مهم و شایان توجه است که بالنسبه مورد التفات پژوهشگران بوده است. بدون تردید نخستین مسجد ساخته شده در عهد پیامبر بسیار ساده و حتى بدون سقف بوده است، ولى به تدریج مساجد هم از نظر معمارى و هم از نظر بخش ‏ها و اجزاى تشکیل دهنده، تنوع و گسترش یافتند. اصلى‏ ترین اجزاى مسجد در کتاب ‏هاى مربوط به معمارى مسجد مورد توجه قرار گرفته است.[23] تحول نقش مساجد متناسب با شرایط گوناگون، مستلزم تحول در معمارى داخلى مساجد هم هست.

          ح) کارکرد حقوقى، نظامى و اقتصادى: پاره‏اى از کاربردهاى مسجد که در گذشته تاریخى رواج داشته، در زمان حاضر تقریبا از بین رفته است. کارکردهاى حقوقى مانند: حل دعاوى مردم، به ‏طورى که امیرالمؤمنین على علیه ‏السلام نیز در گوشه ‏اى از مسجد کوفه به امور قضا مى‏ پرداخت. نویسنده کتاب المساجد فى الاسلام، مسجد را کاخ عدالت (= قصر العدل) نامیده است.[24] کارکرد نظامى مانند: پرداختن به امور نظامى و مشورت ‏هاى نظامى به ویژه در صدر اسلام، کارکردهاى اقتصادى مثل حفظ و نگهدارى اموال نقدى عمومى در مسجد (بیت المال)؛[25] البته مسائلى مانند هزینه ‏ها و درآمدهاى مسجد همچنان از مسائل رایج مساجد است.

          به نظر مى‏ رسد افزون بر موارد فوق که بیش و کم مورد توجه پژوهشگران بوده است ـ هر چند با تقریر و نگاهى متمایز ـ دو کارکرد دیگر مسجد را که انگیزه پیامبر را هم براى تأسیس مسجد به عنوان نخستین گام بنا نهادن جامعه‏ ى جدید نشان مى ‏دهد، مى‏توان به شرح زیر بیان کرد:

          ط) ارائه الگو و ماکتى از جامعه مطلوب دینى: پیامبر راهى سخت و دشوار براى ساختن جامعه ‏اى الگو و اسوه و امتى وسط، پیش روى داشت و یکى از مهم‏ترین و شاید مهم‏ترین دشوارى پیامبر در این مسیر، همساز کردن ساکنان نواحى مرکزى شبه جزیره عربستان با جامعه مطلوب بود و یکى از سودمندترین و اثربخش‏ترین اقدامانى که مى ‏توانست به این هدف کمک کند، طرح الگو و ماکتى در مقیاس کوچک‏تر از جامعه مطلوب و فراهم آوردن فضایى مناسب براى تمرین و ممارست زندگى در این الگوى کوچک، به منظور آماده شدن تاریخى براى شهروندى در جامعه مطلوب و مورد نظر پیامبر بود.

          امروزه نیز یکى از مهم‏ترین مباحث و چالش‏ هاى برنامه ‏ریزى و مدیریت استراتژیک، چگونگى همسو ساختن اعضاى هر سازمان یا گروه اجتماعى با اهداف کلان است و از جمله راه حل‏ها طرح ماکتى از وضعیت مطلوب و فراهم آوردن زمینه رسیدن به درکى کلى از آینده، در مقیاسى محدود است. این رویه را در طراحى و ساخت و معرفى بناهاى عظیم هم مشاهده مى ‏کنیم. مرورى بر احکام و آداب، مسجد نشان دهنده این است که مسجد در عهد مدنى پیامبر چنین نقشى را ایفا مى‏ کرده است؟ نقشى که از آن پس نیز همواره از مساجد انتظار مى‏ رود.

          بررسى مقایسه ‏اى گزیده‏اى از مهم‏ترین آداب مسجد با ویژگى‏هاى جامعه اسلامى، مى‏تواند ما را براى رسیدن به چنین درکى از کارکردهاى مسجد مدد رساند. این موارد و موارد مشابه آن ـ در کنار حفظ جوهره عبادى ـ ترجمان و بازگو کننده معیارها و ویژگى‏هاى یک جامعه ‏اى دینى به ‏شمار مى‏ رود.

آداب و آیین مسجد

ویژگى جامعه دینى

عدم امکان مالک شدن مسجد و حرمت فروش زمین و اموال مسجدسهم یکسان آحاد جامعه اسلامى از مواهب طبیعى و فقدان مالکیت حاکمان جامعه بر امکانات عمومىورود با طهارت به مسجد (حال آنکه غسل بر وارد شوندگان واجب نیست)پاکى درونى شرط نخست شهروندى جامعه دینىوجوب همواره پاک نگاه داشتن مسجد از آلودگى‏ها(نجاسات) ودر صورت آلوده شدن مسجد، بلافاصله براى پاکردن آن کوشیدنتلاش براى پاکى فضاى مادى و معنوى جامعه اسلامى بیهوده سخن نگفتن در مسجد، دورى از عمل بیهوده در مسجدضرورت استفاده بهینه از فرصت‏ها در مسیر خداجویى در جامعه دینىمجاز نبودن ورود غیرمسلمان به درون مسجدضرورت حفظ حریم و حرمت جامعه اسلامىاستحباب خارج نشدن از مسجد بعد از شنیدن اذان ضرورت حساس بودن به شعائر عمومى و فراخوان‏هاى جامعه اسلامىپیشى گرفتن بر دیگرن در رفتن به مسجد و تأخیر در خروج از آنضرورت تسریع در پیوستن به جامعه اسلامى (جامعه پذیرى) و دور نشدن از آنپوشیدن لباس فاخر و پاکیزه و خوشبو کردن خویش حفظ زیبایى‏هاى ظاهر جامعه دینى کراهت همنشینى و همسایگى و مشورت و برقرارى پیوند خانوادگى با کسانى که به مسجد نمى‏ روند لزوم رعایت مرز و اعمال محدودیت‏ هایى در برابر کسانى که به ضوابط جامعه اسلامى تعهد لازم ندارند ایستادن در صفوف نماز جماعت فارغ از موقعیت‏ هاى اجتماعى عدالت و برابرى در جامعه دینى در عین تعدد طبقات و گروه‏ هاى اجتماعى و تفاوت منزلت و جایگاه آنها آداب و آیین مسجد.

ویژگى جامعه دینى

به هم پیوسته در صفوف جماعت، فارغ از موقعیت اجتماعى وحدت و انسجام و به هم پیوستگى در هر جامعه دینى نزدیک‏تر ایستادن افرادى که شایستگى جانشینى امام جماعت را دارند، به امام شایسته سالارى در هرم قدرت هر جامعه دینى جلوتر و پایین‏تر ایستادن امام به مأمومین پیشتازى و در عین حال افتادگى و فروتنى پیشواى هر جامعه دینى برخوردارى امام از ویژگى‏ هاى تعیین شده از سوى شرع مقدس و در عین حال مقبولیت مردمى مشروعیت الهى و مقبولیت مردمى نظام مدیریت و رهبرى در جامعه دینى در نظر گرفته شدن ضعیف‏ ترین نمازگزاران از سوى امام جماعت ضرورت رعایت حال پایین‏ ترین اقشار جامعه در تدبیرها و برنامه ‏ریزى‏ هاى اجتماعى ضرورت نداشتن تبعیت مأمومین از امام، در الفاظ، جز تکبیره ‏الاحرام آزادى اظهار نظر محاط به ضوابط شرعى در جامعه اسلامى ضرورت پیشى نگرفتن مأمومین از امام در اعمال لزوم تبعیت مردم از حاکمیت در تصمیم ‏گیرى‏ هاضرورت تفقد نمازگزاران از یکدیگرخیرخواهى و مواسات اجتماعى فراهم آوردن شرایط براى پیوستن تازه واردان به نماز جماعت ضرورت تسهیل راه هاى جامعه ‏پذیرى و فرهنگ ‏پذیرى در جامعه دینى.

      آنچه در این جدول اشاره شد، براى طرح دیدگاهى درباره نقش اجتماعى مسجد است و نه فقط از جامعیت برخوردار نیست، بل چه بسا پاره‏اى گزاره ‏ها از اتقان لازم برخوردار نباشد و یا مورد پذیرش برخى صاحب نظران قرار نگیرد.

    به هر حال به نظر مى‏رسد این سخن گزافه نیست که پیامبر با تأسیس مسجد، نمونه ‏اى کوچک از جامعه اسلامى را براى بالا بردن سطح بینش و افق دید مردم به ‏دست دادند. این عمل پیامبر ضمن بالا بردن بینش تازه مسلمانان، آنان را با کلان ‏نگرى و آینده ‏نگرى و برخوردارى از نگاهى استراتژیک مأنوس مى‏ساخت، امرى که بنابر پیش گفته، امروزه نیز از مهم‏ترین گام‏ هاى برنامه ‏ریزى و مدیریت استراتژیک است.

          ى) تمرین شهروندى جامعه اسلامى: گرچه حضور مستمر مسلمانان در مسجد با چنین آداب و احکامى، در درجه نخست به ایشان نگرش کلان به افق آینده مى‏داد و آنان را براى مشارکت و مساهمت در ساختن چنین جامعه ‏اى آماده مى‏ ساخت، در عین حال آنان را به‏تدریج به ‏گونه‏ اى متناسب با جامعه آرمانى و مطلوب تربیت مى‏ کرد؛ چرا که مسجدیان آداب شهروندى در هر جامعه دینى را در مقیاسى کوچک‏تر تمرین مى‏ کردند. این کارکرد مسجد، نقشى مهم در تحقق آرمان ‏هاى کلان دینى براى تحقق جامعه اسلامى داشته است؛ زیرا یکى از راهکارهاى اسلام براى تحقق آرمان‏ هاى کلان خود، تکیه بر نمونه ‏هاى خرد و تحقق آن آرمان ‏ها در محدوده‏اى کوچک و اثبات امکان‏پذیرى آن و سپس تعمیم این تجربه موفق در مقیاسى گسترده‏ تر است. از جمله، اسلام براى جامعه‏ پذیرى مسلمانان در برابر استانداردهاى جامعه اسلامى، پیروان خود را از طریق تشویق به حضور در مسجد و شرکت در نماز جماعت ـ که نمونه ‏ى کوچک جامعه ‏اى اسلامى است ـ آماده حضور در جامعه بزرگ اسلامى مى‏ نماید. مسلمانان در فضاى مسجد، زندگى در جامعه ‏ى اسلامى آکنده با خدا محورى، صمیمیت، مواسات و خیرخواهى و معنویت را در محدوده‏اى کوچک آشنا مى‏شوند، و با توجه به حضور مستمر در مسجد، عملاً با فرهنگ زندگى در جامعه ‏ى دینى انس مى‏ گیرند؛ و بر این اساس فرهنگ‏ سازى در محدوده کوچک مسجد، زمینه ‏ساز تحقق جامعه‏ ى آرمانى و مطلوب اسلامى محسوب مى ‏شود.

جمع بندى

در متون دینى اسلامى، مساجد در قالب «خانه ‏هاى خدا در زمین» بسیار گرامى داشته شده است[26] و پاداش و فضیلت بسیارى براى بنا نهادن مسجد، تعمیر و آبادانى و پر رونق نگاه داشتن مسجد و آمد و شد به آن درنظر گرفته شده است. به استناد این متون، خداوند براى بنا کننده مسجد، خانه ‏اى در بهشت بنا مى‏ کند[27] و آباد کنندگان مسجد نیز با صفاتى مانند ایمان‏ آورندگان به خدا و روز جزا و برپادارندگان نماز و پرداخت کنندگان زکات و کسانى که جز از خدا نمى ‏ترسند، دوستداران مسجد نامید و مساجد را آستان و درگاه خداوند و مبارک خواند و اهل مسجد را برخوردار از ایمان و آراستگى و نگهدارى خدایى شمرد چرا که آنان در مسجد به نماز مى ‏پردازند و خداوند به رفع نیاز ایشان مى ‏پردازد.[28] امیرالمؤمنین على علیه ‏السلام نیز در سخنى هشت فایده براى رفتن به مسجد برشمرده ‏اند که از جمله آن ها پیوند دوستى با مؤمنان و  فراگیرى دانش سودمند و ترک گناه است.[29]

         شاید رویکردى که در فهم و تبیین کارکردهاى مسجد بیان شده است، تبیین کننده راز این همه تأکید بر مسجد و فضایل آن در آیات و روایات و دیدگاه اندیشه ورزانى مانند امام خمینى[30] باشد؛ براساس چنین درکى از جایگاه مسجد در روند توسعه فرهیختگى و کمال هر جامعه دینى، سزاوار است که اهل مسجد اعم از امامان جماعت و نمازگزاران و دیگر دست‏ اندرکاران و نیز مدیران و برنامه ‏ریزان جامعه اسلامى بار دیگر به سنجش دیدگاه و تعامل خود درباره مسجد بپردازند و ان‏شاءاللّه‏ مساجد کشور ما به سمتى حرکت کنند که نمونه ‏اى محسوس و دست یافتنى از جامعه آرمانى اسلامى در مقیاسى خُرد باشند.