چکیده مقاله

مساجد بهترین پایگاه برای ترویج دین، ارزش های اسلامی و کارکردهای فرهنگی– اعتقادی و پشتوانه سلامت زندگی اجتماعی است، مقاله حاضر از روش اسنادی و تاریخی و با نگاهی قرآنی، جامعه شناختی و تربیتی مترصد پاسخگویی به این سئوال محوری است؛ که مسجد چه نقشی در نهادینه کردن ارزش ها در جامعه دارد؟ هدف اصلی مقاله شناسایی نقش مساجد در نهادینه ارزش ها و مبانی فرهنگ اسلامی در جامعه است.

یافته ها و نتایج

نقش مسجد در ترویج دین و تبیین معارف دین در زمان پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) و در زمان ائمه اطهار(علیه السلام)مهم بوده و به عنوان کلاس درس آموزش بشر یاد می شود، در شرایط امروزی نظام اسلامی رویکرد دشمنان درمقابله با اسلام ازطریق جنگ نرم زمینه ای را فراهم می نماید تا مساجد به مثابه سنگرها و پایگاه هایی فعالیت نمایند که بتوانند ارزش های دینی و اعتقادی را به آحاد جامعه به ویژه نوجوانان وجوانان منتقل کنند وآنها را در برابر توطئه ها و جنگ نرم دشمن مصؤن سازند، مساجد علاوه برکارکرد عبادی و سیاسی، بهترین مکان فرهنگی، علمی- آموزشی و اجتماعی، انتقال مبانی فکری، اعتقادی و معنویت به نسل جدید می باشندد و مساجد نقطه امیدی برای زمینه سازی حکومت مهدوی و مصلح جهانی و پاسخگویی به چالش های فکری جوانان و رفع نیازهای آنان، مبارزه با تهاجم فرهنگی و به تعبیر رهبر فرزانه انقلاب شبیخون فرهنگی دشمن است.

 مردم به طور عام و روحانیت بطور خاص، ،دولت و تمامی دستگاه های فرهنگی در حفظ مساجد به عنوان سنگر دفاع از ارزش های فرهنگی، معنوی و اعتقادی جامعه و هدفمندسازی فعالیت ها برای نهادینه کردن ارزش ها و بر اساس سند چشم انداز کشور در افق 1404مسئولیت سنگینی بر عهده دارند.

واژگان کلیدی: مسجد، جامعه اسلامی، روحانیت، مردم، نهادینه کردن ارزش ها

مقدمه

اسلام به عنوان یک نظام الهی، همه فعالیت های بشری را در بر می گیرد و اخلاق اسلامی و ارزش های آن برای همه ابعاد انسان دارای قانون است. بنابراین باید و می توان به عنوان یک راه حل، برای رفع مشکلات بشریت مورد استفاده قرار گیرد[2]

مساجد از آغاز اسلام به عنوان بهترین پایگاه برای ترویج دین اسلام در کنار کارکردهای اعتقادی خود، در ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و نیز پشتوانه سلامت زندگی اجتماعی بشر بوده‌اند.[3]

اهمیت و ارزش مساجد در طول تاریخ به حدی بود که بسیاری از دشمنان اسلام از این مکان مقدس به عنوان محلی برای ضربه زدن به اسلام بهره بردند و به ساخت مسجد ضرار برای ضربه زدن به اسلام اقدام کردند که نقشه همه آنها توسط پیامبر عظیم شان اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم)نقش بر آب شد و به دستور ایشان این مسجد توسط مسلمانان تخریب و به آتش کشیده شد.

برای رشد و تربیت نوجوانان و جوانان و پرورش انسان هایی سالم و سعادتمند و نهادینه کردن ارزش های دینی و اعتقادی ارتباط تنگاتنگ مسجد، خانواده و مدارس ضروری است و کانون‌های فرهنگی هیأت أمنا، بسیج و روحانیون مساجد باید با ایجاد ارتباط بین خانواده‌ها و تعامل با جوانان در مساجد شرایط محیطی مناسبی برای رشد فکری آنها را فراهم کنند.

دشمنان در زمینه تهاجم فرهنگی سرمایه‌گذاری بسیاری کرده‌اند و تلاش دارند تا نسل نوجوان وجوان جامعه از مسجد و مراکز دینی و فزهنگی فاصله بگیرند. امروزه هر چه فاصله جوانان و نوجوانان و تحصیلکرده ها با مساجد بیشتر شود به همان میزان دشمن در دست یابی به اهداف خود موفق تر بوده است؛ فلذا مسئولان باید برای مقابله با نقشه دشمنان و تبلیغات آنها، سرمایه‌گذاری ویژه‌ای در این زمینه داشته باشند و به جوانان خوراک فکری بدهند و با متمرکز کردن برنامه‌های فرهنگی مساجد و با سرمایه‌گذاری به موقع جلوی تبلیغات سوء دشمنان گرفته ‌شود.

نقش مسجد در ترویج دین و تبیین معارف دین در زمان پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) و در زمان ائمه اطهار(علیه السلام) مهم بوده و عظمت مسجد به اندازه‌ای است که حتی امام باقر(علیه السلام) مسجد را کلاس درس خود قرار می‌دادند و در این مسجد شاگردانی را پرورش دادند که در تاریخ اثر گذار بوده اند؛ با توجه به فرموده بنیانگذار انقلاب اسلامی مبنی براینکه مساجد سنگرند و با نظر به تغییر رویکرد دشمنان در مبارزه ومقابله با اسلام از طریق جنگ نرم باید مساجد به عنوان سنگرها و پایگاه‌هایی باشند که بتوانند ارزش های دینی واعتقادی را به آحاد جامعه به ویژه نوجوانان وجوانان منتقل کنند و آنها را در برابر توطئه های دشمن مصؤن نمایند.

هدف از مقاله حاضر بررسی نقش مساجد در فرهنگ‌سازی و نهادینه‌ کردن ارزش ها در جامعه است که با روش اسنادی و نگاهی تاریخی، جامعه شناسی و تربیتی به بررسی و نقد مطالب و منابع مرتبط با موضوع می پردازد و تلاش خواهد شد با کنکاشی علمی و هدفمند ضمن بررسی اهمیت مساجد در فرهنگ سازی و تقویت هویت دینی، به این سئوال محوری که مساجد چه نقشی در نهادینه کردن ارزش های دینی در جامعه دارند و راهکارهای توسعه ارزش ها در جامعه و در بین آحاد مردم کدام است؟ و وظیفه دستگاه های مسئول در این رابطه چیست؟ پاسخی علمی و در خور توجه إرایه نماید.

1- مبانی و پیشینه نظری موضوع

1-1- تعریف مسجد

مسجد واژهای عربی از ماده «سجد» می باشد که اسم مکان به معنای محل سجده است. زیرا سجده فرد اعلی و اکمل عبادت به شمار می رود، و نهایت خضوع در برابر خالق هستی است[4]

واژه مسجد از باب (سجد یسجد) مصدر میمی و یا اسم زمان و مکان است و بر وزن مشرق و مغرب می باشد. مسجد به معنی سجده گاه، مکان سجده می باشد. اما در قرآن و تمدن اسلامی، مسجد نه به مکانی گفته می شود که عبادتگاه مومنان است. وجه تسمیه عبادتگاه مسلمانان به مسجد از آن روی است که سر به سجده نهادن مظهر و نمود اوج فروتنی و کرنش در برابر خداست. از این رو در اسلام محل عبادت رامسجد نامیده اند.

پایگاه مقدس و عظیمی چون مسجد با اماکنی مشابه آن که در سایر مذاهب مطرح است اصلاً قابل مقایسه نیست، اماکنی چون کلیسا، کنیسه، خانقاه، آذرکوه، دیر، محیط های بی روح و مرده و محل انجام مراسم تشریفاتی و گاهی توأم با فساد، همانند: شراب، رقص، آواز و غنا و... و در واقع اماکن بزم هستند تا یک عبادتگاه و جایگاه توحید و یکتاپرستی.

2-1- پیشینه نظری موضوع

در ایدئولوژی اسلام، مسجد به عنوان کانون مشترک عبادی – سیاسی پایه گذاری شده است، بیشتر أمرا و فرمانروایان کشورهای اسلامی که خود را خلیفه الله هم می دانستند بر آن بودند که کاخ‌های سلطنتی و دارالاماره را نزدیک مسجد اصلی شهر بنا کنند تا با مسجد نظارت داشته باشند. در شهرهای ایران از جمله اصفهان، تهران، قزوین و مشهد نیز مساجد جامع و مهم به گونه ای با ارک ( دارالاماره ‌یا دارالحکومه) ارتباط مستقیم و یا نزدیک داشته اند.

مسجد به عنوان محل تجمع و عبادت نقش خاصی را در عصر نبوی به عهده داشت و علاوه بر مرکزیت اداری سیاسی، محل علم و آموزش و به منزله محلی برای وعظ و ارشاد و حل و فصل اختلافات مسلمین و نخستین مرکز تعلیم به شمار می رفت. در سال‌های آغاز قرن دوم تحولی جدید در آن به وجود آمد و نقش عمده‌ای در زمینه آموزشی و علمی به عهده گرفت که نتیجه آرامش بعد از عصر فتوحات بود. شکوفایی مساجد تا پایان سده سوم هجری ادامه داشت ولی بایستی یادآوری نمود که در همه مساجد به امر آموزش پرداخته نمی‌شد و این امر منحصر و محدود به دسته‌ای مساجد بود که به خاطر شرایط محلی، فرهنگی و مذهبی و برخی عوامل دیگر بر سایر مساجد برتری داشتند و نقش نوعی دانشگاه عمومی را عهده‌دار بودند. نخستین مرکز رسمی جهت گسترش علوم و فنون، بیت الحکمه نام داشت که در بغداد عصر عباسی تاسیس شد. اساس آن از کتابخانه‌ای کوچک پایه‌ریزی شده بود و در زمان مأمون توسعه یافت.

با بررسی تاریخ گذشته انقلاب شکوهمند اسلامی جدا ار این که مساجد محل عبادت ،تربیت وآموزش بوده است، مساجد مکان امنی برای تصمیم گیری و برنامه ریزی در بسیاری از موارد نیز محسوب می شده است، جلسه های وعظ و خطابه و سخنرانی های روشن گرایانه اهل علم و دین در مسجد، نقش مؤثری در بیداری و آگاهی مردم داشته و دارد. در نتیجه، مسجد، پایگاه خیزش انقلابیان و مبارزان دین داری است که با کژ روی ها و کژ رفتاری های جامعه به مقابله برمی خیزند و حرکت های انقلابی را سازمان دهی می کنند.

مقام معظم رهبری، با اشاره به نقش انقلابی مسجد و احیای مساجد کشورهای اسلامی پس از انقلاب ایران می فرماید:

«تا قبل از انقلاب اسلامی، کسی جرأت نمی کرد دم از اسلام بزند. در این کشورهای اسلامی که امروز مسجدها رونق پیدا می کنند و کانون تحرک می شوند، تا دیروز مسجدها متعلق به یک مشت پیرمرد از کار افتاده بود. امروز آن مسجدها جای جوانان و کانون جنبش هاست».

مؤمنان هشیار و آگاه، مبارزه با حکومت ستمگر پهلوی را از مسجد آغاز کردند و آن را مرکز فعالیت های مبارزاتی خود قرار دادند. رژیم پهلوی می کوشید مساجد را به انزوا بکشاند و جوانان را از آنجا دور نگه دارد و فعالیت های مذهبی و سیاسی مساجد را کنترل کند. به همین دلیل، به کنترل واعظان و جلسه های سخنرانی و فعالیت های فرهنگی مردم در مساجد می پرداخت. نقش مسجد در انقلاب اسلامی به قدری گسترده بود که رژیم، در برخی از مساجد را بست. البته حکومت نتوانست مانع کارآیی مسجد شود و مسجد، به پایگاه انقلاب و مرکز نشر آموزه های اسلامی و محل وحدت نیروهای انقلابی تبدیل شد. مساجد، مرکز تبادل اطلاعات و جلسه های مشاوره میان مبارزان بود و پخش اعلامیه در بیشتر مساجد ایران صورت می گرفت.

 مساجد عمده‌ترین ابزار روحانیت برای ارتباط با اقشار مختلف جامعه بودند که از این طریق ایدئولوژی انقلاب و پیام روحانیت به گوش مردم می‌رسید. همچنین عامل اصلی بسیج تجار و بازاریان، مساجد بودند که به دلیل پیوند تاریخی مسجد و بازار در قیام‌ها و اعتراضات مردمی، مسجد مرکز تشکل و سازماندهی بازاریان بود. بنابراین در انقلاب اسلامی، مساجد به عنوان یکی از ارکان عمده انقلاب یعنی سازمان و پایگاه اجتماعی گروه‌های مخالف رژیم در کنار دو رکن دیگر یعنی رهبری و ایدئولوژی به نقش آفرینی پرداختند و به عنوان یک نهاد مدنی بومی با ارائه کارکردهای گوناگون توانستند در مقایسه با سازمان‌ها و نهادهای مدنی مدرن، نقش بسیار مهمی در جامعه ایفا کنند و قابلیت مذهب و نهادهای مذهبی را به نمایش بگذارند[5]

در جریان جنگ تحمیلی رزمندگان هشت سال دفاع مقدس در مساجد آمادگی های لازم سیاسی و عقیدتی را پیدا می کردند و خود را آماده برای نبرد دشمن می دیدند و پایگاه های بسیج مساجد که امروزه نیز وجود دارند شرایط مناسبی را برای تربیت نسل جوان در ابعاد مختلف فراهم می نمایند. مساجد مکان مناسب إرایه ارزش های دینی و اعتقادی و مفاهیم فرهنگی بوده اند، نشستن پای سخنرانی های مذهبی و سیاسی، و شرکت در برنامه مذهبی ولادت و مصیبت اهل بیت(علیه السلام) از موارد دیگری بوده است که نقش مساجد را در تقویت مبانی ارزشی معرفی می نماید.

2- جایگاه مساجد در قرآن، احادیث و روایات

واژه مسجد جمعاً 28 مرتبه در قرآن کریم ذکر شده که 22 مورد آن به صورت مفرد و 6 مورد آن به صورت جمع آمده است. در این آیات به اهمیت و جایگاه رفیع مسجد در اسلام، پاره ای از احکام مسجد، مسجدالحرام و احکام خاص آن مسجد‌الاقصی و مسجد اصحاب کهف، اشاراتی شده است[6]

در قرآن، هر جا سخن از مسجد به میان آمده، جنبه های عبادی آن به عنوان نقش اولیه و بنیادین این جایگاه مقدس، مورد تأکید قرار گرفته است. خداوند بزرگ می فرمایند:»و مساجد ویژه خداست. پس هیچ کس را با خدا مخوانید  (وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثیراً)[7]؛ و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می شود.»

با توجه به آیه های 36 و 37 سوره نور نیز مسجد، پایگاه تجمع مردانی است که صبح و شام در آنجا به تسبیح و عبادت مشغول اند و هیچ تجارت و معامله ای آنان را از یاد خداوند باز نمی دارند.

پیرامون اهمیت مساجد و جایگاه رفیع آنها، احترام نهادن به مساجد، آباد نگاه داشتن مساجد، حضور یافتن در آنها برای ادای نماز و فراگیری دانش، اشاره هایی شده است:

«إِنَّمَا نُصِبَتِ الْمَسَاجِدُ لِلْقُرْآنِ»[8]

همانا مساجد برای قرآن بنیان گردیده است.

در متون حدیث اهل سنت است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

اگر شخصی بامدادان یا شبانگاه راه مسجد را در پیش گیرد و صرفاً هدف از فراگیری خیر و نیکبختی باشد یا بخواهد آن را به دیگران تعلیم دهد، همسان مجاهدی است که در راه خدا به جهاد پرداخته و با غنیمت بازگردد.

در حدیثی دیگر از آن حضرت نقل شده است «الْمَسَاجِدُ بُیُوتُ الْمُتَّقِین »[9] مسجدها، خانه های پارسایان و پروا پیشگان است. پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) فرموده اند:

حق مساجد را بدهید که آن دو رکعت نماز است پیش از اینکه در آن بنشینید.

امام علی(علیه السلام) می فرمایند:

«نشستن در مسجد در نزد من بهتر است از نشستن در بهشت؛ چرا که در نشستن در بهشت خشنودی من است و در نشستن در مسجد، رضایت پروردگارم. هر کس مسجدی را بزرگداشت و احترام کرد، در روز قیامت، پروردگار را خندان و شادان دیدار می کند و نامه عملش به دست راستش داده می شود.»

در حدیث دیگر می فرمایند: «ریاضُ الْجَنَّةِ الْمَسَاجِدُ» مسجدها، باغ ها و بستان ها بهشتی اند.

ودر برخی از روایات مساجد پایگاهی برای رسیدن به خدا و نزدیکی به آستانِ قُربِ حضرتِ حق یاد شده که خداوند متعال نیز در تحسین آنان که اینگونه می اندیشند، می فرماید:« همانگونه که ستارگان برای زمینیان پرتوافشانی می کنند، مساجد نیز برای اهل آسمان نور افشانند و بی تردید خوشبخت، کسی است که مساجد، خانه هایش باشد[10] »

3- مساجد در افق 1404وسیاست های برنامه پنجم توسعه

بر اساس سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران برای فرد ایرانی در افق 1404هجری شمسی ویژگی های بر شمرده شده است.« فعال ،مسئولیت پذیر، ایثارگر، مومن، رضایتمند، برخوردار از وجدان کاری، انضباط، روحیه تعاون و سازگاری اجتماعی، متعهد به نظام اسلامی و شکوفایی ایران و مفتخر به ایرانی بودن.»

با تصویب و ابلاغ سند چشم‌انداز بیست ‌ساله جمهوری اسلامی ایران که تصویر ایران آینده را طراحی‌‌ ‌نمود، بلوغ فکری و مدیریتی فرهیختگان جامعه اسلامی بروز و ظهور یافت. بدین معنی که جامعه جوان، پویا، مستعد و مدیران هوشمند و مدبّر کشور تحول‌های محیط ملی و جهانی را درک نموده‌ و تلاش می‌‌کنند تا دوران گذار توسعه ملی را با سرعت سپری نموده و سطح زندگی جامعه ایرانی را به سطح زندگی جوامع توسعه‌ یافته برسانند.

مطابق این چشم انداز در افق 1404« ایران کشوری است توسعه‌یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه، با هویت اسلامی و انقلابی، الهام‌بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و مؤثردر روابط بین الملل،

 زیرساخت اساسی مورد نیاز الگوی دانش‌پایه، برخورداری از دانش پیشرفته، استفاده از تمامی ظرفیت های انسانی ومادی جامعه در دستیابی به این مهم می باشد و در این تاثیر مراکز فرهنگی و اسلامی به ویژه نهادهای فرهنگی با هویت بخشی اسلامی در تحقق اهداف سند چشم انداز 1404 و برنامه پنجم توسعه از اهمیت بالایی برخوردار است.

اهمیت جایگاه مساجد در کشور ما بی بدیل است اما آنچه در اولویت این سخن قرار می گیرد، روشن شدن نقش و کارکردهای آن در جامعه است. نقشی که هرروز با فراگیرتر شدن ابزارهای ارتباطات جمعی در فضای مجازی کم رنگ تر می شود و باید برای تثبیت جایگاه این پایگاه های معنوی و مذهبی در چنین شرایطی برنامه داشت. تدوین سند چشم انداز توسعه مساجد در افق 1404 در حالی به درخواست مرکز رسیدگی به امور مساجد در مجمع تشخیص مصلحت نظام به پایان رسیده است که امید آن می رود، راهبردهایی برای روشن شدن کارکردها و نقش مساجد در عرصه های اجتماعی و فرهنگی و ارتباط و وظایف سایر دستگاه ها و نهادهای مرتبط با آن، در سیاست های برنامه پنجم توسعه گنجانده شود.

4- مساجد و تعلیم و تربیت

وقتی از مدارس کهن کشورهای اسلامی سخن به میان می رود «مساجد» را مورد توجه قرار می دهند. باید در نظر داشت که پس از ایجاد و توسعه مدارس، مساجد نیز مانند گذشته جنبه تربیتی و تعلیمی خود را حفظ کردند. در قرن از ایجاد مدارس کامل با کتابخانه و حجرات و سازمان مخصوص می گذشت، ابن بطوطه جهانگرد مشهور، وقتی به شیراز رسید، در مسجد « جامع» ‌این شهر در درس حدیث و پیش از آن نیز در بغداد در مسجد « جامع» آن در حلقه تدریس حضور یافت حال آنکه در آن ایام در بغداد چندین مدرسه بزرگ وجود داشت. از این رو مدرسه نیز می نامیدند و این اشتراک اسامی و خلط آن با یکدیگر در تمام اعصار اسلامی معمول بود.

در کتب تاریخ و رجال که ایرانیان دوره اسلامی نوشته اند بارها به مساجدی اشاره می‌کنند که محل تعلیم علوم دینی و ادبی بود، مثلاً در سیستان یکی از فرمانداران عرب به نام عبدالرحمن ابن سمره (‌قرن اول هجری) مسجد جمعه ( آدینه) ساخت که حسن بصری عالم معروف دینی قرن اول و دوم مدتی در آنجا سرگرم تدریس و تعلیم مسائل دینی بود و مردم سیستان سه سال نزد او در مسجد آدینه علم آموختند[11].

1-4- مسجد وتعلیم وتربیت اسلامی

در این عصر ظهور، چون فتنه ها زیاد می شود، فساد جهانگیر می شود تمامی مکان ها در اثر این فتنه ها و فسادها، آلوده می شوند، و کمتر مکان سالم در دنیا پیدا می شود. که محیط سالم داشته باشد. ما الان در جامعه خودمان همین وضع را مشاهده می کنیم که اکثر ارگان ها و وزارتخانه ها و نهادها چقدر آلوده شده اند. اما تنها مکانی که نسبت به سایر محیط ها سالم می ماند، محیط مقدس مسجد است. که از فتنه ها و فسادها دور مانده است. و اگر کسی بخواهد در این عصر دین خود را حفظ کند و ایمان خود را تقویت کند و به درجه یقین برساند به نظر من این در مسجد میسر است و زمینه حرکت در مسیر دین در مسجد فراهم است. از طریق مسجد می شود راه های اطاعت خدا را شناخت و با زندگی رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) و ائمه اطهار(علیه السلام)آشنا شد. تا انسان زندگی خود را رنگ و بوی اهل بیت بدهد. مؤمن مخلص به کسی می گویند که کارهایش برای جلب رضایت خدا و رسول خدا باشد و از خدا و رسولش و جانشینان بر حق ایشان اطاعت کرده باشد. رفتن به مسجد انسان را به این مقام راهنمایی می کند و در اثر مداومت رفتن به مسجد انسان به درجه عالی اخلاص و ایمان می رسد و حتماً این شخص از افرادی است که زمین ساز ظهور امام زمان (علیه السلام) م باشد، چون در مسجد تربیت یافته اند. روایات هم اشاره به این مطلب دارند. قال رسول الله(صلی الله علیه و آله وسلم):

«إِجَابَةُ الْمُؤَذِّنِ کَفَّارَةُ الذُّنُوبِ وَ الْمَشْیُ إِلَى الْمَسْجِدِ طَاعَةُ اللَّهِ وَ طَاعَةُ رَسُولِهِ وَ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ مَعَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ کَانَ فِی الْجَنَّةِ رَفِیقَ دَاوُدَ ع وَ لَهُ مِثْلُ ثَوَابِ دَاوُدَ(علیه السلام)»[12]

پس این محیط مسجد است که اثر تربیتی خاص دارد و انسان را به مقام صدیقین و شهدا می رساند و کسی که به این مقام برسد آن همان متقین و مخلصین هستند که این افراد در آخرالزمان هستند که زمینه ظهور امام زمان (علیه السلام) را فراهم و خودشان را برای جنگ با کفار در رکاب امام زمان (علیه السلام) آماده میکنند.

مسجد، مدرسه‌ تعلیم و تربیت نیروهای مبارز و انقلابی بوده است. وقتی دین‌ستیزی در مراکز علمی و دانشگاهی کشور مورد توجه رژیم طاغوت قرار گرفت و حتی بقای حکومت ننگین خود را در انحراف جوانان و دیانت‌زدایی در مدارس و دانشگاه‌های کشور دید، از هر اقدامی که جوانان را به دین و روحانیت بدبین کند، دریغ ننمود. در این راستا، گرایش جوانان مؤمن و خدا جو به مساجد و وعظ روحانیت، شتاب بیش‌تری گرفت؛ تا جایی که جوانان انقلابی که به ندای امام خمینی(ره) لبیک گفته، انقلاب عظیم اسلامی را در ایران به پیروزی رساندند، همگی تربیت شدگان مساجد و روحانیت آگاه و انقلابی بوده‌اند[13]

2-4- مسجد وتربیت انسان های پیرو اهل بیت(علیه السلام)

از صدر اسلام تاکنون افرادی کنار رهبران دین بوده اند که از درجه اخلاص از همه مردم جامعه بالاتر و بهترین افراد با ایمان نسبت به خدا و دین و از لحاظ یقین با فضیلت ترین مردم بودند، وقتی ما تاریخ دین مقدس اسلام را مطالعه می کنیم اکثر پیروان حضرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) و امامان معصوم(علیه السلام) از چنین ویژگی برخوردار بودند. تا اینکه در تاریخ زنده مانده اند همچنانکه اهل بیت زنده هستند. و اگر هم حرکتی رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) و حضرت علی(علیه السلام) به قصد تغییر و تحول در جامعه انجام داده و موفق شده با وجود چنین نیروهای مخلص بوده است. مثل: ابوذر عقاری، سلمان فارسی، مقداد، مالک اشتر، عمار، یاسر و.... که مخلصانه در خدمت حجت خدا در روی زمین، زمان خودشان بودند و مثل آنها هم نامشان در تاریخ بشریت زنده مانده است، و این سیر نشان دهنده این است که در عصر ظهور هم این چنین افرادی خواهند بود که زمینه ظهور حجت خدای زمان خودشان را فراهم خواهند کرد. اینها همان افرادی هستند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) در یک حدیث فرمودند:

«اَحْسَنُ النَّاسِ ایماناً وَاَفْضَلُهُم یَقیناً قَوْمٌ یَکُونُ فی الآخِرِ الزَّمَانِ ... غَابَتْ عَنْهُم حُجَّتُهُمْ وَ آمِنُوا بِسَوادٍ مِنَ الْبِیَاضِ»

بهترین مردم از لحاظ ایمان و با فضیلت ترین مردم از لحاظ یقین قومی هستند که در آخر الزمان می آیند و پیامبری را ندیده اند و حجت و امام آنها از ایشان غایب است اما به سیاهی روی کاغذ ایمان می آورند و عمل می کنند. قرآن هر چه گفته جامع عمل می پوشانند و احادیث هر چه دستور داده اند زندگیشان را به گفته احادیث تنظیم می کنند.»

5- مسجد و انتظار ظهور

در اکثر مساجد افراد مؤمن به خدا و با تقوی جمع می شوند چون راه به دست آوردن ایمان را در مسجد می یابند و کسی هم اگر بخواهد با تقوی و متقی باشد باید در مسجد به این مقام برسد. به همین دلیل پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) می فرمایند: « ان المومن مجلسه مسجده»[14]

«همانا مجلس مؤمن مسجد است» مؤمن با نشستن در مسجد ایمان خود را تقویت می کند تا به حد اعلاء ایمان می رساند در جای دیگر رسول مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم) در مورد شخص متقی می فرمایند:

«اَلْمَسْجِدُ بَیْتُ کُلِّ تَقِیٍّ»[15]

مسجد خانه هر پرهیزگاری است.

انسان هر چقدر با مسجد انس گیرد از دنیای فانی دور شده پس به خدا نزدیک می شود. با تقوا می شود، اکثر انسان های مؤمن و مخلص و با تقوا و پرهیزگار از سربازان مخلص امام زمان هستند که در مسجد پرورش یافته اند و در دل مسجد به درجه اخلاص رسیده اند، در صدف مسجد گوهر وجود را حفظ و پرورش داده اند و به درجه اخلاص رسانده اند که آنها از لشکر مخلص امام زمان(علیه السلام) هستند. ایشان در روز جمعه آمادگی خودشان را به نمایش می گذارند، چون روز جمعه مؤمنین او غسل می کنند تا از گناهان ظاهری خود را پاک کنند و آماده عبادت دسته جمعی بزرگی می شوند که به تن خود لباس تقوی کرده اند برای اقامه نماز جمعه در مصلی جمع می شوند و همگی با هم به درگاه خداوند دست توبه و استغفار بلند می کنند و از خدا طلب تعجیل در فرج و ظهور آقا را می کنند، برای اینکه شروع ظهور امام زمان(علیه السلام) روز جمعه است و صبح شنبه بنا بر روایات صدای ملکوتی امام به گوش همه خواهد رسید، پس این مؤمنین که در نماز جمعه شرکت کرده بودند آمادگی خود را برای لبیک گویی اعلام می کنند چون « نماز جمعه میعادگاه عاشقان است»[16]

وعده ظهور حجت خواهد رسید و در روز جمعه مؤمنین عهدی جدید با خدا برای حمایت از دین می بندند. در روایتی امام جعفر صادق(علیه السلام) از جدش رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم  نقل کرده اند که: قال رسول الله(صلی الله علیه و آله وسلم):

«أُفٍّ لِرَجُلٍ لَا یُفَرِّغُ نَفْسَهُ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ لِأَمْرِ دِینِهِ فَیَتَعَاهَدُهُ وَ یَسْأَلُ عَنْ دِینِهِ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَى لِکُلِّ مُسْلِمٍ»[17]

اف بر هر مسلمانی که در هر جمعه خود را برای کار دینش فارغ نمی سازد، تا با آن تجدید عهد کند و درباره آن سؤال نماید » اینکه تجدید عهد کند که در روایت آمده منظور تجدید عهد با خدا که ما در دین تو ثابت قدم و آماده ایم تا به حجت تو لبیک گوییم.

6- مساجد و روحانیت

روحانیت شیعه در طول تاریخ، همواره به حراست از منابع و متون دینی پرداخته است؛ چنانچه از همان ابتدا مرحوم شیخ مفید و سید مرتضی در برابر متکلمین معتزله و زیدیه، به دفاع از معانی اندیشه های شیعی می پرداختند و تا به امروز ارزش های دینی را پاس داشته و فرهنگ غنی شیعه را برای همه نسل ها به ارمغان آوردند. این خدمات و جان فشانی ها در پرتو انقلاب اسلامی به باروری لازم رسید. در این زمان که فرهنگ فاسد غرب از قله کشورهای ابر قدرت بر جهان اسلام؛ چون سیلی مخرب گسیل یافت، روحانیت مقتدر در جایگاه دفاعی خود قرار گرفت و به عنوان نظریه پرداز حکومت دینی، به مقابله فرهنگی و مرزبانی از فرهنگ مستقل دینی پرداخت و به عنوان یک متکلم دینی، سعی کرد به دفاع از ارزش های دینی و نیز گسترش آن در مقابل اندیشه های نفوذی غرب بپردازد.

رابطه مسجد و روحانیت رابطه دیرینه است. گرچه از ابتدای ظهور اسلام و تأسیس مسجد، مردم با حضور در مسجد و دیدار با پیامبر9، سؤالات و مشکلات خود را در میان می‌گذاشتند و مسجد مرکز تمام فعالیت‌های جامعه اسلامی بود، اما با گذشت دوران اولیه و گسترش علم فقه و حدیث، کم‌کم جریانات علمی در جامعه اسلامی پا به عرصه وجود گذاشتند و روحانیت به عنوان کارگزاران مذهب، وظیفه ارشاد و راهنمایی مردم و آموزش تعلیمات اسلامی را بر عهده گرفتند. با فاصله گرفتن حکام از تعالیم دین و مسجد و تأسیس دارالحکومه، مساجد مردمی به عنوان نهادی مستقل پا به عرصه وجود گذاشتند. در ایران به ویژه از دوره صفویه و با دعوت از روحانیون سایر کشورها، طبقه جدیدی از روحانیت شکل گرفت که دارای انسجام و تشکیلات بود و بسیاری از امور مردم از جمله آموزش، قضاوت، امور ثبتی و مالی بر عهده آنان بود.[18]

امام مسجد علاوه بر نقش عبادی از جایگاهی اجتماعی برخوردار بوده و نقش ایجاد ارتباط با گروه های مختلف جامعه را بر عهده دارد. بنابراین نمی توان به حداقل شروط فقهی در انتخاب امام جماعت بسنده نموده و به ویژگی های اجتـماعی و حتی شکل ظاهری او توجه نداشت. امام مسجد باید از روحیه ای با نشاط و فعال و جاذبه های شخصیتی ویژه ای برخوردار باشد تا بتواند نقش ارتباطی خود را با مخاطبان متنوع حاضر در مسجد به خوبی ایفا نماید. گاه ویژگی های امام جماعت به اقتضای محل ماموریت و نوع مخاطبان تغییر نموده و حالتی نسبی می یابد؛ مثلاَ در دانشگاه ها مناسب است که امام جماعت خود از تحصیلات دانشگاهی و تجربه دانشجویی برخوردار باشد و یا در اماکن ویژه بانوان مناسب است که امام جماعت خود نیز از میان خانم ها انتخاب شود و حتی گاه ممکن است تعیین یک شخصیت غیر معمم ویا حتی غیر روحانی مناسب تر باشد که در این گونه موارد نباید پاره ای تعصبات صنفی را بر مصالح اسلامی ترجیح داد.

بنابراین بهره‌گیری روحانیت از مساجد باعث شد که در جریان انقلاب اسلامی، مساجد به عنوان پایگاه و تشکیلات مبارزه همانند صدر اسلامی احیاء شود و به نقش آفرینی جدی بپردازند. در این بین نقش امام خمینی(ره) به عنوان احیاءگر مساجد در عصر حاضر بسیار تأثیر‌گذار بود و در تمام مراحل مبارزه تمامی اقشار جامعه را به بهره‌گیری از مسجد و احیای مجدد آن دعوت می‌کرد. این امر باعث شد که گرایش مردم به مساجد بیشتر شود و طرح مسائل سیاسی توسط روحانیون و وعاظ، مساجد را از جنبه عبادی صرف خارج ساخته و تمامی کارکردهای مسجد فعال شوند[19]

7- مسجد و شیوه های جذب جوانان

جوانان به عنوان آینده‌سازان جامعه اسلامی از بزرگ‌ترین سرمایه‌های این کشور به شمار می‌روند و تلاش در جهت توسعه آگاهی‌های دینی آنان از اهمیت به‌سزایی برخوردار است. اگر میزان معرفت جوانان به آموزه‌های دینی و زلال معارف دین از رشد و نمو مطلوبی بهره‌مند باشد، شخصیت دینی آنان به گونه‌ای شایسته شکل خواهد گرفت و هنگام ورود به جامعه اسلامی تاثیر به‌سزایی در آن جامعه پدید خواهند آورد، اما اگر خدای ناکرده از تربیت لازم برخوردار نباشند زمینه اصلاح جامعه فراهم نخواهد شد. یکی از مکان‌هایی که می‌تواند شخصیت جوان را مطابق آموزه‌های دینی بارور سازد و روح خداجویی و عدالت‌خواهی را در اعماق وجود آنان ریشه‌دار سازد مسجد می‌باشد که کانون انسان‌سازی است. پس لازم است راهکارهای جذب جوانان و هدایت آنان به مساجد شناسایی شود و مورد اهتمام قرار گیرد تا رفته رفته زمینه‌های حضور فعال‌تر جوانان در مساجد فراهم شود. این یادداشت به مهم‌ترین این راهکار‌ها می‌پردازد[20]

مسجد به عنوان یک مکان، از دو جلوه متفاوت برخوردار است. به عبارت دیگر، دوگونه رفتار در این مکان ویژه متجلی می شود که در امر تعلیم و تربیت و جهت دهی رفتارهای فردی و جمعی افراد بسیار مؤثر است. در جلوه ظاهری مساجد، رفتارها و اعمال و روابط پسندیده دینی و مذهبی و مقبول شرع و دین رخ می نماید و این در حالی است که در جلوه پنهانی مساجد، رفتارهای شخصی، غیرجمعی و کنترلی رخ می دهد. با این تفاسیر مساجد، کارکردهای فرهنگی و آموزشی بسیاری در جامعه دارند. دکتر محمد عارفی در پژوهشی نقش دین و مساجد در کاهش آسیب پذیری اجتماعی را با محوریت « نقش مسجد در امنیت اجتماع محله ای» بررسی کرده است. حضور در مساجد برای جوانان باعث آشنایی جوانان با مسایل اعتقادی و ارزشی می شوند و نسبت به رعایت حقوق دیگران حساسیت بیشتری دارند ،این مهم در نتایج پژوهش ها نیز نشان داده شده است.

نتایج پژوهش نشان می دهد؛ افرادی که بیشتر به مسجد مراجعه دارند، کمتر حقوق دیگران را ضایع کرده، زندگی خود را با نظم بیشتری توأمان ساخته و آثار و رفتار دینی در زندگی اجتماعی آنان نیز به چشم می خورد. هدف از انجام این تحقیق توصیفی، بیان اهمیت تشکیل ستادهای حفاظت اجتماعی در مساجد بویژه مساجد محله ای و اداره آن در قالب تشکل های مردمی در جهت پیشگیری از بروز و گسترش جرایم و آسیب های اجتماعی و به طور کلی نقش دین در کاهش آسیب پذیری اجتماعی و ارتقای سطح ارزشهای اخلاقی و انسانی و بالا رفتن ضریب امنیت و مشارکت های مردمی است[21]

با وجود چنین کارکردهای ارزشمند اجتماعی در مساجد راه کارهایی که می توان در این مراکز معنوی برای جذب جوانان پیاده کرد به شرح ذیل است:

• نیاز‌سنجی، مخاطب شناسی و شناخت روحیات جوانان

آنچه در مسیر جذب جوانان به مساجد بیش از هر چیز دیگر حائز اهمیت می‌باشد شناخت روحیات جوانان و سنجش نیاز‌های آنان است. برنامه‌ریزان فرهنگی مخصوصاً در حوزه فرهنگ دینی باید به تناسب شرایط محلی هر استان روحیات جوانان را مورد مطالعه قرار داده و با اعزام کارشناسان، نیازهای آنان را در حوزه فرهنگ دینی مورد عنایت جدی قرار دهند. انتظارات آنان را به منظور مشارکت در فعالیت‌های فرهنگی مساجد با جدیت هر چه تمام‌تر دنبال کنند. از آنان بخواهند در‌باره مسجد هر چه می‌دانند عنوان کنند و علت حضور یا عدم حضورشان در مساجد را بازگو کنند. در این صورت بسیاری از واقعیت‌ها که در ذهن آنها نقش بسته است آشکار خواهد شد و با این تمهیدات و مقدمه‌چینی‌ها می‌توان اقدام‌های بعدی را پیگیری کرد‌.

• توجه به آراستگی‌، نظافت و بهداشت مساجد

از آنجا که طبع جوانان پاک و آرام می‌باشد، لذا به مکان‌های پاکیزه‌، آرام‌، جذاب و دلپذیر بیشتر گرایش پیدا می‌کنند و از مکان‌هایی که از پاکیزگی لازم برخوردار نیست دوری می‌کنند. بنابراین برای جذب آنان به مساجد باید این مکان‌ها را آراسته و پاکیزه ساخت. فرش‌های مسجد باید تمیز و پاکیزه باشند. روشنایی مسجد در حد مطلوب باشد. مسجد همواره معطر و خوشبو باشد. نمازگزاران با لباس‌های پاکیزه و بوی خوش وارد مسجد شوند. مسجد از آرامش لازم برخوردار باشد. به مسائل دنیوی کمتر پرداخته شود و بیشتر مسائل اخروی مورد اهتمام قرار گیرد. مومنان به یکدیگر احترام گذاشته و همدیگر را به صبر، شکیبایی و خصلت‌های نیکو سفارش کنند.

• مسجد و امام جماعت

امام جماعت یکی از ارکان اساسی مسجد به شمار می‌رود. جوانان امام جماعت را به عنوان آیینه تمام‌نمای خوبی‌ها و مکرمت‌های انسانی و سمبل پاکی‌، صداقت‌، صفا‌، شجاعت‌، مروت‌، انسانیت‌، شکیبایی‌، ایثار و گذشت می‌شناسند‌. بنابراین برای جذب جوانان به مسجد، امام جماعت‌ باید با جوانان دوست شده با آنان بجوشد، در غم و شادی آنان شریک شود‌، از آنان احوالپرسی کند‌، با آنان به اردو رود، حتی‌الامکان در میادین ورزشی آنان حضور یافته و آنان را مورد تشویق قرار دهد. اگر امام جماعت چنین کند جوانان او را دوست خواهند داشت و هیچ‌گاه او را فراموش نکرده و در صف‌های جماعت حاضر شده و در فعالیت‌های فرهنگی مسجد تعامل و همکاری خواهند داشت‌.

• مسجد و هیأت‌های أمنا

هیأت‌های أمنا، بانیان و واقفان نیز از دیگر ارکان تاثیر‌گذار جذب جوانان به مساجد به شمار می‌روند و نحوه تعامل آنان با جوانان بسیار حساس و ظریف می‌باشد. اگر خدای ناکرده هیأت‌های أمنا به‌خصوص با جوانان رفتاری دون شأن آنان داشته باشند و به گونه‌ای شخصیت آنان را دچار خدشه کنند، باعث فاصله‌گرفتن ایشان از مسجد خواهند شد. متأسفانه در برخی از مساجد مشاهده شده است که برخی از هیأت‌ها‌ی أمنا رفتار مناسبی با جوانان نداشته‌اند که این امر اثرات‌ منفی در جذب جوانان به همراه داشته است. بنابراین باید کوشید تا متناسب با شخصیت آنان سخن گفت و آنان را در فعالیت‌های گروهی و جمعی مشارکت داده و با عطوفت و مهربانی با آنان رفتار کرد که اگر چنین شود زمینه‌های جذب جوانان در مساجد فراهم خواهد شد.

• ‌مسجد و پاسخگویی به شبهات فکری جوانان

شبهات فکری و دینی فراوانی در ذهن جوانان نقش بسته است و آنان را به دنبال مکان‌هایی می‌کشاند که به شبهاتشان پاسخ دهد. با راه‌اندازی گفتمان‌های دینی در مساجد و دعوت از استادان مجرب برای این منظور جوانان حضور فعال‌تری در مساجد پیدا خواهند‌ کرد و زمینه پاسخ به سؤالات آنان فراهم خواهد شد و این امر موجب افزایش توان تحلیل آنان در مباحث اعتقادی‌، اخلاقی و اجتماعی شده و  احساس شخصیت‌شان را ‌جدی‌تر می‌کند؛ بدین ترتیب حضور آنان در مساجد پررنگ خواهد شد. پس نیاز است که در مساجد بیش از پیش جلسات گفتمان و مشاوره دینی تشکیل شود[22]

• ملال‌آور نبودن سخنرانی‌های و‌اعظان مساجد

یکی از مواردی که موجب خستگی و ملالت جوانان می‌شود انجام سخنرانی‌های طولانی یک‌ساعته یا بیشتر از آن می‌باشد که به هیچ وجه پسندیده نیست. عدم رعایت حد اعتدال در سخنرانی‌ها موجبات گریز جوانان از مساجد را فراهم خواهد ساخت. بنابراین سخنرانی‌ها باید حداکثر 30 تا 40 دقیقه انجام شود. در این مدت مبلغ باید از آیات قرآن، احادیث‌، اشعار‌، پندها و اندرزها‌ و داستان‌ها استفاده کرده و کلام خود را با بیانی شیوا و جذاب برای مخاطبان ‌جوان ارائه کند تا به ذائقه آنان شیرین آید و شاهد حضور مستمر آنان در مسجد شود. مداحی‌ها هم باید کوتاه و مستند بیان شوند. لذا خطیب و مداح باید حق مطلب را به خوبی ادا کنند، تا جوانان از این طریق به مساجد جذب شوند‌.

• طولانی نکردن اقامه نمازهای جماعت

نمازهای جماعت باید به طور معمول و متعارف برگزار شوند و امام جماعت از طول دادن نماز و خیلی آهسته خواندن آن پرهیز کرده‌، سوره‌های طولانی را در نماز نخواند، سجده‌ها را طولانی نکند و حتی‌الامکان از صحبت‌های بین دو نماز پرهیز کرده و اگر صحبتی خواست انجام دهد خیلی کوتاه باشد و به حد 5 دقیقه بسنده کند‌. بعد از نماز جماعت نیز بی‌مورد وقت مؤمنان را نگیرد و برای مسجد جدول برنامه هفتگی تنظیم کرده و سعی کند آن برنامه را اجرا نماید و جز در موارد خاص برنامه‌های آن را لغو نکند. بنابراین امام جماعت باید به طور سنجیده فعالیت کرده و مطابق طبع ظریف جوانان حرکت کند، زیرا آنان مردان فردا و سنگربانان مساجد در حال و آینده هستند.

8-مسجد و انتقال ارزش ها

ارزش، واژه ای است که معانی و کاربردهای گوناگونی دارد که در شاخه های فلسفه، فلسفه اخلاق، علوم تربیتی، علوم اجتماعی و مباحث اقتصادی به کار می رود. ارزش ها هم به لحاظ فردی و زندگی اجتماعی، عنصری محوری و مهم در زندگی انسان به شمار می رود.

دگرگونی ارزش ها، زمینه رخداد و انقلاب و مهمترین آرمان انقلاب اسلامی است و دشمنان می کوشند با دگرگون کردن منفی نظام ارزشی مردم، اندیشه های پلید استعماری و ضددینی خود را عملی کنند.

مسجدها یکی از مهمترین پایگاه دینی هستند که به حراست از نظام ارزشی می پردازند و از فراموش شدن ارزش ها جلوگیری می کنند،ارزش های اجتماعی از مدل های کلی رفتار، احکام جمعی و هنجارهای کرداری که عموم مردم، آن را پذیرفته اند تشکیل می شود. با این وجود باید گفت چگونگی فرهنگ و هنجارهای هر جامعه به نظام ارزشی آن بستگی دارد و ارزش های فرهنگی، هسته اصلی زندگی اجتماعی را به وجود می آوردند. پایداری و پویایی حرکت های دینی و پویایی فرهنگی دینی در سایه تقویت و گسترش نظام ارزشی امکان پذیر است که پایبندی به آن، بزرگترین عامل شکل گیری تشخیص مذهبی است. مسجد در حفظ و تقویت نظام ارزشی نقش بسیار مهم دارد و کوشش هایی هم در این زمینه شده است؛ مثل: برپایی مجلس های مذهبی همچون سخنرانی های دینی، بیان ارزش ها و ضد ارزش ها، پاسخ به شبهه های دینی و اعتقادی، ایجاد نظام تربیتی دینی، تقویت هویتی دینی و همچنین عواملی مثل: ضعیف شدن خداباوری، گسترش فساد، تجمل گرایی، دنیازدگی در قالب مال اندوزی از عوال سقوط نظام ارزشی هستند که با بررسی درست می تواند به حل آن پرداخت.

9-مسجد و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت

یکی از تأثیرات مهم مساجد در دوران دفاع مقدس، ترویج فرهنگ ایثار و شهادت بود. عمدتاً تشییع شهدا از مساجد محله‌ها شروع می‌شد و آحاد مردم با حضور بستگان و نزدیکان شهدا در مساجد، محفلی روحانی و معنوی را برپا می‌نمودند و با توسل به ائمه‌ی معصومین(علیه السلام)و ارواح شهدا، برای پیروزی رزمندگان و رسوایی دشمنان اسلام، خالصانه دعا می‌کردند.

همچنین برگزاری مراسم شهدا در مساجد و دعوت از سخنرانان و صاحب نظران، از فعالیت‌های مهم روحانی و بسیج مساجد به حساب می‌آمد. تشریح فرهنگ ایثار و شهادت و معرفی ویژگی‌های اخلاقی و اجتماعی شهدا، تأثیر بسزایی در روحیه‌ی مردم به‌ویژه جوانان داشت.

بسیاری از ابعاد شخصیتی و اخلاقی رزمندگان، پس از شهادت آنان برای مردم بازگو می‌شد و حتی نزدیکان رزمندگان بعد از شهادت عزیرانشان متوجه می‌شدند که چه افراد بزرگواری برای شهادت گلچین شده‌اند، و خداوند خریدار جان عاشقانی است که جز به وصال او نمی‌اندیشند و در آتش فراق او می‌سوزند.

به قول حافظ:

ای گل تو دوش داغ صبوحی چشیده‌ای                       مـــا آن شـقـایـقیــم کـه با داغ زاده‌ایـم[23]

10- مسجد و مبارزه با تهاجم فرهنگی

تهاجم فرهنگی، یکی از گونه های تسلط بیگانگان است، که از راه های فرهنگی انجام می شود و بیگانگان آن را به عنوان اثرگذارترین شیوه می دانند که باید با آن به طور صحیح مبارزه کرد. مسجد با بیان خطر تهاجم فرهنگی و تقویت گرایش های مذهبی، از تعالیم و مفاهیم دینی دفاع می کنند و حتی با بیان فرهنگ و آموزه های اسلام در برابر تهاجم فرهنگی غرب می ایستد. رونق و تقویت مسجدها، عامل مهمی در حفظ و تقویت کیان فرهنگی است.

11- بحث، نتیجه گیری وپیشنهادات

مساجد سنگر است ومکانی است معنوی با کارکردهای متنوع فرهنگی ،اعتقادی ،علمی وآموزشی که در طول تاریخ نظام حیات بخش اسلامی مکان برجسته ای برای توفیقات حکومت اسلامی بوده است وکلاس انسان شناسی، خداشناسی وخود سازی بوده است.

مساجد، بهترین کانون دینی و فرهنگی برای نشر ارزش‌ها و اهداف والای آنان به حساب می‌آیند. مساجد پیوند دهنده نسل ها باهم وانتقال مفاهیم ارزشی به نسل جدید می باشند، پایگاه های بسیج مساجد، کانون های فرهنگی وهنری، هیأت های أمنای مساجد، افراد مسن و باتجربه و نمازگذار مساجد، روحانیت و مراکز فرهنگی و امام جماعت مساجد می توانند بیشترین نقش را در إرایه مفاهیم ارزشی و فرهنگ سازی به نسل جدید خواهند داشت.

عمده ترین راهکارها برای فرهنگ سازی و  نهادینه کردن ارزش ها در جامعه و نقش مساجد در این راستا می توانیم به موارد ذیل اشاره نماییم:

1- با توجه به جامعیت مسجد در همه زمینه های عبادی سیاسی، فرهنگی، آموزشی، و... شایسته است مسئولان فرهنگی جامعه مانند سازمان تبلیغات اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، حوزه های علمیه اهتمام جدی در خصوص تبلیغ مبانی دینی و اعتقادی و فرهنگ سازی و توسعه مساجد مبذول دارند.

2- با عنایت به اهمیت امام جماعت و روحانی مسجد در تقویت فرهنگ سازی و جذب نوجوانان و جوانان به مسجد نسبت به انتخاب و معرفی افراد با نفوذ در مساجد و إرایه آموزش های لازم به منظور مخاطب شناسی و جذب مخاطبان جوان در مساجد از سوی مراکز متولی صورت گیرد و نظارت لازم ایجاد شود.

3- هیأت أمنای مساجد، پایگاه های بسیج و کانون های فرهنگی مساجد مهمترین نقش را در فرهنگ سازی وارایه آموزش های اعتقادی و دینی و ارزش های اسلامی به صورت نظری و عملی برعهده دارند شایسته است افراد خوش برخورد، با جاذبه و معتقذ به مبانی ارزشی در این امور قرار گیرند تا سبب جذب نیروهای جوان و انتقال ارزش ها به نسل نوجوان و جوان باشند.

4- کتابخانه های مساجد به عنوان یکی از مراکز فرهنگی و آموزشی تقویت شود و فضای مناسبی جهت بهره مندی نوجوانان و جوانان از امکانات موجود در آن فراهم گردد.

5- با توجه به اینکه مساجد سنگرهای انقلاب اسلامی بوده و هست و یکی از مراکز مهم تقویت نظام جمهوری اسلامی به حساب می آید و بنا به فرمایش معمار کبیر انقلاب «این مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد، این مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشند، این طور نباشد که خیال کنیم حالا دیگر ما پیروز شدیم، دیگر مسجد می خواهیم چه کنیم؟ پیروزی ما برای اداره مسجد است». متولیان فرهنگی جامعه نسبت به رفع نیازهای مساجد اهتمام لازم را مبذول دارند.

6- با توجه به نقش مساجد به عنوان محور وحدت آحاد جامعه و اینکه مساجد جایگاهی بوده است که در جوی آکنده از وحدت و اخوت و معنویت، نیروهای مبارز و مؤمن و شجاع را در خود جای داده و از این طریق در جهت بیداری و آگاهی بخشی به توده های بسیج و گروه های مختلف مردمی، رسالت خویش را متحقق ساخته است و دشمنان داخلی و خارجی در صدد خلوت کردن و دور کردن مردم به خصوص جوانان از مساجد می باشند؛ لازم است نسبت شرایط ایمنی، امنیتی و حفاظتی لازم در کنار حضور با معنویت مردم مورد توجه مسئولان امر قرار گیرد.

7- با توجه به توطئه های دشمن نسبت به انقلاب اسلامی و ارزش های به دست آمده و ناکام ماندن استکبار جهانی در رویارویی با جوانان و مردم انقلابی کشور؛ تلاش دارد از طریق جنگ نرم و روش های نوین مبارزه ارزش های حیاتی ملت  ما را تحت الشعاع تبلیغات خویش قرار دهد، لازم است از طریق مراکز فرهنگی مساجد و کانون ها و با نظارت روحانیت آگاه آموزش های لازم به مردم و به ویژه جوانان که هدف اصلی دشمن هستند جهت خنثی کردن توطئه ها صورت گیرد.

8- با عنایت به گستردگی کارکردهای مساجد در طول تاریخ و یا در زمان حرکت ها و فعالیت های انقلابی و مبارزات با دشمن و یا فعالیت های نیروهای مومن در انقلاب اسلامی، توجه به کارکرد سیاسی و حفظ نظام مقدس جمهوری اسلامی باید مورد توجه دست اندرکارن امور مساجد قرار گیرد.

9- یکی دیگر از مباحث قابل توجه به مساجد امور اقتصادی و نیازهای فرهنگی مساجد است گر چه مردم مومن و انقلابی ما در بسیاری از موارد خود نیازهای مسجد را برطرف می نمایند و هزینه های جاری را می پردازند، اما به نظر می رسد فراهم نمودن راه کارهایی در جهت تخصیص بودجه هایی در این زمینه به ویژه فرهنگی و از طریق سازمان ها و متولیان امور بخشی از مشکلات را مرتفع سازد.

منابع

قرآن کریم

1. اصول کافی، جلد 1
2. انصاری‌راد، علی اکبر؛ راهکارهای جذب جوانان به مساجد،معاونت فرهنگی،اداره کل تبلیغات هرمزگان.
3. جاسبی، عبد الله، مجله اقتصاد و مدیریت شماره 13 تابستان 71
4. ساسان، جعفر؛ نقش مساجد در انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
5. شبکه آموزش سیمای جمهوری اسلامی ایران.
6. شیخ صدوق;؛ ثواب الاعمال وعقاب الاعمال، انتشارات سرور،قم.
7. عیدی رضوانی، ‌عباس، ‌بینش اسلامی و پدیده های جغرافیا، آستان قدس.
8. غفاری، داریوش؛ روزنامه همشهری، ضرورت توجه به ‌محوریت ‌مساجد.
9. فراهتی، عباسعلی؛ مسجد در قرآن و حدیث، مجله مسجد شماره17.
10. کهندل، زهره؛ گزارشی از بررسی راه کارهای جذب جوانان به مساجد، روزنامه قدس.
11. محرمی، غلامحسین؛ نقش مسجد در جامعه اسلامی، چاپ اول ، انتشارات یمین
12. ملک الشعراء بهار؛ تاریخ سیستان، ‌ترجمه محمدرضایی.
13. منصوری لاریجانی، اسماعیل؛ پیامدها و دستاوردهای سیاسی ، فرهنگی و اقتصادی دفاع مقدس.