چکیده

مساجد از زمان تأسیس تاکنون همواره به عنوان پایگاهی معنوی-اجتماعی کارکردهای گسترده ای داشته که با هیچ نهاد انسان ساخته ای در طول تاریخ بشریت قابل مقایسه نبوده است.

این مقاله می کوشد تا بخشی از کارکردها و دستاوردهای مساجد را در اعتلای معنوی نسل بشر و جامعه نشان داده و تبیین نماید که علاوه بر کارکردهای متعارف، می تواند به عنوان پایگاهی برای  برپایی دولت کریمه جهانی نقش پر اهمیتی ایفاء نماید.

این مقاله در پایان مساجد را از ماندگارترین میراث گران بهای پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)«بعد از قرآن کریم» دانسته و تلاش دارد تا نظریه جدیدی مبنی بر « مساجد معجزه دوم پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)» را ارائه نماید.

واژگان کلیدی: مسجد، اسلام، معجزه، اخلاق، انقلاب اسلامی.

مقدمه

مساجد که به عنوان خانه خدا و خانه امن انسان به اذن خداوند و مجاهدت های پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)بنا گردیده است، همواره در طول تاریخ وظایف و کارکردهایی داشته که با هیچ نهاد اجتماعی دیگری قابل مقایسه نیست. این نهاد دینی، فرهنگی و اجتماعی گنجینه دار محرمانه ترین سیر و سلوکهای عارفانه تا انقلابی ترین تصمیـم ها و مشاوره های نظامی برای غزوات پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)و میراث دار فرهنگ، هنر و تمدن اسلامی و دانشگاه تربیتی و نیز مرکز همکاری های مردم در امور اجتماعی و تعاونی بوده است.

با بررسی سیر کارکرد مساجد و با نگاهی به آیات و روایات و سیره پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله وسلم)و امامان معصوم(علیه السلام) و اهل بیت و فقهای اسلام و همچنین ظرفیت های وجودی بلااستفاده از این نهاد، بازسازی نقش آن ضروری به نظر می رسد.

کلام معصومین(صلی الله علیه و آله وسلم) و سیره عملی آنها نشان می دهد که مساجد سنگ بنای حکومت اسلامی است و به دلیل آن که حکومت اسلامی از نظر شیعیان و صاحب نظران، نقطه آغاز ایجاد دولت کریمه جهانی به رهبری حضرت مهدی (عج) می باشد لذا نقش مساجد در تهذیب نفس و آماده نمودن بشر برای عدالت و نهایتاً تشکیل حکومت حضرت مهدی (عج) بر هیچ کس پوشیده نیست و نخواهد  بود.

مساجد قداست خود را از (خانه خدا بودن) می گیرد و به عنوان مهمترین و پایدارترین یادگار پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)می تواند (بعد از قرآن کریم) به عنوان معجزه دوم تلقی کرد و نظریه (مساجد به عنوان معجزه دوم پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)) را ارائه داد.

کارکرد و نقش مساجد چنان متنوع بوده است که هر یک از نقش های آن در مقاطعی خاص و به اعتبار متولیان و کارگزاران آن، فرصت آشکارا شدن را پیدا کرده است..

بررسی عمیـق کارکرد مساجـد نشان می دهد که اگر بتوانیم ظرفیت های بالقوه و نهفته مساجد را به یکباره تجلی دهیم برکات و خیرات گسترده ای را به نسل بشر بخشیده ایم.

کارکردهایی که مساجد تاکنون داشته اند عبارتند از:

1- تهذیب نفس و متعالی نمودن اخلاق بندگی:

 متعالی نمودن اخلاق و رشد فضیلت ها و زدودن رذیلت ها در انسان از عمومی ترین و گسترده ترین کارکرد مساجد بوده و هست. اخلاق بندگی که بطور غیرمستقیم در تعالی فرد و جامعه تأثیرات مثبتی دارد در طول تاریخ مورد توجه عارفان و مؤمنان بوده تا به یاری نورایت و قداست مساجد کسب فیض نمایند.

این بعد از کارکرد مساجد براساس هدف خداوند از آفرینش انسان نیز قابل توجیه است.

(وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُون)[2] .ما جن و انس را خلق نکردیم مگر برای عبادت. و یا (لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى  مِنْ أَوَّلِ یَوْم )[3] آن مسجدى که از روز نخست بر پایه تقوا بنا شده .

در این کارکرد، مسجد، معراج عابدان، سجده گاه مؤمنان، دایره سیر و سلوک عارفان، مرکز اعتکاف و محلی برای تهذیب نفس پرهیزگاران است. روایاتی در این زمینه وجود دارد که این نقش مساجد را اشاعه می نماید:

«اَلمَسجِدُ بَیتُ کُلِّ تَقِى[4]»مسجد خانه هر پرهیزگاری است

«اَلمَساجِدُ أَنوارُ الله»[5] مساجد نورهای الهی هستند.

2- تقویت فضیلت های اخلاق فردی:

ظهور و تقویت اخلاق فردی به منظور تهذیب نفس و یا دینی کردن روابط اجتماعی که از فراگیرترین کارکردهای مساجد بوده در جواب نظریاتی است که به طور مثال «جان لاک» انگلیسی آن را ارائه داده است و می گوید که « دولت ها در ابعاد سیاسی مسئول اخلاق فردی شهروندان خود نیستند»

در این کارکرد مساجـد به عنوان یک پایگـاه دینی و غیردولتی نقش مهمی در جهت پرورش فضیلت های اخلاقی ایفاد می کند و در حکومت های اسلامی در حقیقت به کمک دولت شتافته و نقش تربیت اخلاق فردی افراد جامعه را به عهده می گیرد.

در باب پرورش و رویش فضلیت های اخلاق فردی از طریق مساجد تنها این مفهوم منطقی کفایت دارد که اصولاً ورود به مسجد و حتی اجازه ساخت و آبادکردن مساجد آداب و شرایطی دارد  که قبول این آداب و شرایط خود، عبودیت خداوند است و این کار مقدمات تهذیب نفس و اولین مرحله از آراسته شدن به فضیلت های اخلاقی و زدودن رذیلت های اخلاقی است.

کارکرد مساجد در بهبود اخلاق فردی تا آنجا مؤثر است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)می فرمایند:

«إِذَا رَأَیْتُمُ الرَّجُلَ یَتَعَاهَدُ الْمَسْجِدَ فَاشْهَدُوا لَهُ بِالإِیمَانِ، فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ: (إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّکَاةَ)الآیَةَ»[6]

اگر شخصی را دیدید که مرتب به مسجد رفت وآمد می کند به ایمان وی شهادت دهید، زیرا خداوند متعال می فرماید تنها کسانی مساجد خدا را آباد می کنند که به خداوند ایمان داشته باشند.

3- کارکرد مسجد به عنوان دانشگاه آموزشی ـ تربیتی:

مساجد از بدو تأسیس آن تاکنون به عنوان یک مرکز علمی مورد توجه بوده است هر چند که آموزش های دینی در مساجد نقش پررنگ تری داشته و دارد. مسئله آموزش علوم تخصصی در مساجد با توجه به مکان مقدس آن به دلیل همراه شدن با تعهد انسان ها در رشد و توسعه جامعه بسیار مؤثراست. وظائف آموزشی مساجد از زمان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)تاکنون فراوان است که به چند نمونه آن اشاره می شود:

• روزی فردی به نام جریر همراه با ده نفر از افراد قبیله خویش در فاصله نماز صبح و طلوع آفتاب به حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) آمدند و گفت وگوهای علمی مفصلی را با آن حضرت در میان گذاشتند.[7]
• این نمونه کارکرد مساجد از زبان امام علی(علیه السلام) نیز نقل شده است که می فرمایند: «مَنِ اخْتَلَفَ إِلَى الْمَسَاجِدِ أَصَابَ إِحْدَى الثَّمَانِ أَخاً مُسْتَفَاداً فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً أَوْ آیَةً مُحْکَمَةً أَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً أَوْ کَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى أَوْ یَسْمَعُ کَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَى هُدًى أَوْ یَتْرُکُ ذَنْباً خَشْیَةً أَوْ حَیَاءً»[8]

کسی که به مسجد رفت و آمد می کند، یکی از منافع هشتگانه نصیب او می شود: برادری مفید و با ارزش در راه خدا، یا علم و دانش نو، یا دلیل و برهان محکم (برای تثبیت عقاید می یابد.) یا کلماتی که موجب هدایت شود (می شنود)، یا رحمت مورد انتظاری ( شامل حال او می شود)، یا مواعظی که او را از فساد و گناه باز دارد.(می شنود،) یا به خاطر ترس یا حیا و آبروی خود گناهی را ترک می کند.

علامه مجلسی مفهوم علم مستطرف را علم بدیع و تازه و معرفتی جدید می داند.[9]

با نگاهی به تاریخ اسلام به موارد فراوانی برخورد می نمائیم که این جنبه کارکردی مسجد بسیار مورد توجه بوده است.

برای نمونه زمانی که دکتر محمد شوقی الفنجزی، استاد اقتصاد دانشگاه قاهره، به دیدار سید محمدباقر صدر در منزلش (در نجف اشرف) رفت، از او پرسید که دانش آموخته کدام‌یک از دانشگاه های جهان است و شهید صدر پاسخ داد که در هیچ دانشگاهی تحصیل نکرده و تنها در مساجد نجف تحصیل کرده است. دکتر شوقی به وی گفت: «حقا که مساجد نجف بهتر از دانشگاه‌های اروپاست.» دکتر شوقی پس از بازگشت به قاهره، به دکتر زکی نجیف محمود پیشنهاد ترجمه کتاب «مبانی الاستقراء» را به انگلیسی داد و کتاب‌های «فلسفتنا» و «اقتصادنا» را برای روژه گارودی فرستاد.[10]

و نیز از قول عبدالله بن عم نقل شده است که:

«پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)شب ها گاه تا دیروقت پیرآمون تاریخ بنی اسرائیل برای ما سخن می گفت.»[11]

• امیرالمؤمنین(علیه السلام) روزی بر منبر مسجد کوفه برای مردم خطبه می خواند. پس از حمد و ثنای خداوند فرمود: «مردم از من بپرسید که دانش چون دریا در سینه ام موج می زند» آن گاه (ابن الکواء) برخاست و پرسش های گوناگونی را پیرآمون معنای برخی از آیه های قرآن و معارف دینی مطرح کرد او همچنین در میان پرسش های خود از قوس و قزح، کهکشان و تاریکی ای که در ماه دیـده می شود سئوال کرد و امام(علیه السلام) به تمامی پرسش های او پاسخ گفت.[12]

4- پاسداشت میراث و تمدن فرهنگ اسلامی

مساجد علاوه بر ایفاء وظائف دیگر خود به عنوان تجسم عینی فرهنگ و هنر مسلمانان نیز شناخته می شود. تماشا و بررسی مساجد از این بعد زبان گویا و تصویر اراده هنرمندان مسلمانان برای پایدار ساختن دین از بعد روانی و احساسی و هنری است.

مساجد در نقاط مختلف جهان به عنوان آثار باستانی، گردشگران، باستان شناسان و پژوهشگران را به خود جلب می کند تا ضمن آنکه سبک معماری هنر اسلامی و تمدن دینی را بازشناساند، خودباوری، خلاقیت و تلاش و پشتکار هنرمندان مسلمان که با مدد از ذات اقدس پروردگار این همه هنرهای ظریف خلق کرده اند را در سایه دین به مردم معرفی کند.

مساجد در این کارکرد و در قالب هنر توانسته اند بسیاری از انسان ها را به باورهای فطری خود رهنمون ساخته و حس دین باوری و خدا محوری را در دل بشر زنده نگه دارد.

قدمگاه پیامبران:، امامان(علیه السلام) در برخی مساجد و مقدس نمودن این مکان ها به عنوان تمدن انسانی و جلوه گاه آثار می تواند به تقریب مذاهب و ادیان نیز کمک کند به عنوان مثال برخی نوشته ها حکایت از آن دارد که 7. پیامبر(علیه السلام) و 7. وصی در مسجد (برانا) در بغداد به اقامه نماز و عبارت پرداخته اند.[13]

مسجد جامع دمشق یا (مسجد امیه) بر زمینی بنا شده است که 3... سال سابقه تقدیس دارد این مسجد در 1سال قبل از میلاد معبد حداد (خدای تندر و طوفان) اقوام آرامی بود که در اوایل قرن اول میلادی رومیان در این مکان معبدی برای پرستش ژوپیتر بنا کردند و در سال های پایانی قرن چهارم میلادی مکان مقدس مسیحیان شد و در سال 636 میلادی مسیحیان و مسلمانان بطور مشترک از آن استفاده می کردند تا اینکه مسجد فعلی در سالهای 7.6 تا 715 میلادی ساخته شد. در سال 2..1 پاپ ژاپن پل دوم از این مسجد دیدن کرد که به عنوان اولین دیدار پاپ از یک مسجد اسلامی یاد می شود.

در این مسجد که مکان های مقدس دیگری نیز هست که بسیاری از جهانگردان را به خود جذب کرده است. باید در نظر داشت که حفظ و بنای مساجد در سایه قداست آن صورت گرفته است و به دلیل آنکه مسجد خانه خدا و جایگاه عبادت انسان است معماری آن تجسم عروج انسان عارف و متقی است.

5- پایگاه مبارزات سیاسی ـ نظامی

با بررسی تاریخ سیاسی و مبارزاتی تمدن اسلام، می توان بطور قاطع بیان کرد که کلیه غزوات پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)، مبارزات اجتماعی امامان(علیه السلام) و انقلابها و جنبش های آزادی بخش اسلامی از پایگاه مساجد آغاز گردیده است.

مسجدی که پیامبر(علیه السلام) در مدینه بنا نهادند نه تنها مهمترین مرکز فعالیت اجتماعی، عبادی مسلمانان بود بلکه مقدمات فکری اکثر غزوات پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)نیز در این مساجد طرح ریزی می گشت و مشاوره های نظامی در این مساجد انجام می گرفت.

امام خمینی(ره) رهبر انقلاب اسلامی ایران نیز که مردم را علیه حکومت 25 ساله پادشاهی ایران برانگیخت؛ توده های میلیونی را از طریق مساجد گردآوری نمود. خود حضرت امام(ره) به این امر اذعان دارند؛چنان چه فرموده اند:

«صدر اسلام از همین مساجد، جیش ها، ارتش ها راه افتاد مرکز تبلیغ احکام سیاسی اسلام بوده است.»[14]

بدون شک هیچ گونه اغراقی نیست اگر بیان گردد که موقعیت کنونی اسلام در جهان و مخصوصاً موقعیت ایران اسلامی از همین کارکرد مسجد بوجود آمده است.

مبارزات امام علی(علیه السلام)با پیمان شکنان (ناکثین) ستم پیشگان (قاسطین) و آشوب طلبان (مارقین) از درون مسجد کوفه آغاز شد که نهایتاً در همین مسجد نیز به شهادت رسیدند.

مبارزات انقلابی حضرت زینب(سلام الله علیها) و خطبه قرای او در مسجد کوفه و خطابه حضرت سجاد(علیه السلام)در رویارویی با یزید در مساجد بوده که تکمیل کننده قیام عاشورا گردید.

قیام سربداران در قرن هشتم، نهضت مشروطه ایران، قیام مردم در مسجد گوهرشاد علیه حجاب زدایی، سخنرانی امام خمینی(ره) در مسجد اعظم قم و مبارزات رهبران دینی مذهبی از مساجد (هدایت، ارشاد، مسجد دانشگاه تهران، مسجد قبا) بدرستی کارکرد مبارزات سیاسی و نظامی مؤمنان را از پایگاه مساجد نشان می دهد.

ماروین زدیتس جامعه شناس فرانسوی که علل و فرایند انقلاب ها را در کشورهای گوناگون مطالعه نموده است، نظریه ای دارد که می گوید: برای مطالعه انقلاب ها باید چهار حوزه مورد بررسی قرارگیرد.[15] 

1- رهبری       2- سازماندهی  3- توده های مردم       4- واکنش حکومت

با توجه به نظریه فوق بدیهی است که مسجد سه حوزه از چهارحوزه ذکر شده را می تواند به بهترین وجهی مدیریت نماید.

6- امور تعاونی و اجتماعی مردم

 مسجد النبی از مهمترین پایگاههای امور اجتماعی در مدینه بوده است و این نقش در کلیه مساجد تاکنون نیز ادامه داشته است. مقدس بودن مساجد و تقوای دست اندرکاران و مراجعان به مساجد مهمترین وجهی است که می تواند به هر چه بهتر برگزارشدن امور اجتماعی و امور تعاونی مردم در مساجد کمک کند. مساجد خانه خداست و مردم در این خانه، خود را در محضر خدا می بینند و در کار مردم تقوای الهی را رعایت می کند. قضاوت مهمترین امر اجتماعی توسط پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)در مساجد انجام می شد و بیشتر ملاقات های مردمی پیامبر(علیه السلام) در مساجد بود و مشهور است که در قرن چهارم نایب قاضی دمشق یک رواق ویژه در صحن مسجد (بنی امیه) به خود اختصاص داده بود. مسائل امر به معروف و نهی از منکر نیز که از مسائل مهم جامعه می باشد که همواره از طریق مساجد راهبری می شده است. آموزش وحدت و یگانگی و همدلی مردم که نماد آن در صف های نماز جماعت مساجد است در مساجد تمرین و تکرار می گردد. مساجد همواره محل رسیدگی به مشکلات و تأمین بخشی از نیازهای اضطراری مردم بوده است. همچنین مساجد، خانه خبر، کانون ارتباطات، محل دیدارهای مردم، پایگاه هماهنگی و کمک رسانی و امداد و حوادث غیرمترقبه و بلایای طبیعی است.

با توجه به اینکه مساجد در کلیه سرزمین ها و مناطق وجود دارد و بدلیل مکان یابی مناسب جغرافیایی و نیز تقوا پیشگی مسئولین آن، ضروری است تقویت کارکرد امور اجتماعی و تعاونی کماکان در زمره امور مساجد قرارگرفته و پشتیبانی گردد.

سایر کارکردها

کارکردهایی که مساجد باید در عصر نوین فرهنگی سیاسی و اجتماعی جهان با همدلی و سخت کوشی مسلمانان و مؤمنان اندیشمند بپذیرد و آن را در مرحله ابراز ظرفیت های بالقوه خود قراردهد عبارتند از:

1- مساجد پایگاه دکترین مهدویت

توسعه و جهانی شدن به عنوان فراگیرترین نظریه که کلیه امور سیاسی، اقتصادی، فرهنگی جهان را تحت الشعاع خود قرار داده است مهمترین دغـدغه اندیشمنـدان و آزادی خواهان و صاحب نظران است.

این مبحث که از نظریه دهکده واحد جهانی مارشال مک لوهان و یا از اندیشه برژینسکی مسئول سابق شورای امنیت ملی امریکا در دوران ریاست جمهوری ریگان اخذ شده است به مدد فن آوری و ارتباطات پیشرفته رسانه هایی چون ماهواره ها، اینترنت. بر این مبنا و به منظور این هدف ارائه گردیده که فارغ از مرزها و حذف علایق ملی مردم بسته های یکسان فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را در اختیار انسان قرار دهد تا بوسیله آن در زندگی فردی و اجتماعی رفاه بیشتری کسب شود.

روند جهانی شدن، مباحث پیرامون آن و موضع گیری اندیشمندان آزادی خواه مخصوصاً از ناحیه ادیان بزرگ جهان مثل اسلام و تمدن های هندوئیسم و کنفوسیوس در قبال این پدیده نشان از سکولاریسم و غرب گرا بودن این جریان دارد. در مقابل جهانی سازی به سبک غربی، دین اسلام و مذهب تشیع، نیز نظریه (حکومت جهانی حضرت مهدی «عج») و (دولت کریمه جهانی) یا (دکترین مهدویت) را ارائه داده است که البته این نظریه در ادیان الهی و غیرالهی قبل از اسلام نیز با اندکی تفاوت وجود دارد. بنابراین به نظر می رسد از همین ابتدای کار مصادره این نظریه به نام غرب یک امر غاصبانه است.

تفاوت های عمده ای بین دو نظریه (جهانی شدن) و (دولت کریمه جهانی) وجود دارد که مهمترین آن در مباحث فرهنگی و نوع استقبال مردم از آنهاست.

دکترین مهدویت یا دولـت کریمه جهـانی از برنامه های خداونـدی است که مالک زمین ها و آسمان هاست او آفریننده انسان و موجودات است و کاملاً به نیازهای فطری انسان آگاه است. در حقیقت دولت کریمه جهانی پاسخ به یک نیاز اساسی فطری انسان است که در طول تاریخ بشریت بی پاسخ مانده است.

بنابراین استقبال انسانها از دولت کریمه جهانی (برخلاف روند تهاجمی جهانی شدن) نقش بسیار مهم و امتیاز مثبتی در روند اجرای شدن آن ایفا می کند. بیداری فطرت و بازگشت به گوهر وجودی انسان، شناخت خواسته های مشروع، تفکیک رفاه حقیقی و دروغین، بازیابی مسیر سعادت، شناسایی رهبران شایسته نیاز به دانش و آگاهی دارد و این دانش و بینش می بایستی در مکانی آموخته شود که خداوند به این منظور خلق کرده است و این محل مقدس چه جایی جز مسجد می تواند باشد؟.

این پایگاه می تواند انسان هایی را که این ایده را بدرستی درک کرده اند و با تمام وجود از آن دفاع می کنند آموزش، بسیج و راهبری نموده تا با اخلاق حسنه در گسترش و تعمیق اندیشه دکترین مهدودیت تلاش نمایند.

نقش مساجد در کلیه زمینه ها از جمله اتحاد مسلمانان جهان، مرکز ارتباط نهادهای اجتماعی در مسیر دولت کریمه جهانی بسیار پرثمر و حساس است.

مساجد به عنوان پایگاه اتحاد و همبستگی مستضعفان جهان و به عنوان گسترده ترین مکان در دسترس عموم مردم باید این مهمترین وظیفه خود را که اشاعه دکترین مهدویت و انسان سازی، است ایفاء نماید.

مساجد به عنوان یک پایگاه مهم از آغاز وحی به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)تا رسیدن به حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) باید به عنوان یک نهاد اجتماعی به صورت مؤثر و کارآمد در خدمت دین اسلام باشد و این جز با تلاش اندیشمندان و مسئولین این حوزه میسر نیست.

مولا علی(علیه السلام)نیز رابطه بین حکومت جهانی و مسجد را در 14 قرن پیش با زبانی شیوا بیان کرده است:

«َّ الدُّنْیَا … مَسْجِدُ أَحِبَّاءِ اللَّه »[16]دنیا، مسجد دوستان خداست. این کلام در حقیقت بیان می دارد که دنیا به مثابه یک مسجد بزرگ برای دوستان خداست.

2- مساجد معجزه دوم پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)

 با بررسی و تحقیق تمام نهادهای اجتماعی در طول تاریخ تمدن بشریت، مساجد به عنوان یک نهاد عملکرد، تاریخ متفاوتی داشت و از این جهت آن را می توان منحصر به فرد ارزیابی نمود.

مساجد به عنوان یک نهاد دینی، فرهنگی در جامعه مسلمین از چنان جاذبه ای برخوردار بوده است که حدود 14قرن همواره در حال گسترش کیفی و کمی بوده و خواهد بود.

مساجد قداست و نورانیت خود را به واسطه خانه خدا بودن داراست و این کرامت و احترام ورود انسان را به این مساجد تابع شرایطی می کند که در کتاب های فقه آمده است.

تأثیرات شگرف مساجد در تهذیب نفس انسان و تعالی جامعه و تربیت انسان های خدا جوی و متعهد و همچنین لزوم کاربرد آن در فرایند ایجاد دولت کریمه جهانی در طول تاریخ، پیدایش آن را به نقطه ای رسانده است که می توان آن را معجزه دوم پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)نام داد و نظریه «مساجد به عنوان معجزه دوم پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)را ارائه نمود.»

پس از مسجد الحرام که بعنوان اولین پایگاه عبادی در قرآن[17] از آن نام برده می شود حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم)در مدینه مسجد قبا و پس از مسجد نبوی را تأسیس نمود.

از میان یادگارهای پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)می توان به قرآن، اهل بیت، اخلاق، سنت، مساجد و معجزات دیگر به عنوان نهادهای جاویدانی که تأثیر شگرفی در رشد معنوی جامعه داشته است نام برد.

قرآن به عنوان معجزه اول پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)شناخته شده و هیچ اختلافی در آن نیست، اما از میان سایر یادگارهای پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)می توان کارکرد مساجد را به عنوان معجزه دوم پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)نام برد که البته اثبات این نظریه محتاج پژوهش بیشتر و فرصت های دیگر است اما دلیل عمده که به استناد آن می توان این نظریه را مطرح نمود آن است که اولاً مساجد جای قرآن نهادن و قرآن خواندن و این امر به منزله ارج نهادن به معجزه اول پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)است و ثانیاً از آغاز وحی به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)مساجد با عنوان پایگاه اجتماعی دین اسلام تأسیس و همان طور که گفته شده در نهضت دکترین مهدویت و تا ایجاد حکومت مهدی(عج) به عنوان مهمترین پایگاه این نهضت ایفاء نقش خواهدکرد.

شیخ طوسی در کتاب تمهید الاصول در تعریف معجزه می گوید که معجزه کاری است که حداقل چند شرط داشته باشد:

1- باید به عنوان کار منسوب به خدا از همه کارها برتر باشد.

2- باید کاری بدیع و تکرار نشدنی برای انسانها باشد.

3- بر هم زننده قواعد و قوانین عرف و همیشگی پدیده ها باشد.

4- برای صدق دعوی و راستگویی آورنده صورت بگیرد.

به طور خلاصه می توان مساجد و کارکرد آن را به عنوان یک پدیده اجتماعی اولاً منسوب به خدا؛ ثانیاً غیرقابل مقایسه با سایر پدیده های مشابه مثل کلیسا؛ ثالثاً در جهت اهداف بزرگترین معجزه پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)دانست که اندیشه تأسیس آنها و محـول نمودن نقش ها و وظائف آن توسط پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) و به اذن خداوند انجام گرفته است و در طول قرن ها ماندگار و در آینده نیز پا برجا خواهد بود و این به مثابه معجزه ای کوچک از قرآن کریم و بزرگتر از سایر معجـزات پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) می باشد.

نتیجه گیری و پیشنهادات

 با توجه به نقش ها و کارکردهای گسترده مساجد و استقبال انسانهای مؤمن و آزاد اندیش از این نهاد اجتماعی و نیز بدلیل در دسترس بودن این مکان مقدس ضرورت دارد تا با نگاهی نو و متناسب با عصر دانایی به باز تعریف نهاد مساجد پرداخته و کارکردهای تازه ای را معرفی کرد بدین منظور پیشنهادات زیر ارائه می گردد:

1- تحقیقات و پژوهش های بیشتری به منظور بررسی کارکردها و نقش های بالفعل و متعارف و تاریخی این نهاد اجتماعی انجام شده تا با کمک اندیشمندان مسلمان، جامعه شناسان، روان شناسان و متخصصین امور تربیتی ابعاد ناشناخته این کارکردها آشکار تا بوسیله آزمون های گسترده تأثیرگذاری مساجد را در سلامت روانی فرد و جامعه افزایش دهیم.

2- کارکردها و نقش های بالقوه که تاکنون زمینه بروز نداشته اند با مشورت فقها و اندیشمندان حوزه های علوم اجتماعی تعریف و تدوین گردد.

3- مساجد می تواند کارکرد جدیدی را به عنوان « پایگاه دکترین مهدویت » پذیرفته و نقش مهمی در جهانی سازی و ساختار دولت کریمه جهانی ایفا نماید.

4- نظریه « مساجد به عنوان معجزه دوم پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)» به عنوان یک نظریه جدید معرفی و پژوهش های بیشتری در این باره انجام داده تا از این مسیر بتوان تحولات اساسی را در جامعه پایه ریزی نمود.

منابع

قرآن کریم

1. نهج البلاغه
2. محمدبن سلامه قضاعی؛ شهاب الاخبار، ص 23.
3. میرزاحسین نوری؛ مستدرک الوسایل.
4. ابوزید عمر بن شبه ممیزی؛ تاریخ المدینه المنوره، ترجمه حسین صابری، قم، نشر مشعر،
5. حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسایل الشیعه.
6. علامه مجلسی؛ بحارالانوار.
7. علی رحیمی، رحمت اله؛ پایان نامه تأثیر ارزشهای اخلاقی در اقتصاد با تأکید برنظریات شهید صدر 1388.
8. کتانی عبدالحی؛ نظام الحکومه النبویه، به نقل از کتاب سیمای محمد، رحیم نوبهار، انتشارات کوثر قم،1373.
9. نوبهار، رحیم؛ سیمای محمد،1373.
10. سایت امور مساجد، مقاله مسجد بزرگ براثا در بغداد.
11. موسوی الخمینی؛ صحیفه نور.
12. رضائی، علی؛ جایگاه مسجد در فرهنگ اسلامی، انتشارات ثقلین، 1383.