چکیده

    مساجد، بی­تردید مهم­ترین کاربری مذهبی شهرهای ایرانی می­باشد. مهم­ترین و غیرقابل رقابت­ترین عنصر مذهبی شهرهای اسلامی بوده است و همواره در مقابل با دیگر کاربری­های تجاری، حکومتی، اداری، اجتماعی و کاربری­های ارتباطی، خیابان­ها، کوچه­ها و میدان­ها، یک سر­و­گردن از دیگر عوامل قوی­تر و وجیه­تر بوده است. مسجد در طول تاریخ همواره از عناصر تاثیرگذار بر زندگی افراد جامعه، روند توسعه جامعه ، و از موقعیت سرنوشت­ساز برخوردار بوده است.

    در دوران حاضر، بعد از انقلاب­اسلامی، دولتمردان برای روند اداره­ بهتر جامعه، همراه با دیدگاه کلان و دراز مدت برای کشور، به تهیه سندی با عنوان چشم­انداز 20 ساله کشور از 1384 تا سال  1404 نموده­اند که بر اساس آن کشور ایران و جامعه ایرانی در پایان این دوران در موقعیت­های مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و… به رتبه نخست و ممتاز در سطح منطقه و موقعیت ویژه در سطح بین­الملل دست می­یابد.

    در این میان ابزارها، روش­ها، طرق و راه­های دستیابی به اهداف چشم­انداز، از مهم­ترین توجهات و اساسی­ترین ضروریات به­شمار می­رود.

    نگارنده، برای دستیابی به اهداف سند، یکی از راه­های حصول و دستیابی به اهداف آن، در بخشی از برنامه­ها و بندهای چشم­انداز، ایجاد و طرح­های توسعه، من جمله طرح­های توسعه شهری در مقیاس خرد و کوچک به نام " طرح­های استراتژی توسعه شهری(CDS)" که برای رسیدن به یک جامعه آرمانی و کیفیت محیط زندگی شهری بالا و زمینه­ساز توسعه دیگر نهادها و بخش­ها را پیشنهاد می­دهد. در ادامه مقاله به اهمیت مساجد در این طرح­ها پرداخته می­شود و ایجاد کیفیت محیط شهری مطلوب و راه­های دستیابی به آن با توجه به نقش مساجد در راستای طرح­های CDS در جامعه ایرانی و شهری به تفصیل و توضیح می­پردازد.

کلید واژه­ها

مسجد، سند چشم­انداز، طرح­های توسعه شهری، توسعه محله­ای، مشارکت مردمی، CDS .

مقدمه

    «مسجد» عبادتگاه خاص مسلمین است که از زوایای مختلف مورد اشاره کتاب الهی، مورد عنایت شارع مقدس اسلام(ص) و مرکز توجه مسلمین در مجتمع­هایشان بوده است. بنابراین به صراحت می­توان گفت: بر مسجد به عنوان کالبد و فضای عبادتگاه خاص مجتمع­های مسلمین، اهمیت و نقش ویژه­ای حاکم است که از زوایای مختلف قابل بررسی و تدقیق است.

    مسجد به عنوان یکی از کاربری­های شهری در جهان، از مهم­ترین کاربری­های شهری در شهرهای اسلامی- ایرانی و در طول تاریخ همواره مورد توجه حاکمان و مردم بوده و از اهمیت و جایگاه ویژه­ای در شرع و در نظر مردم برخوردار بوده است.

    در دوران حاضر نه­تنها بر عملکرد و اهمیت آن با توجه به تنوع کاربری­ها شهری کاسته نیست، بلکه به عنوان مکان عبودی و قدسی که احترام مخصوص بدان قائل­اند و هم­چنین می­توان اذعان داشت که علاوه بر اهمیت ویژه آن، که با تجدید نظر در روند کاربری آن در حکومت فعلی داده شد، تنها مکان عمومی(غیر دولتی و غیرخصوصی) در جامعه ایرانی و با خصوصیات خاص خود می باشد.

    در ایران به دلیل رشد جمعیت و گسترش شهرها که به تبعیت از مهاجرت گسترده در طول زمان به خصوص از دهه 1345 به بعد، شهرهای کشور به یک حالت انفجاری و لجام گسیخته تبدیل شدند.

    بعد از مشکلات موجود و پیشگیری از آن، مسئولین و متولیان شهری برای مقابله با مشکلات و معضلات و برای اداره بهتر شهر و کنترل آن، از طرحهای توسعه شهری به عنوان چاره­گشای معضلات و بیماری­های زندگی شهری نام بردند و تاکنون نیز از این روند در کشور استفاده می نمایند.

    با توجه به سند چشم انداز 20ساله کشور، ملاحظه می­گردد که در بندهای مختلف آن، برای رسیدن به رتبه ممتاز در منطقه و در جهان، به ارائه اهداف متنوع در بندهای مختلف می­پردازد.

کسب موقعیت ممتاز منطقه­ای و جهانی در تمامی زمینه های "حیات بشری" چکیده سند می­باشد.

    مسجد، در شهر و شهرسازی ایران، همواره از توجهات ویژه­ای برخوردار بوده است و کسان بسیاری، شهرهای ایرانی را بخاطر وجود مساجد معروفشان می­شناسند.

    در طرح­های توسعه شهری یا همان استراتژی توسعه شهری(CDS) به عنوان جدیدترین متد برنامه­ریزی شهری در جهان مطرح است که برنامه­ریزی در سطح خرد و مقیاس کوچک همانند محله را مد نظر خود قرار می­دهد و از برنامه­ریزی یک سو و از بالا به پایین را رد می­نماید. در این نوع برنامه­ریزی شهری به جماعت کوچک و اجتماعات محله­ای توجه ویژه دارد و گروه­های هدف آن به جماعت­های خرد معطوف­اند.

    در این برنامه­ریزی به صورت خلاصه، نظریات و عقاید مردم اجتماعات محلی پایه­ریز و اساس طرح­های شهری می­باشد و «برنامه­ریزی با مردم و برای مردم» تجلی می­یابد.

    در جوامع شهری ایرانی به دلیل محدودیت مکانی ناشی از "مکان­های تجمع مردم " می­توان تنها مکان و مهم­ترین مکان عینی تجمع مردم و شهروندان را "مساجد" نام برد.

    مساجد به عنوان یک مکان عمومی و مهم­ترین مکان محلات، می­تواند محل تجمع مردم، محل اظهار نظر شهروندان در زمینه مسائل و معضلات خود و جامعه، مکان ارائه دهندگان پیشنهادات، مکان اولویت­های برنامه­ریزی چه برای محله خود، چه جامعه شهری خود و سپس جامعه کشوری خود و مکان، حلقه ارتباطی مسولین و مردم، مکان هم­فکری و تعاون شهروندان و … بهترین مکان در حال حاضر برای جمع آوری و اتحاد مردم در شهرهای می­باشد.

    در طرح­های توسعه در جهان، اساس و پایه طرح­ها در تمامی زمینه­های نظریات مردم می­باشد و بایستی با توجه به اهمیت اسلام به امر مشورت و تعاون، مساجد زمینه­ساز و تحول­ساز نظام برنامه­ریزی در کشور باشند.

  سند چشم انداز 20 ساله جمهوری اسلامی ایران

    برنامه و برنامه­ریزی فرآیندی است که از گذشته تاریخی پرشکوه و طولانی برخوردار می­باشد. در گذشته بسیار دور، انسان­ها اولین حرکت خود را با برنامه­ریزی نیمه آگاهانه آغاز نمودند و تاکنون که جهان در تلاطم مشکلات جوامع بشری دست به گریبان می­باشد، نقش برنامه و برنامه­ریزی اهمیت دوچندان یافته است، در صورتی که عمل و اعمال بدون برنامه بی­هیچ تردیدی محکم به شکست­اند.

    بعد از انقلاب اسلامی، در ایران با توجه به آسیب­های برجای مانده از گذشته، برای تسریع در زمینه خدمات رسانی به مردم برنامه­ها و طرح­های فراوانی صورت پذیرفت. در سال 1384 در ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری سند و چشم­انداز جمهوری اسلامی ایران، با هدف کسب رتبه ممتاز در سطح منطقه و جهان در تمامی ابعاد مملکتی صادر شد و افق آن سال 1404 به مدت 20 سال تعیین گشت.

    در بندهای مختلف آن که با نظریات کارشناسی و تخصصی در مسائل مختلف و با دقت و همت خاصی تهیه گردیده است بر موارد اهم ذیل به طور خلاصه تاکید گشته است:

1. تاکید مسئولین بر تقویت نظام مردم سالاری دینی.
2. تقویت روحیه مشارکت جویی مردم و تشکل­های خودجوش آن­ها در مقاطع مختلف تحولات سیاسی-اجتماعی.
3. توسعه همه جانبه کشور با انسان محوری و با تاکید بر جنبش فن­آوری تکنولوژی.
4. تعامل با جهانیان و ارائه الگوی کامل از کشور توسعه یافته اسلامی به جهانیان.

    در این بین با توجه به بندهای سند و اهداف جامع آن و توجه مسئولین و دولتمردان به آن و آرزوی جامعه ایرانی برای دست­یابی به آن، این نکته حائز اهمیت است که چشم­انداز 20 ساله با یک دید آرمان­نگر و جامع مورد تایید همگان می باشد، نکته این­جاست که "راه­های رسیدن و دستیابی به تمامی اهداف برنامه چیست؟ و مکانیزم­ها و اعمال منجر به وصول برنامه کدام می­باشد؟

    با توجه به همت مسئولین و دولتمردان و مردم بایستی با هم­فکری و تعامل سازنده بین تمامی نهادها و دستگاه­ها توجه خود را معطوف به رسیدن به اهداف افق برنامه گردد.

  مسجد و شهر

    در طول زمان شکل­گیری شهرها، وجود و عملکرد عناصر و کاربری­های عمده و اصلی بر بافت شهری تاثیرگذار بوده و در بسیاری از موارد به خصوص در بافت کهن شهری، سیستم­ها و کالبد شهر(جهت حرکت سیستم­ها، عملکرد و نقش فضاهای جانبی، بزرگی و کوچکی فضاها و سایر ویژگی­ها) را تحت تاثیر قرارداده است. در بافت سنتی شهرهای ما، مساجد و مراکز مذهبی دیگر مانند تکیه به عنوان یک کاربری مهم با عملکرد متنوع و متفاوت نقش اساسی در شکل­دهی به فضاها و سلسله مراتب شهر داشته­اند.

    روند شکل گیری و تاثیر مسجد بر بافت و ساخت شهری و متقابلاً تاثیر معماری و شهرسازی بر ساخت مسجد در بافت تمامی شهرها قابل توجه بوده است و حتی در زندگی مادی و معنوی ساکنین محلات تاثیر مستقیم داشته­اند.

    مساجد عمدتاً در نقاط کلیدی، حساس و پر ازدحام شکل گرفته­اند و با توجه به قرارگیری آن­ها در سلسله مراتب شهری از خوانایی و نمایانی برخورداراند و در مجموع بر معماری و شهرسازی پیرامون خود تاثیر گذاشته و یا از آن تاثیر پذیرفته­اند.

    در سلسله مراتب تقسیمات کالبدی شهر، مسجد جامع به عنوان یک مرکز مذهبی مهم و اساسی نقش محوری را برعهده داشته و مجموعه شهر را تحت پوشش قرار می­دهد."مسجد جامع" ضمن هویت بخشیدن به شهر، تعریف شهر را کامل می­سازد.

    پس از مسجد جامع در سطح شهر، مسجد دیگری نیز وجود دارد که عملکردی در سطح محلات و یا در محدوده وسیع­تری از آن قرار دارند. بالاخره مساجدی دیگر که مکان­های ساده و کوچک­تر را در خود جای می­دادند و در سطح همسایگی و یا زیرمحله شهری می­توان از آنها یاد کرد.

    ساختار شبکه­های دسترسی در بافت­های قدیم شهری، خود به خود و بدون طرح از پیش تعیین شده و به شکل تارعنکبوت توسعه یافته است. بازار شهر به عنوان محور اصلی و مراکز محلات به عنوان نقاط کلیدی، راه­های ارتباطی را تحت الشعاع خود قرار داده و تعریف و نظم خاصی به آن­ها بخشیده­اند به نحوی که تمام دسترسی­های شهر به بازار و نیز راه­های دسترسی محله به میدانچه منتهی می­گردند.

    در این ارتباط مساجد مهم شهر، از جمله مسجد جامع و مساجد محله­ای دیگر عمدتاً در کنار محورهای اصلی، مراکز، محلات و یا مفصل­های شهری قرار گرفته­اند.[1]

­­­

ارتباط مسجد با سایر عملکردهای شهری

    امروزه اوضاع کاملا دگرگون شده است. مساجد معمولا به صورت منفک از سایر عملکردهای شهری در کنار معبری قرار گرفته است و نسبت به سایر فعالیت­ها مرکزیت و تسلطی را القا نمی­کنند.

    پس از ظهور انقلاب اسلامی، مساجد تا حدودی نه چندان مطلوب، نقش اصلی خویش را در رابطه با سایر فعالیت­های اجتماعی بازیافتند.گرچه طی مدت کوتاهی قسمتی از فضای مساجد به محل صدور حواله انواع کالاها تبدیل شده بود، اما انجام بسیاری فعالیت­های اجتماعی در آنها (از قبیل بسیج­ مستضعفین، کتابخانه، کلاس­های درس، صندوق قرض الحسنه، و …) سبب شد تا مساجد به سمت ایفای نقش خویش، آن­گونه که در خور آن­هاست، گام بردارند.

    چون غالب مساجد، به ویژه مساجد احداث شده طی دهه­های گذشته، برای انجام فعالیت­های اجتماعی طراحی نشده­اند، به ندرت می­توان به صورت جامع پاسخ­گوی نیازهای اجتماعی باشند و غالباً با کمبود فضا مواجه بوده و ارتباط فضاها و فعالیت­های مختلف از یک نظم و هماهنگی منطقی برخوردار نیستند که در طراحی جدید بایستی توجه جدی به آن مبذول شود.

    نکته دیگر این­که مجموعه مسجد و اطراف آن بایستی به صورتی طراحی شوند که نقش اصلی و محوری به مسجد واگذار شود و سایر فعالیت­ها با رعایت سلسله مراتب و هماهنگی و هم­جواری­ها حول آن استقرار یابند.[2]

مفهوم و تعریف برنامه ریزی شهری

    برنامه­ریزی شهری را می توان به صورت­های گوناگون تعریف کرد. برنامه­ریزی شهری عبارت از کوشش اندیشمندانه و سیستماتیک برای به­کارگیری منابع و امکانات یک جامعه شهری به بهترین وجه و با صرفه­ترین صورت ممکن خود که راه به حفظ و نگهداری و همچنین ایجاد محیطی مرفه، سالم و دلپذیر برای زندگی آدمیان ببرد. برنامه­ریزی شهری، یک فرآیند پوینده و گویاست،به­دلیل آن­که روابط انسانی ویژگی­های پویایی آن را تضمین می­کند. در این نوع برنامه­ریزی، با توجه به اقتصاد و عملکرد عوامل شهر، نحوه استفاده از اراضی شهر، محله بندی، مسکن، ترافیک، فضای سبز و غیره، و در این ارتباط با توجه به جمعیت و نقش شهر، مورد بررسی قرار می­گیرد(شیعه،1369،ص87). هدف از این نوع برنامه­ریزی، تامین رفاه شهروندان از طریق محیطی بهتر، مساعدتر، سالم­تر و دلپذیرتر است. در واقع اگر اهداف این نوع برنامه­ریزی تحقق یابد، مشخصه های زیست اجتماعی، اقتصادی و اجتماعی شهر هدف کلی پایداری را نشان می­دهد. این درحالی است، که افلاطون نیز مکان شهری را چنین بیان کرده است:"شهر جایی است که انسان‌ها برای نیل به عاقبتی شرافتمندانه، به طور مشترک در آن زندگی می‌کنند."به­طور کلی برنامه­ریزی شهری شامل مجموعه­ای از پیش بینی­ها،جهت رسیدن به نتیجه مطلوب می باشد؛ این نتیجه نهایی براساس یک هدف اولیه تعیین می­گردد و نهایتاً طرح، توصیف کننده فرآیندها و روش­های مورد نیاز جهت رسیدن به هدف برنامه­ریزی شده می­باشد.

­­

معضلات و مشکلات برنامه­ریزی شهری و طرح­های توسعه شهری در ایران

الف) مسائل و مشکلات نظری در طرح­های توسعه شهری ایران

     اقتباسی از الگوی خطی مبنی بر فرآیند سه گانه" شناخت، تحلیل و طرح" که بر خرد گرایی و مبانی منطقی نظریه کارکرد گرایی استوار است. این الگوی نظری اصولاً دارای محدودیت­های است که نمی­تواند شناختی همه جانبه و دقیق از کلیات حیات شهری و تحولات آن به دست دهد.

ب) مسائل و مشکلات مربوط به حوزه فرا شهری(منطقه­ای – ملی)

    نظام برنامه­ریزی شهری ارتباط مستقیمی با نظام حکومتی و حوزه فرادست خود دارد و نمی­تواند مستقل از سیستم عمل کند. وجود مسائلی هم­چون رشد جمعیت، مهاجرت­های گسترده از روستا به شهر و کلان­شهرها، بحران­های مالی و وجود ساختارهای چندگانه اقتصادی، همگی در نظام شهری تأثیر می­گذارد. بدون آن­که این نظام به تنهایی قادر به بررسی و تحلیل و یا تعیین تکلیف برای آن­ها باشد.

ج) مسائل و مشکلات نظام تهیه و تدوین طرح

    تجربه برنامه­ریزی در جهان به­طور اعم و در کشورهای سوسیالیستی به­طور اخص نشان داده است که پیش­بینی دراز مدت برای اجزاء متنوع حیات اجتماعی کشور وجود ندارد.

1. مسائل و مشکلات نظام اجرایی و مدیریتی طرح

     طرح­های توسعه شهری بنا به ماهیت ذاتی­شان، به عنوان فعالیتی با اهداف و وظایف خاص و شرح خدمات هم­سان و جدا از شرایط و امکانات مدیریت و اجزاء طرح شکاف و جدایی به­وجود آید. تدوین و اجرای طرح با دو نظام متفاوت انجام می شود؛ از یک طرف تهیه به عهده کارشناسان خارج از نظام اجرایی است و اجرای طرح به عهده تشکیلات اداری و اجرایی است که کمتر با اهداف برنامه­ریزی و روش­های مطالعاتی به­کار رفته در طرح، هم­خوانی دارد. هم­چنین ضعف نهادهای اجرایی محلی و محدودیت اختیار و مسئولیت آنها در روند تهیه، تصویب و اجرای طرح باعث رشد برنامه­ریزی متمرکز و آمرانه شده است. چنین روندی مانع جلب همکاری در مشارکت نهادها و نیروهای محلی موثر در توسعه شهری می­شود.

  راهبرد توسعه شهری  یا stratjy development city (CDS)

    از زمان شکل­گیری برنامه­ریزی شهری به مفهوم امروزی آن، بیش از یک قرن می­گذرد ودر این مدت، اصول روش­های آن دارای تغییر و تحولات زیادی شده است. متناسب با افزایش تجارب برنامه­ریزان و دست اندرکاران توسعه شهری و همگام با رشد و تغییرات جوامع وتغییر نوع نیازهای افراد شهرنشین، کمیت و کیفیت برنامه­ریزی­های شهری و سایر طرح­ها و برنامه­های فرادست یا فرودست نیز تغییرات زیادی را به خود دیده و در این راستا گاه به اصلاح خود و یا حتی کنار گذاشتن یک دسته از طرح­ها و جستجوی مفاهیم و روش­های جدید، خواسته تا طرحی نو در افکند، تا شاید بتواند ضمن پاسخ­گویی به نیازهای جامعه در حال، آینده­ای مطلوب را پی­ریزی نماید. نگاهی به سابقه طرح­های شهری و برنامه­ریزی­های گذشته، بیانگر این است که طرح­های جامع و تفصیلی و در مرحله بعدی طرح­های ساختاری و راهبردی هریک تا مدت زیادی شهرها را در گستره خویش قرار داده ولی به مرور زمان از نقش و اهمیت­شان کاسته شده و جای خود را به رویکرد نوینی داده اند. یکی از این رویکردهای جدید در برنامه­ریزی­های شهری که توجه زیادی را به خود معطوف کرده، برنامه­ریزی استراتژی توسعه شهری (cds ) می­باشد، رویکرد نوینی که از چشم­انداز روشن برخوردار بوده و بر مشارکت جمعی تاکید فراوانی دارد.

    برنامه­ریزی استراتژیک توسعه شهری هم اکنون در یک خط فرازی قرار گرفته که انتظار می­رود تا در سال­های آینده اکثر شهرهای جهان را دربر بگیرد و تبدیل به یک استراتژی فراگیر جهانی شود،تا پاسخ­گوی نیازهای برنامه­ریزی شهری باشد.

    راهبرد توسعه شهری برنامه ایست با ماهیت راهبردی که توأمان بر تهیه و اجرای سند تاکید می­کند و تدوین آن برپایه­ی چشم­اندازسازی مشارکتی صورت می­پذیرد. مقصود، نوعی سند است که توسط بانک جهانی، مرکز سکونت­گاه­های انسانی سازمان ملل متحد و سازمان وابسته به آنها، یعنی ائتلاف شهرها پیشنهاد و ترویج گردیده است. سند مزبور وسیله­ای است که در آن تکنیک­های مشارکتی به­کار گرفته شده و هدف اصلی آن تأمین توسعه پایدار شهری از طریق ایجاد ظرفیت اجتماعی برای چشم­اندازسازی مشارکتی و اقدام همگانی می باشد. مبحث فقر شهری و اتخاذ سیاست­های حمایت از اقشار فقیر و ارتقای وضعیت آنان در این سند جایگاه ویژه­ای دارد. این سند برای آن تهیه شده، تا رشد شهرها متضمن عدالت اجتماعی نیز باشد که این امر از طریق همکاری و مشارکت افراد جامعه در راستای ارتقای کیفیت زندگی شهری همه­ی شهروندان میسر می­شود. براساس یک چشم­انداز مشترک جهت ارتقای کیفیت اداره و مدیریت شهری، افزایش میزان سرمایه­گذاری به منظور بالا بردن نرخ اشتغال و کاهش منظم و پایدار فقر شهری تدوین می­شود .

cities alliance (n/d) cds discussion paper)

       راهبرد توسعه شهری دارای خصوصیات زیر می باشد:

1. بیشتر فعالیت گراست تا کاربرد گرا و با صراحتی بیشتر از برنامه­های سنتی با تصمیم­گیری و اجرای برنامه سروکار دارد .
2. فرایند مدیریت گونه و ممتد مرور جرح و تعدیل سیاست گذاری است به دور از رهیافت­های سنتی که یک وضعیت نهایی را برای آینده دور درنظر می­گرفتند .
3. در این رهیافت بر مشارکت تاکید شده است، چه در تهیه و چه در مراحل پیشبرد و اجرای طرح .
4. یک ویژگی مهم و شرط موفقیت سیستم برنامه­ریزی مبتنی بر رهیافت راهبردی، نرمش پذیری و توان تطابق با شرایط ویژه مورد برنامه­ریزی است.[3]
5. این رهیافت، برنامه­ریزی با مردم است نه صرفا برنامه­ریزی برای مردم. این نوع برنامه­ریزی­ها در پاسخ به جدایی برنامه­ریزی از مردم و عدم محقق شدن طرح­های چارچوب مدار جامع مطرح شده اند.[4]

توسعه محله­ای چیست؟

   توسعه محله­ای اولین و بهترین کوشش در همیاری و مساعدت همسایگان به یکدیگر از طریق به­کارگیری عمل و نوآوری از طرف اشخاص و گروه­ها جهت شناخت و حل مسائل یکدیگر در یک فضای محلی است. توسعه محله­ای تلاشی برای بسیج و یک کاسه نمودن منابع و دارایی­های اجتماعی- اقتصادی برای رفع کاستی­ها و مشکلات همسایگان(فرد یا گروهی از ساکنان) با هدف ارتقای سطح زندگی در سطح محله ای است.[5] در این چارچوب تلاش اصلی ساکنان محله شناخت و راه­حل­یابی در موضوعاتی هم­چون بیکاری، جلوگیری ازگسترش جرم و بزه­کاری، مساکن بافت­های فرسوده و ناپایدار، اوقات فراغت فرزندان و سایر مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در سطح محله است. در توسعه محله­ای یادگیری اجتماعی به همراه دسترسی به آموزش، فنی برای توانمندسازی اجتماعات محلی برای آگاهی از حقوق مدنی، اقدامات آگاهانه در سطح محلی و شهری خواهد بود.

....شوراها، کانون برنامه­ریزی توسعه پایدار محلی هستند. برنامه­ریزی و مقررات تعهدآور در مسئولین محلی آن­ها را تجهیز می­کند، چهارچوبی را فراهم می سازد تا توسعه پایدار محلی،توسعه پایدار شهر و منطقه و سرانجام توسعه پایدار ملی تحقق یابد.

    چنین رویکردی در جستجوی تعامل اجتماعی بوده و مشارکت بازیگران محلی را در دستور کار قرار داده است، تسهیل کننده و هماهنگ کننده بوده و کمتر به مداخلات کالبدی فضایی پرداخته و با نگاهی فرایندگرا به پایداری تصمیمات در سطوح مختلف خواهد انجامید. بنابراین توسعۀ پایدار شهری از طریق تصمیم­گیری مشارکتی در سطح محلی امکان پذیر می­گردد، زیرا این سطح مماس با نیازهای روزمره زندگی افراد است، در چنین شرایطی ساکنان شهر آن­را متعلق به خود احساس می کنند و براین تصور خواهند بود که بافت و کالبد شهر، مدیران شهر و نظایر این­ها،بر طبق خواسته­های آن­ها انتخاب شده است.[6]

جایگاه مساجد در توسعه محله­ایCDS)) و نقش آن در دست­یابی به چشم انداز 20ساله

    بعد از بررسی طرح­های توسعه شهری و ویژگی­های مثبت طرح­های توسعه محله­ای، به اختصار جایگاه مساجد در رسیدن به طرح­های توسعه شهری می­پردازیم و نقش مسجد را در کسب اهداف توسعه شهری به کمک مساجد را تببین می نماییم.

جایگاه مسجد در رسیدن به طرح های توسعه شهری بخصوص در راستای سند چشم انداز را می توان در چندین زمینه مورد مطالعه قرار داد.

    زمینه­های تحقق اهداف چشم انداز از طریق اجرای برنامه­های CDS با نقش محوری مساجد به قرار ذیل می­باشند.

1. مشارکت:

    مسجد معمولاً جایگاه طرح مشکلات و نارسایی­های اجتماعی است. به طور طبیعی حضور در چنین اماکنی، روح تعهد و دردمندی را در فرد و افراد می­دمد.پرورش این رفتار پسندیده در اشخاص،خود نوعی مبارزه با روحیه­ی بی­تعهدی و بی­تفاوتی است؛ یعنی روحیه­ای که هرگاه در افراد جامعه به ویژه نسل جوان پیدا شود، آسیب های اساسی بر پیکره امنیت آن جامعه وارد می­گردد.

    مشارکت: فرایندی است که طی آن افراد، گروه­ها و سازمان­ها در انجام طرح­ها و برنامه­ها با هم به­صورت فعال همکاری می­کنند.

    تازه­ترین زمینه مشارکت «مشارکت شهروندان در اداره شهرهاست». این مشارکت یکی از الزامات زندگی شهری است و هنگامی تحقق می ­یابد که شهرنشینان از حالت فردی که صرفاٌ در مکانی به نام شهر زندگی می­کنند درآیند و به «شهروند» تبدیل شوند.

    به­طور مکرر در بندهای مختلف چشم­انداز به مسولیت پذیری افراد و مشارکت آنان در صحنه های مختلف جامعه تاکید گردیده است و نشانگر اهمیت موضع در سند را نشان می­دهد.

    در تمامی برنامه­ها و طرح­های کشور، در تمامی پروژه­های مملکتی برنامه«بدون مردم» و بدون«مشارکت آنان» در تمامی زمینه­ها شکست خورده می­باشد، و برنامه­ای موفق و پیروز و بازده بالا دارد که در تمامی زمینه­های برنامه، حضور مردم و یا نمایندگان آن، در آن حضور داشته باشند

    مسجد به عنوان یک مکان عمومی و مردمی در طول تاریخ در حوادث ایام، همواره به صورت یک پایگاه برای حضور افراد و شهروندان بوده است. در طول تاریخ در بروز سختی­ها و مشکلات به عنوان مکان هم­فکری، جمع آوری نظریات، پیشنهادات، کمک به حل مشکلات را شاهد بودیم. نمونه عینی آن را در سده حاضر در کشورمان هنگام جنگ تحمیلی و مشارکت مردم در این زمانه را شاهد بودیم.

    در جمع بندی از مشارکت بایستی خاطرنشان ساخت که مساجد به­خصوص مساجد محله­ای بسترساز مناسبی برای ایجاد مشارکت شهروندان در مسائل مختلف محله­ای،شهری و ملی می­باشد.

1. نقش مسجد در امنیت اجتماعی

    مسجد به عنوان یک مکان، از دو جلوه­ی متفاوت برخوردار است. به عبارت دیگر، دوگونه­ی رفتاری در این مکان ویژه متجلی می­گردد، که در امر تعلیم و تربیت و جهت­دهی رفتارهای فردی و جمعی افراد بسیار موثر است. جلوه­ی ظاهری مساجد، رفتارها و اعمال و روابط پسندیده­ی دینی و مذهبی و مقبول شرع و دین است. در حالی که در جلوه­ی پنهانی مساجد، رفتارهای شخصیتی،غیر جمعی و کنترلی رخ می­دهد.[7]

    مساجد با برخورداری از کارکردی امنیتی دین، نقش به­سزائی در مهار و از میان بردن آسیب­های اجتماعی به ویژه در سطح محله ای ایفا نموده و بدین ترتیب موجبات برقراری امنیت در محله ها و شهرها  را فراهم می­آورند.[8]

1. تقویت و توسعه نهادهای منتخب برای اداره شهری و محله­ای با توان اختیار بر منابع همراه با درک و ایفای نقش اداره خوب و مناسب محلات و مناطق شهری.
2. کمک به برنامه­ریزی انسان محور با توجه به نیازهای گروه­های سنی و مذهبی، قومی و با موقعیت­های مختلف اقتصادی و اجتماعی در جهت ایجاد توسعه محله­ای و شهری.
3. نقش مساجد در آموزش­ها(آموزش شهروندی): آموزش همراه با یادگیری اجتماعی فرهنگ شهری و شهرنشینی از سطوح پایین آموزشی برای زندگی بهتر.
4. تقویت سرمایه­های اجتماعی و انسانی با توانایی و مهارت مناسب و بالا برای تصمیم­گیری و عمل در تعیین سرنوشت خود در شهر.
5. جلوگیری از کم­رنگ شدن ارزش­های فرهنگی محلات در مقابل تهاجم و نفوذ فرهنگ بیگانه و ارائه یک فرهنگ بومی و اصیل مردمی برگرفته از بطن جامعه به دنیای بیرون در پایان چشم­انداز.
6. انتخاب، انتصاب، حمایت و گزینش افراد مصلح، بومی و مردمی محلات برای تصدی مسولیت­های محله­ای و کمک به رشد محلات .
7. نقش مساجد در کمک به برنامه­ریزی محله­ای و شهری: مساجد با اولویت بندی در مشکلات موجود در محلات، برنامه­ریزان را از اولویت­گذاری سرمایه مطلع و آنان را به سمت هدف هدایت می­نمایند.
8. نقش مسجد در عدم دگرگونی در بافت­های قدیمی و اصیل و ریشه­دار محلات همراه با رسم و رسومات اصیل آن و برخورداری جامعه از یک معماری بومی و غیربیگانه و ارائه شهرسازی اسلامی به منطقه و بین الملل.
9. زمینه­ساز مشارکت بین نهادهای محله­ای(هسته­های مردمی)و مقامات محله­ای با تسهیل­گری مساجد.
10. مشارکت مستقیم مساجد و دولت مرکزی برای ایجاد نهاد رسیدگی به مشکلات محله در داخل مساجد برای محلات شهری.
11. کمک به شناسایی بافت­های مسئله­دار توسط مساجد و سعی در جلوگیری و اصلاح اجتماعی و کالبدی بافتها توسط مساجد.
12. کاستن از بار مسئولیت دولت در ارتباط با برنامه­ریزی شهری.
13. مساجد به عنوان مرکز جمع آوری،سازمان­دهی و رهیافت پیشنهادی برای آبادانی محلات و در تقویت موسسات مردمی.
14. تعیین کمیته­ای در داخل مساجد برای بازبینی و نظارت بر طرح­های اجرایی در سطح محلات.
15. کمک مساجد در افزایش مشارکت مردم با دولت و بالعکس به عنوان مبحثی که مدنظر کشورهای اسلامی هم­چون مالزی است و می­تواند سرلوحه فعالیت­های اجتماعی مساجد در راستای اهداف چشم­انداز باشد.
16. کمک به شناسایی افراد آسیب پذیر جامعه و تسهیل در بازیابی هویت و پتانسیل خود همراه با حفظ صیانت شخصی افراد.
17. وجود مساجد به عنوان یک مکان جمعی خاطره انگیز برای ساکنین محلات و شهرها و به­وجود آوردن و رونمایی از یک مکان­ها به عنوان نمادهای شهری و معرفی شهرها و محلات برای دیگران و جذب زائرین و مسافران.
18. ارائه خدمات چندجانبه توسط مساجد محله­ای و کار با نهادهای محله­ای برای توسعه فراگیر جامعه: موسسات نهادی محله در راستای سیاست­ها و برنامه­ها و تحت حمایت و پشتیبانی مدیران شهر، ابتکارات توسعه محله­ای را طرح و اجرا می­کنند. این موسسه نهادی همانند الگوی سنتی آن، یعنی هیأت امناء مساجد که مسئولیت طرح­ریزی توسعۀ مسجد، جمع آوری اعانه، اجرای طرح­های توسعه، نگهداری، نهایتاً مدیریت امور مساجد را به­عهده دارند. این امورات را در خصوص عناصر دیگر محله از قبیل پارک محله­ای به انجام می­رساند و این الگو در سایر موضوعات مربوط به محله مانند انجام انتخابات مختلف، پروژه­های عمرانی و … به­عنوان ابتکارات توسعه محله­ای مصداق خواهد داشت.

    بطور کلی دست­یابی به اهداف چشم­انداز از تقابل و هم­کاری طرح های CDS (استراتژی توسعه شهری) که مهم­ترین طرح آن توسعه محله­ای در ایران است و با محوریت و اولویت قرار دادن مساجد را می­توان اشاره نمود.

پیشنهادات

در این زمینه با توجه به وضعیت موجود و در راستای مقاله پیشنهاداتی ارائه می­گردد:

1. اجرایی نمودن طرح­های مردمی و مشارکت جویانه طرح­های توسعه شهری با CDS در نظام شهرسازی کشور.
2. قرارگیری مساجد در کانون مکانی طرح­های CDS در ایران و استفاده از این کانون برای ایجاد مشارکت و برنامه­ریزی در زمینه شهرسازی در کشور.
3. استفاده از رهبران، پیشوایان، امام­های مساجد و متولیان خوشنام در محله که روحیه­ای مطلع، پویا و بدون تعصب دارند برای تحقق اهداف چشم­انداز از طریق برنامه­ریزی محلات و CDS.
4. سعی در ایجاد بانک اطلاعاتی در مورد خصوصیات و ویژگی­های محله و منطقه شهری و کمک به دولت در زمینه­های شناخت برای سرمایه­گذاری و تسهیل در مکان­یابی بهینه منابع در راستای حداکثر بازدهی آن و تهیه نقشه اطلاعاتی مساجد در شهرها.
5. مساجد در طول برنامه چشم­انداز باید به ظرفیت سازی در زمینه توسعه محلی اهتمام بگمارند.
6. برنامه­های مسجد برای افزایش سرمایه اجتماعی محلات گام بردارد و در جهت توانمندسازی افراد جامعه شهری سمت و سو داشته باشد.
7. تشکیل ستادهای حفاظت اجتماعی در مساجد، شهرها و محلات شهری، از امنیت و نیازهای اجتماعی جامعه توسط خود شهروندان حفاظت شود و سیستم دفاعی و امنیت شهری و محله­ای در مقابله با هرگونه ناامنی و نابسامانی اجتماعی ایجاد می­گردد.
8. مکان­ها و فضاهای قدسی را با مشارکت مردم توسعه دهیم.
9. توجه دولت به محلات و برنامه­ریزی در سطح پایین و تغییر نگرش از دیدگاه آمرانه به دیدگاه سازنده مشارکتی.
10. ایجاد قوانین و دادن اختیارات لازم به متولیان مردمی در سطح محلات.
11. ایجاد مساجد در مرکز محلات با تنوع کاربری­های اطراف خود و متناسب با حریم مساجد برای قرارگرفتن در بطن امورات مردم و حس این مکان توسط ساکنان محله.
12. در مکان­یابی مساجد جدید طوری ملاحظه گردد که هزینه­های بالای ساخت و ساز بالاترین بازدهی و مناسب­ترین مکان و بهترین نتیجه را برای محلات در برگیرد.
13. استقرار نظام مدیریت انتخابی(شوراهای اسلامی شهر و محله)، غیرمتمرکز و محلی در برنامه­ریزی، اجرا و نظارت برطرح­های توسعه شهری در شهرسازی کشور.

نتیجه گیری

    شهرهای کشور و نظام شهرنشینی کنونی به­دلیل مشکلات و معضلات به­وجود آمده در شهرها و عدم جوابگوی طرح­های توسعه شهری متداول(طرح­های تفضیلی و جامع) در آن و غیرواقع بودن با شرایط کشور(طرح­های شهری کنونی منشأ خارجی دارند) و از سویی به­دلیل مشکلات اجرایی ،مدیریتی در سطح طرح­های توسعه شهری کنونی و عدم جواب­دهی به مسائل شهرنشینی و بروز مشکلات فراوان شهری در ایران گشته­اند.

    برای دست یابی به کشور آباد و توسعه یافته وجود شهر و نظام شهرنشین سالم از پایه­های اساسی و ضروری آن می­باشد. در این بین با بروز طرح­های استراتژی توسعه شهری یا CDS در ایران با توجه به خصوصیات و ویژگی­های منحصر به فرد آن و توجه به نقش مردم و مشارکت آن­ها در امر برنامه­ریزی شهری می­توان از این طرح­ها به­دلیل واقع­گرانه بودن و خصوصیات منطبق با کشور به عنوان طرح­های کامل در زمینه توسعه و آبادانی شهرهای کشور قلمداد نمود.

    در راستای سند، برای دست­یابی و کسب موقعیت ممتاز منطقه­ای و بین­المللی داشتن محیط شهر و نظام شهرنشینی سالم و توسعه یافته از اولویتهای پایه آن به حساب می­آید. برای حصول و رسیدن به این اهداف اجرای طرحهای CDS و مکان اجرای آن از مقدمات اولیه می­باشد.

طرح­های CDS برای رسیدن به نتیجه مطلوب و زمینه ساز مشارکت مردم در آبادانی محلات و مناطق شهری خود لازم و نیاز به مکان عمومی و جمعی مشترک نیاز دارند که در این بین "مساجد" را به­دلیل ماهیت قدسی و معنوی و اعتبار، اهمیت، علاقه و سبقه تاریخی که در زمینه هم­یاری و اتحاد مردم ایفا نموده­اند، را به عنوان بهترین مکان برای پیش زمینه اجرا، کامل­ترین طرح­های شهرسازی معرفی می­گردد . در این بین با انجام و ایجاد این طرح­ها در طول برنامه 20ساله کشور و با رسیدن به محلات سالم و آباد و توسعه یافته که در پس خود زمینه ساز شهرهای کامل و پایدار را درپی دارد و در نهایت منجر به ایجاد جامعه اسلامی کامل، توسعه یافته، پیشرفته با محیط زندگی با کیفیت بالا و مردمان سالم را درپی خود خواهد داشت، می­توانیم یکی از زمینه­های تحقق سند چشم­انداز 20ساله کشور را با کمک مساجد محقق نماییم.

منابع و مأخذ

* استفاده از مجموعه مقالات اولین و دومین دوره همایش معماری مساجد در ایران.

* باقری؛اشرف السادات، شهر و عدالت اجتماعی، تهران،1382

*اسماعیل زاده؛ حسن، مقاله حقوق شهروندی و مشارکت در اداره امور شهر،1385

* استادی وعلی اقدم، مقاله؛ نقد طرح­های تفضیلی در ایران،1386،تهران

**پهلوانی،عباس؛مجموعه مقالات شهرسازی،توسعۀ محله ای در ایران،1386،تهران

* سند چشم انداز 20 ساله جمهوری اسلامی ایران و سیاستهای کلی برنامه چهارم توسعه

* عارفی، محمد، مقاله؛ نقش مسجد در امنیت اجتماع محله ای،تهران،1383

*صالح، حمید، مقاله شهر و مسجد، دومین همایش معماری مساجد در ایران، تهران

* کرمی، محمد، مقاله؛ توسعه محله ای در ایران و ضرورت توجه به آن،1386، تهران

*مهدی­زاده، جواد، ضرورت بازنگری در طرح های توسعه شهری، تهران،1382

*میرفندرسکی، محمد امین؛ مقاله مسجد به مثابه اندامی از شهر،1379

*مجموعه مقالات همایش توسعه محله­ای در ایران، تهران،1383.

استفاده از سایتهای زیر:

WWW.parandehsfyd

www.civlica.com

www.sbu.ac.ir