ساخت مساجد در شماره های پیشین در مورد جایگاه و اهمّیت ساخت و بناء مسجد و آثار فرهنگی و اجتماعی آن مطالبی بیان گردید و در این شماره نیز به ویژگیهایی که لازم است در ساخت و بناء مسجد لحاظ گردد می پردازیم.

از آنجا که محیطهای مختلف، ابعاد زمین مسجد و نیازهای دینی ـ اجتماعی مناطق گوناگون یکنواخت نیست، در اینجا سعی می شود ویژگیهایی که در بهبود وضعیت مساجد براساس نیازمندیها می تواند مؤثر باشد، مطرح گردد تا بانیان خیر و متولیان ساخت مساجد این ویژگیها را در نظر داشته و برای مهندسین طرّاح بیان کنند. و با توجّه به شرائط خاصّ موجود حتی الامکان این ویژگیها را در نظر گرفته و نسبت به اجرای آن اهتمام ورزند.

الف. انتخاب مکان

در ساخت و بناء مساجد مسائل بسیاری لازم است رعایت شود که در اینجا به مواردی اشاره می شود.

تعیین جایگاه مسجد

یکی از مسائل مهمّی که توجه به آن ضروری است، تعیین نوع مرکزیت مسجد می باشد. در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله مسجد النّبی به عنوان مسجد جامع و اصلی مدینه شناخته می شد. و در محله های گوناگون هم مساجد کوچکی وجود داشته که با اذان مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله ، در آن مساجد هم اذان می گفتند و نماز اقامه می کردند. در معماریهای گذشته بلاد اسلامی هم، از جمله در ایران این چنین بود، که مسجد بزرگی بعنوان مسجد جامع ساخته می شد، و مساجد کوچکی در اطراف آن با فاصله بنا می گردید. این امر زمینه ساز آن بود که مردم از سویی برای اجتماعات بزرگ در مسجد جامع گرد آیند و از سوی دیگر برای عبادت از مساجد کوچک نزدیک محل سکونت استفاده کنند و نمازهای پنجگانه را در مسجد بخوانند و به دلیل فاصله زیاد مساجد بزرگ، از ثواب نماز در مسجد محروم نمانند.

امروز نیز لازم است بانیان و مسجد سازان جایگاه مسجد مورد نظر خود را مشخص کنند که آیا مسجد جامع نیاز است یا مساجد فرعی، که نگرش به هر یک، مقتضیات خاصّ خود را دارد.

پس از تعیین انتظار اجتماعی از مسجد، به تناسب باید مسائل مختلفی را که بیان می شود در نظر گرفته و در معماری آن لحاظ کنند، لیکن موارد بسیاری از ویژگیها در بنای همه مساجد باید مورد توجّه باشد.

محل مسجد

در انتخاب مکان مسجد مسائلی باید لحاظ شود که اکنون به مواردی می پردازیم.

1. مکان مسجد از جهت حلّیت و عدم اختلاف در مورد زمین باید مورد دقت قرار گیرد، زمینهایی که در بین مردم شبهه داشته باشد و یا اینکه صاحبان زمین در واگذاری آن طیب خاطر نداشته باشند، برای ساخت مسجد مناسب نبوده و همواره این شبهه در اذهان مؤمنین خلجان ایجاد می کند.

2. مسجد باید در مرکز زندگی نمازگزاران احداث شود تا مردم به راحتی بتوانند به مسجد تردد کنند و از معنویت آن بهره جویند.

3. زمین در حدّی پیش بینی شود که در دراز مدّت برای توسعه مسجد، مکان کافی وجود داشته باشد.

4. بهتر است مسجد به طایفه، گروه و یا دسته خاصّی تعلّق نداشته باشد که همه مردم با رغبت در مسجد حضور یابند.

5. شایسته و بلکه بایسته است که مسجد نزدیک محلهای زشت، غیرنظیف، بدبو، نفرت انگیز و خوفناک نباشد. گاهی مسجد را کنار غسالخانه و یا قبرستان بنا می کنند که به شدّت از جاذبه آن می کاهد. در اینجا توجه به روایتی اهمیّت انتخاب مکان مناسب برای مسجد را مشخص می کند.

«عَنْ سُماعَةِ بْنِ مِهْران انَّهُ سَأَلَ اَبا عَبْدِاللّه علیه السلام عَنْ زیارَةِ الْقُبُورِ وَ بَناءِ الْمَساجِدِ فیها فَقالَ اَمّا زیارةُ القُبُورِ فَلا بَأْسَ بِها ولایُبْنی عِنْدَها مَساجِدُ؛(1)

سماعه از امام صادق علیه السلام در مورد زیارت قبر و ساخت مسجد در مجاورت قبور سؤال کرد. حضرت فرمودند: زیارت قبر اشکال ندارد ولیکن نزد آنها مسجد بنا نشود.»

6. اطراف مسجد حتی الامکان دارای جاذبه و فضای مذهبی باشد. گاهی دیده می شود کسبه و مغازه داران کنار مسجد و یا همسایگان آن افرادی ناباب بوده و با وضعیت و شئون مسجد ناسازگارند.

ب. ساخت مسجد

در زمان رسول اللّه صلی الله علیه و آله مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله محل انجام کلیّه امور حکومتی بود. حضرت در آن مسجد محلهای متعددی را برای فعالیتهای خاص در نظر گرفته بودند که امروزه در محل هر یک از آنها ستونی قرار دارد و به نام آن شناخته می شود.

مثلاً استوانة الوفود محل ملاقات پیامبر صلی الله علیه و آله با قبائل و گروه هایی بود که برای دیدار آن حضرت به مدینه می آمدند.

در مکان خاصّی امیرالمؤمنین علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله پاسداری می کرد که در جای آن استوانة الحرس یعنی ستون پاسداری قرار دارد.

در مکان دیگری حضرت استراحت می نمودند که در آنجا ستون سریر که به معنای «تخت» است قرار دارد.

مسئله جالب توجّهی که وجود دارد آنست که این مکانها برای کار مشخصی بود، لیکن در هنگام نماز از همه آنها برای برگزاری نماز جماعت استفاده می شد.

امروزه نیازمندیهای مساجد به تناسب افزایش یافته که با توجّه به شرائط کنونی لازم است آن نیازها در ساخت و معماری مساجد لحاظ شود، در غیر این صورت همواره مساجد دارای مشکل خواهند بود.

مواردی که به نظر می رسد در طرّاحی و معماری مساجد فعلی باید مورد عنایت باشد، در دو بخش نیازمندیهای جانبی و نیازمندیهای داخلی مطرح می شود.

نیازمندیهای بیرونی

1. پارکینگ

امروزه یکی از مشکلات جدّی نمازگزاران، پارک ماشین می باشد که ضرورت دارد متولیان مساجد در طرّاحی مساجد فعلی حل این معضل را در نظر داشته باشند.

2. محل بازی کودکان

چه زیباست برای علاقمند سازی کودکان به مساجد، در کنار مسجد محلّی برای فرزندان نمازگزاران لحاظ گردد.

3. خود کفایی

در کنار هر مسجد با فاصله یا بدون فاصله باید مغازه ها، یا مجموعه های اقتصادی جهت درآمد مکفی برای اداره آبرومندانه مسجد در نظر گرفته شود تا برای آب، برق و نیازمندیهای جزئی از مردم به شکل زشت و ناپسندی کمک گردآوری نکنند.

4. فضای سبز

اگر در مقابل مسجد یا درون حیاط آن، فضای سبز و آب نمای زیبایی وجود داشته باشد، تأثیر بسزائی در جاذبه مسجد برای مردم خواهد داشت.

5. درب ورود

درب ورودی و سر درب مسجد حتی الامکام باید بزرگ بوده تا افراد غریبه به راحتی مسجد را شناخته و برای عبادت به آن مراجعه کنند.

6. گلدسته

مساجد شیعه به داشتن دو گلدسته شناخته می شوند؛ همان گونه که مساجد عربستان سعودی با یک گلدسته علامت گذاری می شوند. در نتیجه مساجدی که دارای این نشانه باشند در بین ساختمانها به راحتی شناخته می شوند.

7. تابلو

امروزه بهتر است علاوه بر موارد مذکور، در خیابان اصلی و کوچه های منتهی به مسجد با نصب تابلو و نام مسجد، مردم برای یافتن این مکان معنوی دچار مشکل نشوند. اگر این تابلوها در سراسر کشور یکنواخت باشد، چشم مردم به آن عادت کرده و سریع تر مساجد را می یابند.

8. اطاق کار

از آنجا که مسجد محل فعالیت فرهنگی روحانیون می باشد و گاهی مردم برای مشاوره و مسائلی از این قبیل به آنان مراجعه می کنند، بهتر است اطاقی برای فعالیت و مراجعات روحانیون در نظر گرفته شود.

اگر روحانیون حداقل روزانه 4 ساعت در اطاق کار خویش حضور داشته باشند، می توانند نقش بسزایی در مسائل مختلف اجتماعی و اعتقادی مردم داشته باشند.

9. کتابخانه

یکی از عواملی که می تواند در هدایت جوانان مؤثر باشد، کتب مذهبی است. اگر کتابخانه ای مذهبی و کاملاً کنترل شده در مسجد وجود داشته باشد، با گذر زمان عده ای از نوجوانان و جوانان را به مسجد جذب، و هدایت می کند.

از این رو بهتر است مکانی برای کتابخانه و کامپیوتر در کنار مسجد ساخته شود.

10. قرض الحسنه

یکی از مجموعه هایی که امروزه در کنار مساجد به خدمتی صادقانه اشتغال دارد، قرض الحسنه می باشد. از این رو در مجموعه ساختمان مربوط به مسجد بهتر است بخشی بدین منظور ساخته شود.

11. حسینیه

در کنار مساجد می توان بخشی را به عنوان حسینیه در نظر گرفت که از جهت فضا به صورت عادی جزء مسجد به حساب آید. در این مکان، مسجد باید در مرکز زندگی نمازگزاران احداث شود تا مردم به راحتی بتوانند به مسجد تردد کنند و از معنویت آن بهره جویند.

هنگام عزاداری و سخنرانیها، زنان معذور به راحتی می توانند حضور یابند و از این مجالس استفاده کنند.

همچنین در این مکان می توان جلسات و کلاسهای آموزشی بانوان را برگزار کرد.

12. دستشویی

از قدیم الایام مردم دستشوییهایی برای اهل مسجد بنا می کرده اند که امروزه با توجه به ویژگی های زمان، بهتر است در کنار دستشوییها مکانی را برای تطهیر و یا شستن پاها در نظر گیرند تا به خاطر پاهای عرق کرده، فرشهای مسجد بدبو نشود.

بهتر است در دستشوییها و وضوخانه، آب گرم و سرد در نظر گرفته شود.

نیازمندیهای داخلی

جهت احداث مسجد با ویژگیهای لازم، به گونه ای که بیشترین بهره برداری معنوی از مسجد انجام شود، مسائل فراوانی باید مورد توجّه باشد که در اینجا به مواردی اشاره می شود.

1. شبستان

از آنجا که مسجد محل پرستش و برگزاری نماز جماعت می باشد، توجّه به این امر در معماری مسجد ضروری است، از این رو لازم است که وسعت شبستان در حدی باشد که گنجایش آن بیش از جمعیتی باشد که تا 20 سال بعد از این مسجد استفاده می کنند، نه آنکه در همان ابتدا دچار تنگنا باشد.

2. سقف شبستان

سقف شبستان باید دارای ارتفاع مناسب باشد، در غیر این صورت، مردم در شبهای شلوغ مانند شبهای قدر و... به شدّت از جهت تنفس و تهویه دچار مشکل می شوند.

3. قبله

ساختمان مسجد بهتر است به گونه ای باشد که قبله در زاویه و حاشیه مسجد واقع نشود، بدین منظور می توان زوایای مسجد را برای تأسیسات مورد نیاز در نظر گرفته، شبستان را کاملاً به طرف قبله بنا کرد.

لازم به ذکر است که روحانی مسجد باید در تعیین قبله مسجد دقّت کافی اعمال کند وگرنه اختلاف در قبله، گاهی مشکلات بسیاری در بین مردم ایجاد کرده است.

4. محراب

از آنجا که لازم است مکان نماز گزاران پائین تر از امام جماعت نباشد، ضروری است محراب به گونه ای ساخته شود که نسبت به همه مکانهای مسجد پائین تر باشد.

5. تطهیر مسجد

اگر در نقاط مختلف مسجد کف شویی و لوله های فاضلاب در نظر گرفته شود، در صورتی که کف و یا فرشهای مسجد متنجس شود، تطهیر آن به راحتی انجام می شود.

6. منبر

از زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و معصومین علیهم السلام همواره مسجد محل نشر معارف دین بوده است و در زمان غیبت، علما در مساجد به بیان مسائل دینی می پرداخته اند. از آنجا که محیط مساجد و شبستانها دارای وسعت بوده و مستمعین گوینده را نمی دیدند، منبر جایگاهی بود که علماء بر روی آن نشسته و مستمعین سخنان آنان را می شنیده اند.

در ساخت منبر، فلسفه ایجاد آن باید در نظر گرفته شود. از این رو به هیچ وجه ساخت منبرهای بلند برای مساجد کوچک کار صحیحی نیست؛ چون فاصله بین گوینده و مخاطبین را افزایش داده و امر تفهیم و تفهم را دچار اختلال می کند. برای بسیاری از مساجد، منبرهای دو پله و یا حداکثر سه پله کفایت می کند.

7. صوت

امروز بلندگو و دستگاه صوتی مسئله فرعی و اضافی نیست که همچنان بعد از ساخت مسجد به آن توجّه شود؛ بلکه لازم است به گونه ای ساختمان مسجد طرّاحی شود که بلندگوهای متعدد در همه جا وجود داشته باشد تا صدای یکنواخت،مستمعین را آرامش بخشد.

اگر در کل مسجد سه یا چهار بوق یکی از مجموعه هایی که امروزه در کنار مساجد به خدمتی صادقانه اشتغال دارد، قرض الحسنه می باشد. از این رو در مجموعه ساختمان مربوط به مسجد بهتر است بخشی بدین منظور ساخته شود.

قوی به کار گرفته شود، عده ای که نزدیک هستند از صدای گوش خراش آن رنج می برند و عده دیگری که با فاصله نشسته اند گاهی متوجّه مطالب گوینده نمی شوند.

8. کاشی کاری یا تهویه

در گذشته، کاشی کاری مساجد از یک سو به دلیل کنترل برودت و حرارت و از سوی دیگر به دلیل زیبایی بوده است؛ لیکن امروزه به راحتی می توان با وسائل مدرن سرمایش و گرمایش مساجد را تأمین کرد و از خرجهای بیهوده دوری جست.

گاهی هزینه زیادی برای کاشی کاری محراب مسجد انجام می شود اما مردم از سرما و گرما و یا کف پوش مسجد رنج می برند و هیچ کس هم به فکر حل معضل نیست.

امروزه می توان زیباییهای بیرون مسجد را هم با هزینه خیلی کم و با ابتکارات و خلاقیّت مرتبط با زمان و امکانات این عصر تأمین کرد.

9. نور

از مسائل دیگری که باید مورد توجّه قرار گیرد، تأمین نور لازم برای شبستان، حیاط و همه تأسیسات مسجد است.

نور مکفی، هم در جذب مردم به مسجد مؤثر است و هم برای تعلیم و تعلّم و تبلیغ دین و ارتباط با مردم تأثیر بسزایی دارد.

1. وسائل الشیعه، ج2، ص887.