مقدمه

آفریننده جهان از میان آفریده ها چیزهایی را برای خود برگزید.

انسان را برای جانشینی خود برگزید و او را خلیفه خود در زمین قرار داد; در میان افعال انسان، عبادت را برای خود انتخاب کرد;درمیان عبادات، نماز را برای یاد آوری خود برگزید و درنماز، سجده را به عنوان نزدیکترین حالت به خویش، مورد تاکیدقرار داد ; بر این اساس جای سجده را رفعتی ویژه یافت و مسجدرا به عنوان محل سجده، گرامی داشته شد.

حقیقت مسجد

مسجد در لغت به معنای عبادتگاه و محل خضوع و خشوع دربرابرخداوند است. البته گروهی معتقدند محل نماز را به اعتبارسجده مسجد می خوانند. مسجد را در اصطلاح شرعی چنین معناکرده اند: «المکان الموقوف علی کافة المسلمین للصلاة » مکانی که بر همه مسلمانان برای نماز وقف شده باشد.

تحقق مسجدیت

باتوجه به معنای شرعی، مسجد شدن یک مکان به چند امر وابسته است: 1- عنوان مسجد هنگام وقف قصد شود.

بنابراین، اگر کسی مکانی را برای صرف نماز خواندن و عبادت مسلمانان وقف کند، وقف صحیح است، ولی مسجد شمرده نمی شود.

2- مکان برای عبادت همه مسلمانان وقف شود.

بنابراین، اگر مکان را برای عبادت گروهی از افراد وقف کند،مسجد محقق نمی شود; چون خصوصیت با مسجد منافات دارد.

3- مکان برای خواندن نماز وقف شود.

بنابراین، اگر مکانی را وقف مسجد کنند، به عموم مردم اجازه دهند در آن نماز گزارند و سپس در آن نماز خوانده شود، عنوان مسجد محقق می شود.

مسجد و مصلی

باتوجه به شرایط مذکور در مفهوم مسجد و تحقق آن، گاه مکانی رابرای نماز معین می کنند و به آن مصلی می گویند.

تفاوت مصلی و مسجد در آن است که در مسجد قصد وقفیت و عموم بودن معتبر است، ولی در مصلی نیست. وقف یا همگانی بودن وجودندارد; بلکه می توان برای گروه خاصی مثل اهل خانه در نظر گرفت.

در روایات می خوانیم که نماز گزاردن در مصلی ثواب بیشتری داردو حتی حکایت شده که ثواب خواندن نماز در مصلی به اندازه خواندن نماز در مسجد است. بدین سبب، مستحب است انسان مکانی رابه عنوان مصلی در منزل مشخص سازد. البته احکام مسجد بر مصلی مترتب نیست و می توان محدوده یا مکانش را تغییر داد.

مسجد و عبادتگاه های دیگر

پرستش خدا در انسانها امری فطری است. هرچند در طول تاریخ،گاه عبادتها مسیر انحرافی یافتند و مردم معبودانی جز خدا راپرستیدند; ولی اصل و جوهره عبادت همواره در تمام انسانها وجودداشته است. انبیا آمدند تا روش درست عبادت را به بشربیاموزند. در همه ادیان عبادتگاه اهمیتی ویژه دارد و از حرمتی خاص برخوردار است. در میان معابد ملل گوناگون، مسجد درخشندگی و قداست خاصی دارد; چون معابد در ادیان دیگر ارتباط تنگاتنگ با مردم ندارد.

مسجد در قرآن و روایات

اولین عبادتگاه

مسجد از دیدگاه قرآن و روایات قدمتی به بلندای خلقت آدم(علیه السلام) وتاریخچه ای به درازای تاریخ انسانهای نخستین دارد; چرا که عبادت و مسجد، به عنوان عبادتگاه، همواره با انسان بوده است.

در مکتب قرآنی اولین خانه پرستش و توحید به دست آدم(علیه السلام) ساخته شد و مایه هدایت جهانیان گردید. این پایگاه عبادی یعنی کعبه نزد همه مذاهب و ادیان الهی، حتی مشرکان و بت پرستان دارای عظمت و احترام بوده است. قرآن مجید می فرماید: (ان اول بیت وضع للناس للذی ببکه مبارکا و هدی للعالمین) نخستین خانه ای که برای (پرستش) مردم قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکه است و پربرکت و مایه هدایت جهانیان است.

این پرستشگاه در توفان نوح تخریب شد و به وسیله حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل علیهم السلام تجدید بنا گردید.

(اذ یرفع ابراهیم القواعد من البیت و اسماعیل) به یاد آورهنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه (کعبه) را بالامی بردند.

روزی حضرت علی (علیه السلام) آیه 96 سوره آل عمران را تلاوت می فرمود. مردی پرسید: آیا کعبه نخستین خانه بود؟ امام فرمود: «لا قد کان قبله بیوت و لکنه اول بیت وضع للناس مبارکا فیه الهدی و الرحمة و البرکة و اول من بناه ابراهیم ...» نه، قبل از آن خانه هایی بود; ولی کعبه اولین خانه ای است که برای(پرستش) مردم قرار داده شد; مبارک است و در آن هدایت، رحمت وبرکت وجود دارد و نخستین کسی که آن را ساخت، ابراهیم است... .

در کتاب درالمنثور مانند این روایت از حضرت علی(علیه السلام) نقل شده است. بر اساس این نقل، حضرت فرمود: «کانت البیوت قبله و لکنه کان اول بیت وضع لعباده الله »

مسجد خانه خدا

هرچند تمام ملک و ملکوت از آن خداست و همه آسمان و زمین برتسبیح خداوند اشتغال دارند، ولی مساجد و عبادت و تسبیح در آن نزد خداوند جایگاهی ویژه دارد. در آیات و روایات چنان می خوانیم که خداوند مسجدها را به خود اختصاص داده و خانه خودمعرفی کرده است. در قرآن کریم آمده است: (ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا) مساجد برای خداست. پس با خدا کسی را (جز او) نخوانید و عبادت نکنید.

درتورات نوشته شده که خداوند می فرماید: (ان بیوتی فی الارض المساجد) مساجد خانه های من در زمین است.

بی تردید هر صاحب خانه ای، خانه اش را از جاهای دیگر بیشتر دوست دارد. بدین سبب در روایات می خوانیم: «احب البلاد الی الله مساجده » محبوبترین (نقاط) شهرها نزدخدا مسجدهای آن (شهرها) است.

تقدس مسجد

عظمت و شکوه مسجد، در اسلام چنان مورد توجه است که مومنان رابه پرهیز از بی حرمتی برآن سفارش کرده اند. امام صادق(علیه السلام)می فرماید: «ملعون ملعون من لم یوقر المسجد.» ملعون است،ملعون است کسی که مسجد را گرامی ندارد. مسجد دارای احکامی است که مراعات آن سبب آراستن دل و جان آدمی و فضیلت و ثواب می شود.

در این بخش ازنوشتار، پاره ای از احکام و ثواب مسجد را موردبررسی قرار می دهیم.

ثواب رفتن به مسجد

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله وسلم) فرمود: «من مشی الی مسجد من مساجدالله فله لکل خطوه خطاها حتی یرجع الی منزله عشرحسنات و محی عنه عشر سیئات و رفع له عشردرجات.» هر کسی به سوی مسجدی از مسجدهای خدا رود، تا به خانه اش باز گردد، با هرقدمی که بر می دارد ده نیکی برایش نوشته می شود و ده گناه از او بخشوده می گردد و مقامش ده درجه فزونی می یابد. امام صادق(علیه السلام) نیز فرمود: «من مشی الی المسجد لم یضع رجلا علی رطب و لایابس الا سبحت له الارض الی الارضین السابعه.» هرکه به سوی مسجد قدم بر می دارد،هیچ گامی بر تر و خشک نمی نهد مگر اینکه طبقات هفتگانه زمین برایش تسبیح خداوند می کنند.

آداب رفتن به مسجد

حضور در محفل الهی به آمادگی و رعایت شان آن نیازمند است واین زمانی محقق می شود که انسان غفلت را کنار نهد و به اندازه توانایی اش آداب را مراعات کند. بخشی از آداب ورود به مسجدچنین است:

1- با وضو بودن

با طهارت بودن هنگام رفتن به مسجد، سبب زدودن گناهان و پاک شدن باطن است. بدین سبب، پیشوایان معصوم علیهم السلام سفارش و تاکید کرده اند که هنگام ورود به مسجد باوضو باشید.

رسول الله(صلی الله علیه و اله وسلم) فرمود: قال الله تبارک و تعالی: الا ان بیوتی فی الارض المساجد تضی ءلاهل السماء کما تضی ء النجوم لاهل الارض.

الا طوبی لمن کانت المساجد بیوته الا طوبی لعبد توضا فی بیته ثم زارنی فی بیتی الا ان علی المزور کرامة الزائر الا بشرالمشائین فی الظلمات الی المسجد بالنور الساطع یوم القیامة.» خداوند تبارک و تعالی فرمود: بدرستی که مساجد خانه های من درزمین به شمار می آید. و برای آسمانیان روشنی بخش است، چنانکه ستارگان برای زمینیان روشنی بخش است. خوشا به حال کسانی که مساجد منزلهاشان باشد; و خوشابه حال بنده ای که در منزلش وضوبگیرد، سپس مرا در خانه ام زیارت کند. بر زیارت شونده است که زیارت کننده را احترام کند.

کسانی را که در تاریکی شب به سوی مسجد می روند به نوری که درقیامت درخشان و منور است، بشارت ده.

آن حضرت(صلی الله علیه و اله وسلم) همچنین فرمود: «لاتدخل المساجد الا بالطهاره » جز با طهارت، وارد مسجد مشو.

2- پوشیدن لباس نیکو

توجه به پوشش مناسب برای رفتن به مسجد و انتخاب بهترین وپاکیزه ترین لباسها مورد تاکید قرار گرفته است. خداوند متعال می فرماید: (خذوا زینتکم عند کل مسجد) در هر مسجدی زینتهایتان را برگیرید. بر اساس نوشته برخی از مفسران، زینت دراین آیه عام است و زیورهای ظاهری و باطنی را شامل می شود. در روایت می خوانیم: لباسهایی را که در نمازهای جمعه و عید برتن می کنید،هنگام رفتن به مسجد بپوشید. امام سجاد(علیه السلام) در شبی سرد، لباس زیبایی پوشید و خود را معطر کرد. یکی از غلامانش پرسید: در این هنگام با چنین لباسی کجا می روید؟ حضرت پاسخ داد: «الی مسجد جدی رسول الله(صلی الله علیه و اله وسلم)» به سوی مسجد جدم رسول الله(صلی الله علیه و اله وسلم).

3- رعایت بهداشت و نظافت کفشها

یکی دیگر از مسایلی که باید هنگام ورود به مسجد رعایت شود،حفظ پاکیزگی مسجد است. باید دقت کرد مبادا کثافات به وسیله کفش به مسجد انتقال یابد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله وسلم) فرمود: «تعاهدوا نعالکم عند ابواب مساجدکم » کفشهایتان را کناردرهای مسجد بازرسی کنید.

آداب مسجد

خداوند بر روی زمین مسجدها را خانه خود برگزید تا بندگان اودر آنجا وی را پرستش کنند و بخوانند: (و اقیموا وجوهکم عند کل مسجد و ادعوه) دلهایتان را در هر مسجدی به سوی خدا کنید وعبادتش را انجام دهید. حفظ حرمت چنین میعادگاهی بر هر مسلمانی لازم است; زیرا مساجد خانه خدا و جایگاه پیامبران و پرهیزکاران است.

1- پاکیزه نگه داشتن مسجد

پاکیزه نگه داشتن مساجد و دور کردن آلودگی از آن،بویژه در روزپنج شنبه و شب جمعه، مورد تاکید معصومان: قرار گرفته است.

رسول الله(صلی الله علیه و اله وسلم) فرمود: «من کنس المسجد یوم الخمیس لیلة الجمعة فاخرج منه من التراب ما یذر فی العین غفر الله له.» کسی که مسجد را در روز پنج شنبه و شب جمعه جارو کند و خاک آن را (حتی) به اندازه دارویی که به چشم ریخته می شود، خارج سازد، خداوند گناهانش را می بخشد و اورا می آمرزد.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله وسلم) همچنین فرمود: در شب معراج بردرگاه ششم بهشت این کلمات نوشته بود: «... من احب ان لا تاکله الدیدان تحت الارض فلیکنس المساجد...» آن که دوست دارد کرمها پیکرش را (در گور) نخورند، مسجدها را جارو کند. برای پاکیزه نگه داشتن مساجد باید اسباب آلودگی را از آن دور ساخت. حتی مشرکانی که به ظاهر پاکند،نباید در مسجد حضور یابند. قرآن مجید می فرماید: (انما المشرکون نجس فلا یقربوا المسجد الحرام) مشرکان نجس شمرده می شوند و حق ورود به مسجد الحرام را ندارند.

در روایات می خوانیم: «لیمنعن احدکم مساجدکم یهودکم و نصاراکم » باید هریک از شمااز یهود و مسیحیان را از (ورود به) مسجدهاتان باز دارد.

نجس کردن مسجد، حرام است و در صورت مشاهده نجاست، واجب است بی درنگ آن را از میان برد. افزون براین، کثیف کردن مسجد وافکندن ریگ و اخلاط و آب دهان در آن کراهت دارد.

2- عبادت و دوری از امور دنیوی

مهمترین فلسفه وجودی مساجد عبادت خدا، نیایش، دعا و دوری ازغفلت است.

بدین سبب ذکر و دعا، خواندن نماز تحیت و دوری از خرید و فروش و حرفهای دنیوی از آداب مسجد شمرده می شود. هنگام ورود به مسجد، علاوه بر ذکر و دعا و صلوات، این ذکر مستحب است: «بسم الله و السلام علی رسول الله(صلی الله علیه و اله وسلم) (ان الله و ملائکته یصلون) علی محمد و آل محمد و السلام علیهم و رحمة الله و برکاته رب اغفر لی ذنوبی و افتح لی ابواب فضلک ».

می توان به جای آن، بدین ذکر نیز بسنده کرد: «اللهم اغفر لی وافتح لی ابواب فضلک » بعد از ورود به مسجدخواندن نماز تحیت مستحب است.

ابوذر می گوید: من در مسجد حضورپیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله وسلم) مشرف شدم. حضرت فرمود: «یا اباذر، ان للمسجد تحیه. قلت: و ما تحیه؟ قال: رکعتان ترکعهما.» ای ابوذر! برای مسجد تحیتی است. عرض کردم: تحیت چیست؟ فرمود: که دو رکعت نماز است که می گذاری.

حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «من حق المسجد اذا دخلته ان تصلی فیه رکعتین.» یکی از حقوق مسجد این است که وقتی داخل مسجد شدی، دو رکعت نماز بخوانی.

با توجه به قداست مسجد و لزوم مراعات شوون آن، باید از اموری که سبب از بین رفتن حرمت خانه خدا می شود، دوری کرد. بدین سبب،گفتگو در باره امور دنیوی در مسجد مکروه است.

پیامبراکرم(صلی الله علیه و اله وسلم) می فرماید: «یاتی فی آخر الزمان قوم یاتون المساجد فیقعدون حلقا ذکرهم الدنیا و حب الدنیا لا تجالسوهم فلیس لله فیهم حاجة » درآخر الزمان گروهی از مردم به مساجد می آیند و گرد هم حلقه می زنند و فقط پیرامون دنیا و دوستی دنیا صحبت می کنند. با آنان ننشینید; زیرا خداوند به عبادت آنها نیاز ندارد. خرید و فروش مصداق کامل امور دنیوی است. بدین سبب، انجام دادن آن در مسجدمکروه است.

پیامبراکرم(صلی الله علیه و اله وسلم) در وصیت خویش به ابوذر فرمود: «... یا اباذر من اجاب داعی الله و احسن عماره مساجد الله کان ثوابه من الله الجنه فقلت: کیف یعمر مساجد الله؟ قال: لا ترفع الاصوات فیها و لا یخاض فیها بالباطل و لا یشتری فیهاو لا یباع و اترک اللغو ما دمت فیها فان لم تفعل فلا تلومن یوم القیامة الا نفسک...» ای ابوذر! کسی که دعوت خدا را لبیک گویدو مسجدها را نیک تعمیر کند، خداوند بهشت را ثواب او قرار می دهد. پس گفتم: تعمیر مسجدها چگونه است؟ حضرت فرمود: اینکه صدا در مسجدها بلند نشود; سخنان باطل در آن گفته نشود و خرید و فروش و کارهای بیهوده در آن ترک شود. پس اگر آنچه گفتم رعایت نکنی، در قیامت کسی جز خویش را ملامت نکن.

امام کاظم(علیه السلام) می فرماید: پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله وسلم) فرمود: «جنبوا مساجدکم ... و بیعکم و شرائکم ...» دور کنیدمسجدهاتان را از ... خرید و فروش... .

از امام صادق(علیه السلام) هم روایتی بدین مضمون نقل شده است.