مقدمه :

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند :کسی که قرآن سخن او و مسجد خانه ی او باشد،خداوند در بهشت برای او خانه ای می سازد.(1)

نوشتار اینجانب با توجه به جایگاه والای مکان های مقدس مسلمانان از جمله مسجد و اهمیت حضور جوانان و دانشجویان درجماعات دینی و علوم دینی که برای تمامی انسان ها چراغ معرفت در زندگیست، به تحریردر آمده است.

در اینجا به آسیب شناسی ،بسترسازی،الویت های آموزشی ،پژوهشی و اجرایی،هدف گذاری و تدوین برنامه های دقیق و منسجمی برای هدف جذب جوانان به خصوص قشر دانشجوکه به دنبال علم و دانش قدم برداشته اند می پردازیم.

بی شک می توان با به کارگیری روش های متناسب ،جوانان به دنبال حقیقت را به آموزه های دینی و منابع و مستندات قرآنی به حضور در مساجد دعوت کرد و شیفته‌ی محیطی چون مسجد گرداند و اقتدار دین و عاقبت بخیری جوانان را از این طریق ضمانت ونور معنویات را در دلشان روشن گرداند.

حضور در مساجد و عبادت در خانه خدا افزون بر آن که خودتوفیقی بزرگ و کمالی ارزشمند نیز هست ،کمالات دیگری را نیز در پی دارد. رحمت خاص خداوند، آمرزش الهی،بهشت برین،همنشینی با فرشتگان الهی از آن جمله است.(2)

 علل عدم حضوربعضی ازجوانان و دانشجویان در مساجد و جماعات:

طبق نظرسنجی هاو پرسشنامه هایی که بین عده ای جوانان و همچنین دانشجویان مطرح شد،عدم حضورشان در جماعات و مسجد علل گوناگونی داشت، بسیاری از موارد بهانه هایی از جمله: ناآگاهی از پاداش های نماز جماعت، طول کشیدن نماز جماعت وبعضی ها هم رفتار نامناسب برخی ازنمازگزاران پیشکسوت و... را عنوان کردند. جناب آقای قرائتی  نیزهمین نتایج مذکور را  در سال 1377طبق تحقیقات خود بدست آوردند. به علاوه بر موارد مذکور که بیشتر در مورد نمازخوان ها است در مورد آن هایی که نماز نمی خوانند و به تبع آن در مساجد و جماعات نیز حاضر نمی شوند می توان به نتیجه تحقیقی اشاره کرد که بر اساس آن « بیش از 70% کسانی که مورد پرسش قرار گرفته اند که چرا نماز نمی خوانید؟ پاسخ داده اند :

«که خدا به نماز مانیازی ندارد و ناآگاهی از این که چرا نمی توانند نماز را به زبان مادریشان اقامه کنند» نمونه ای از پاسخ ها می باشد. اگر این تحقیق صحیح باشد به یک نور امیدی می رسیم  و آن اینکه اگر روی نماز یا اسرار نماز بیشتر کار کنیم بی شک به نتیجه ای مطلوب می رسیم.

بی شک برای جذب جوانان و حضور آنها در مسجد و جماعات هم موانع مختلف و هم راه کارهای مختلفی موجود است که این موانع و راه کار ها می توانند جنبه های فردی، خانوادگی و محیطی داشته باشند.

در همین راستا مقام معظم رهبری می فرمایند: « برای تبیین ژرفای نماز و معرفی راز ها و زیبایی های آن، دست به تلاش پی گیر و همه جانبه زده شود»

نمازپرشکوه جماعت یکی از راه های گرایش به مساجد :

در حدیثی پیامبر اکرم  (صلی الله علیه و آله وسلم) می فرمایند: اگر مردم ارزش اذان گفتن و شرکت در نماز جماعت را می دانستند، برای این کار قرعه کشی می کردند. متاسفانه بسیاری از جوانان ما با این ارزش ها که پیامبر گرامی اسلام می فرمایند آشنا نیستند. بنابراین یکی از وظایف و مسؤلیت های عمده در این راستا آشنا سازی جوانانی است که مسجدی نیستند، ارزش ها و اسرار و فلسفه نماز، نماز جماعت و حضور در مسجد را از طریق ارتباط علمی و دینی به آنها بیاموزیم. مطمئناً  تنهاراه آن سخنرانی در مسجد نیست بلکه بایداز رسانه ها ،اساتید دانشگاهی،گرافیک های جذاب رایانه ای،ارسال نامه های آموزنده توسط پست الکترونیکی ،سایت های جالب و علمی و دینی در یک راستا و درکل موقعیت‌هایی جلوه گر شود تا جوانانی که اهل نماز جماعت و مسجد نیستند حضور پیدا کنند. امام خمینی (ره) دراین ارتباط فرمایش حکیمانه ومدبرانه ای دارندایشان می فرمایند: «به نماز ومساجد اهمیت دهیدکه پرونده های دادگستری مال بی نمازهاست ونمازخوان های واقعی دردادگستری پرونده ندارند.شیطان ها ازمساجد و نماز می ترسند، آنها می خواهند ازنماز جلوگیری کنند وبعد از خالی کردن سنگرها حمله کنند.»(3)

دراهمیت وارزش نماز همین بس که رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) می فرمایند: «یک نماز جماعت، بهتراز چهل سال نماز فرادی درخانه است»(4)

درروایتی دیگر امام رضا (علیه السلام) می فرمایند«ثواب هر رکعت نماز جماعت نسبت به فرادی برابربا دو هزار رکعت است»(5)

درآیه ی114 سوره بقره می فرماید : بازدارندگان از احیاء مساجد را ستم کارترین مردم معرفی می کند.ضمن اینکه « مهمترین شاخصه ی احیاء مساجد، در حضور گسترده و فشرده ی آحاد مردم مسلمان در مسجد تجلّی می یابد ». پس با این حساب حضور در مسجد و نیز تلاش برای اینکه دیگران نیز در مسجد حضور یابند مساوی با احیا و آباد کردن مساجد و خانه خداست.

واضح است که مستندات آیات قرآن و فرمایشات حضرات معصومین  (علیه السلام) و بزرگان و صاحب نظران ضمن اینکه برای ما بسیار راهگشا و امید بخش است از طرفی وظیفه و مسؤلیت ما را دو چندان می کند و ما را به این سوق می دهد که حقیقتاً می توان در جذب جوانان به مسجد و جماعات راهکارهایی را پیش بردکه مفید واقع شود.

روش تبلیغ و دعوت:

 دعوت کننده باید معتقد قلبی به آن چیزی باشد که دیگران را بدان دعوت می‌کند. دل او به آن چه می گوید باید ایمان داشته باشد. دل می تواند دل را هدایت کند، دعوت و تبلیغ ما هنگامی مؤثر است که بر گرفته از درون باشد و نیاز به ایمانی دارد که در جان آدمی نقش بسته است، بنابراین این یک زنگی است برای دعوت کنندگان این امر که اگر باوری راستین عامل حرکتشان نباشد نخواهند توانست در دیگران نفوذ کنند. امام صادق  (علیه السلام) نیز ضرورت مطابقت قول و فعل عالمان و واعظان را اینگونه بیان فرموده است « اگر عالم و دانشمند به علم خود عمل نکند، موعظه و اندرز او از دل ها می لغزد، آن چنان که باران از روی سنگ صاف و نشیب های لغزنده ی کوه صفا لغزان است»(6). بنابراین مهمترین گام در تأثیر گذاری دعوت کننده مطابقت گفتار با کردار وی است. « در تربیت چند چیز شرط است، یکی مشافهه و چشم به چشم بودن و نکته ی بعدی محبت و تقدس »(7)

توجه به این امر لازم است که  هدف ما آن هایی هستند که نماز نمی خوانند و یا به مسجد نمی روند و می خواهیم به نماز و مسجد دعوتشان کنیم، برای آن ها باید برنامه داشته باشیم و یکی از برنامه های مهم ارتباط مستقیم است و دانشجویانی که مؤمن به نماز و علاقه مند به توسعه فرهنگ نماز و مسجد هستند می توانند بهترین سرباز این جبهه و میدان از جمله دانشگاه ها باشند. بنابراین در این زمینه می پذیریم که  دعوت باید باید از دل به دل باشد، جوان های نماز خوان و مسجدی می توانند جوان های دیگر را جذب مسجد بکنند و همسالان خودشان را به پای نماز بیاورند. البته لازم است امام جماعت مساجد، متولیان امور مساجد، تبلیغات اسلامی و... آموزش ها و توصیه های لازم و ضروری را به جوانان نماز خوان و مسجدی ارایه دهند حاج آقاقرائتی نیز مسأله گفت و گوی چهره به چهره را مهم می داند و توصیه می کند که مدیران مدارس و اساتید مربوطه دانشگاه امر به معروف را تن به تن انجام دهند. روزی یکی دو تا از بچه ها را دعوت کنند و خصوصی با آنها حرف بزنند. گفتگوی هر مدیری با یک یا دو دانش آموز  و دانشجو در مدرسه و  دانشگاه، تأثیرش خیلی بیشتر از صحبت های عمومی است.

امام جماعت واستفاده از حضور پرفیض ایشان :

دربین تمام اعضاء که هر کدام نقشی را در اداره امور مسجدایفا می کنند، امام جماعت دارای نقشی اساسی است. او با حضور مستقیم و پی در پی با انتقال آیات الهی و سخنان و اذکار دلنشین ،جوانان را به سخنان خود و محیط مسجد جذب می کند. روابط صمیمی امام جماعت و جوانان و روابط عاطفی یکی از عوامل مؤثردر گرایش جوانان به حضور جمعی وامور مسجد است،امام جماعت رازدان و امانت دار حرف ها و درد ودل های جوانان است وبایددر مشکلات آنان را یاری کند، موفقیت هایشان را به آنان تبریک بگوید، از ناراحتی و غم هایشان ابراز تأسف کند. امام جماعت می تواند ازجوانان بخواهد گاهی که آنان نمی توانند حرف خود را بازگو کنند به صورت کتبی داخل صندوق مخصوص امام جماعت قرار دهند یا حتی می تواند از طریق پست الکترونیکی با امام جماعت خود در ارتباط باشند.

بی شک امام جماعت اگر وقت مکفی برای جوانان اختصاص دهند تاثیر بسزایی بر روی آنهامی گذارندکه وقتی از گروهی جوانان پرسش هایی به عمل آمد خیلی از این قضیه حس رضایت داشتند که امام جماعت مشاور امینی برایشان می باشد.«پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) بسیاری از اوقات پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب در مسجد می‌ماندند. بخشی از این وقت صرف پاسخگویی به پرسش های دینی و حتی تعبیر کتاب هایی که مسلمانان دیده بودند، می شد» (8)( نوبهار، ص 31).

سر آمد مسأله محبت است مردم باید امام جماعت را بپذیرند و دوستش داشته باشند (9)(تقی قرائتی، صص 99-98).

 امام جماعت باید فردی برخوردار از تقوا، فضیلت های اخلاقی و مراتب علمی باشد. پیامبر اکرم  (صلی الله علیه و آله وسلم) می فرماید: « امام جماعت هر گروه، سفیر آن ها به سوی

خداست، پس فاضل ترین افراد تان را مقدم دارید »

نقش نماز گزاران و خادمان مسجد:

اهل نماز و مسجد که بدون هیچ تبلیغی و بدون هیچ انتظاری حضور درمسجد و نماز جماعت را وظیفه ی الهی و شرعی خود می دانند و در هر شرایطی این سنگر مقدس را خالی نمی گذارند، اغلب انسان های مؤمن و ارزشمند هستند، در عین حال برای این افراد وظایف و مسؤلیت هایی متوجه است که در نوبت خود توجه و رعایت آن ها تأثیر بسزایی در جذب جوانان دیگر به مسجد و جماعات خواهدداشت.(10)

طبق فرمایش حاج آقا قرائتی « نسبت به نماز یک غیرتی داشته باشیم، یعنی وقتی دیدیم مسجد خلوت است فشار خون ما بالا بیاید ».توجه به احساسات نوجوان و جوان بسیار مهم و تأثیر گذار خواهد بود. طبق توضیح المسائل همه ی مراجع مستحب است کسی که به مسجد می رود، لباس پاکیزه و قیمتی بپوشد و خود را خوش بو نماید. در ارتباط باپاکیزگی، نظافت و خوشبویی نماز گزار هنگام حضورش در مسجد آیات و روایات و سیره زیادی داریم که به چند مورد اشاره می شود:

- در آیه ی 31 سوره اعراف قرآن می فرماید : هنگام حضور در مساجد زینت هایتان را به خود بگیرید.

- حضرت امام حسن مجتبی (علیه السلام) رادیدند، وقتی که برای نمازبرمی خیزد، بهترین لباس هایش را می پوشد،علتش راسوال کردند، فرمود: همانا خداوندمتعال زیبایی را دوست دارد،پس خودرا به پروردگارم می آرایم.

- پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند: خداوند خوشبوست وبوی خوش رادوست دارد.(11)

- از حضرت امام رضا (علیه السلام) نقل شده است که جای حضرت امام صادق (علیه السلام) در مسجد ازبوی عطر و اثر سجده حضرت شناخته می شد. حضرت امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: دو رکعت نماز با عطر بهتراست از هفتاد رکعت از کسی که عطر نزده باشد.

- روایت داریم نماز بامسواک برابر هفتاد رکعت نمازی است که فرد مسواک نزند.

همه موارد مذکور نشانگر اهمیت نظافت وبهداشت فردی نمازگزار است. دریک کلام علاوه بر زیبایی درون ،زیبایی بیرونی نیز مراعات شود. مطمئناً همه این موارد درنگرش افراد بویژه جوانان ونوجوانان به مسجد ومسجدی ها وجذب آنها به مسجد وجماعات موثر خواهد بود.

 بزرگان، هیئت امنا ودست اندرکاران مساجد که خود اهل نماز ومسجد هستند ودوست دارند افراد بیشتری درمساجد حضور یابند باتوجه به ویژگی ها وواقعیات دوران نوجوانی وجوانی از واکنش های ناملایم بپرهیزند. چه بسا یک برخورد ناسنجیده ونادرست برای همیشه جوانی رااز مساجدوعرصه تربیت دینی دورگرداند. باجوانان ونوجوانان درمسجد وعرصه‌دینی باملایمت بیشتری رفتار شود.

آنچه در بالا در مورد نقش و مسئولیت نمازگزاران و مسجدی‌ها بیان گردید در راستای این فرمایش مقام معظم رهبری است که می فرمایند : «اقامه نماز چیزی فراتر از گزاردن نماز است » یعنی فقط همین نیست که کسی خود به عمل نماز قیام کند، بلکه این نیز هست که در جهت و سمت نماز، به راه افتد و دیگران را نیز به راه اندازد. (12) وظایفی در جذب دیگران به ویژه جوانان به مسجد ونماز جماعت به عهده ماست که باید نسبت به آن کوشا بوده وتوجه داشته باشیم

زیبایی و پاکیزگی مساجد:

خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد ،دربسیاری از آیات و روایات از زیبایی و پاکیزگی سخنی یاد شده است.امیر المومنین  (علیه السلام) می فرماید :« بهترین اوقات را برای نماز قرار بده »، حال اگر بالاترین اوقات برای نماز است، بهترین جاها هم باید برای نماز باشد.(13) یکی از مشکلاتی که برای جذب مردم به مراکز اقامه نماز داریم، کمی نظافت و رسیدگی و تهویه هوا است ؛ نظافت در دنیای امروزی یکی از عوامل جذب جوان ها است، این جزء احکام نماز است. من فکر می کنم یکی از چیز هایی که قشر تحصیل کرده و قشر جوان را به این مکان نزدیک می کند، این است که فضا، متناسب با این شرایط باشد. از آنجایی که طبع جوانان پاک، زیبا دوست و پر نشاط می باشد ،به مکان های پاکیزه، زیبا، جذاب و دلپذیر بیشتر گرایش پیدا می کنند. بنابراین برای جذب آنان به مساجد باید این مکان ها را آراسته و پاکیزه ساخت، فرش های مسجد تمیز و پاکیزه بوده، روشنایی در حد مطلوب و مسجد همواره معطر و خوشبو باشد و نماز گزاران با لباس پاکیزه و بوی خوش وارد مسجد شوند.

الگوهایی برای جذب جوانان به مسجد:

ارائه الگو یکی از موثرترین راهکارها می باشد. گروهی ازجوانان چه ما بخواهیم یا نخواهیم برایشان قهرمانان ورزشی به ویژه فوتبال، هنرپیشه ها و... بیشتر مهم بوده و جنبه الگویی دارند بنابراین وظیفه صدا وسیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان تربیت بدنی است که ضمن ایجاد فضاهای مناسب این الگوهای ورزشی ویا هنری را در هنگام نماز خواندن و شرکت در جماعات و حضور در مسجد، حضوری و یا از طریق تلویزیون ببینند(14). متاسفانه جوانان و نوجوانان جامعه ما این الگوها را اغلب نماز خوان واهل مسجد نمی شناسند. همچنین نشان دادن زندگی و سخنان و اظهارات افراد علمی، ورزشی وهنری موفق که اهل نماز ومسجد بوده و هستند جز مواردی است که در نگرش و گرایش جوانان به حضور در مسجد و جماعات موثر خواهد بود.

گذاشتن امور به عهده ی خود جوانان :

در آیه 18 سوره جن می خوانیم که می فرماید : مساجد مخصوص خداوند عالمیان است بر این اساس مسجد مال شخص یا اشخاص و یا گروه خاصی نیست. (15)نهادهای جانبی و ضمیمه مسجد که محل جذب نوجوانان و جوانان هر محله می باشد از جمله کانون ها، پایگاه مقاومت مسجد و یا فعالیت درخود مسجد،جوانان خیلی هم علاقه مندند که دراختیار خودشان باشد بسیاری از نوجوانان وجوانان که مایل به حضور در این مکان ها هستند و از آن طریق هم مطمئنا جذب مسجد و جماعات خواهند شد.باید زمان فعالیت و زمان باز بودن مکان و آشنایی با افراد و مسئولین پایگاه را به حضورجوانان رساند. لذا لازم است یک اطلاعیه دائمی درخصوص کلاس ها در این مکان موجود باشد. مطمئنا این اقدام تعداد زیادی از نوجوانان و جوانان را که مایل به عضویت و فعالیت هستند ولی نمی دانند چگونه باید اقدام کنند، جذب خواهد نمود.

دلنشینی اذکارو دعاها :

دعاها و اذکار که در مساجد، مراسمات و صدا وسیما قرائت می شود و دارای معارف ونکات بسیار متعالی و تاثیر گذار هستند برای اغلب شنوندگان بویژه جوانان و نوجوان این سوال مطرح است که چرا یک سری عبارات را به زبان عربی می خوانیم(16)، در حالی که نمیدانیم که مخاطب ما کیست یا اگر اجمالا می دانیم مخاطب ما خداوند است، نمی دانیم به او چه می گوئیم یا چه چیزی از او درخواست می کنیم لذا برای رفع شبهه و ابهام به همراه دعاها، ترجمه آنها نیز به زبان روان و خالی از هر گونه پیچیدگی ارئه گردد تا ارتباط بین خواننده دعا و مخاطب او، یعنی خداوند محکم تر گردد. تجربه نشان داده در مراسمات شب احیاء وقتی ترجمه روان این دعاها گفته می شود چقدر در جوانانی که بخش اعظم مسجد را تشکیل می دهند تاثیر می گذارد.

آثاردرخشان تقوا برای جوانان:

بشارت الهی دردنیاو آخرت برای متقین(به خصوص جوانان باتقواست)چرا که خداوند حکیم می فرماید :آنان که ایمان آوردند ومتقی شده اند،در دنیا وآخرت بشارت باد برآنها.(سوره ی یونس64)خداوند قادر ،انسان با تقوارادوست دارد.(سوره ی توبه4)

گرامی ترین شمانزدخداباتقواترین شماست،پس احترام واکرام و ارزش در تقواست.(سوره حجرات 13)

 خلاصه ای از راهکارها :

حضور جوانان در مسجد و نمازهای جماعت براساس آیات قرآن وروایات وسخنان گوهربارمعصومین(ع)چنان تاکید شده است که از طرفی جذب جوانان به این امر مهم درکشور اسلامی مساله جدی واز دغدغه های متولیان امر می باشدو ازطرفی بخش مهمی از راه سعادت و خوشبختی و استحکام خانواده ها در گرو این موضوع می باشد. هنجارها و خصوصیات دوره جوانی ایجاب می کند که راهکارهای متناسبی جهت جذب آنها به مسجد وجماعات استفاده گردد.

!باید جوانان را با فلسفه و اسرار و ارزش جماعات و حضور در مساجد آشنا کرد که طبق فرمایش پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) اگر افراد ارزش حضور در جماعات را بدانند ،

برای شرکت در آن قرعه کشی می‌کنند.

!زیبایی ،آراستگی ،بهداشت و نظافت مساجد به عنوان عامل دیگری برای جذب جوانان مطرح است.

 روشن است که جوانان به ویژه تحصیلکرده ها چقدر به امر بهداشت و تمیزی اهمیت می‌دهند.

! حضور پررنگ امام جماعت به عنوان یکی از ارکان و عوامل تاثیر گذار در امورات مسجد و همچنین جذب و نگهداری جوانان است که در این زمینه ایجاد ارتباط عاطفی، گذاشتن وقت کافی برای امور جوانان، مورد پذیرش مردم و جوانان بودن، بردباری، آسان گیری که رعایت آن از طرف امام جماعت در جذب جوانان موثر است.

! در روش و شیوه های تبلیغ، داشتن ایمان قلبی و عامل بودن و نیز روش ارتباط مستقیم نفس با نفس و جذب همسالان توسط جوان مسجدی موثر است.

! از وظیفه ونقش نماز گزاران و اهالی مسجد می توان به داشتن غیرت نسبت به نماز، رعایت حرمت اشخاص، بهداشت و نظافت لباس ،همدلی با نوجوانان و جوانان، ایجاد ارتباط بین دانشگاه ،مدرسه ومسجد و بطور کل احیای مسجد و جماعات اشاره کرد.

! پر رنگ کردن حضور جوانان در فعالیت های مسجدواحیای کارکردهای مختلف مسجد از جمله آموزش، فعالیتهای ورزشی، فرهنگی، هنری و....

! ارئه الگو برای جوانانی که در جماعات و مسجد حضور نمی یابند از طریق صدا و سیما و رسانه های جمعی از قهرمانان ورزشی و هنرمندان و اهل علم در حال نماز خواندن و حضور در مساجد.

! ارایه وبیان ترجمه دعاها و اذکار به زبان روان جهت آشنایی جوانان و نوجوانان با معارف و پیامهای دلنشین و تاثیر گذار این دعاها.

منابع:

1-شیخ صدوق،پاداش و مجازات ص 38

2-بحارالانوارج 88 نقل ازاستاد جعفری ص 73

3-صحیفه نور جلد8

4-تحف العقول ص161

5-کافی جلد1 ص 98

6-حاج آقا تقی قرائتی

7-نهج الفصاحه

8-رجالی تهرانی ص4

9-محسن قرائتی (1370)، یکصد و چهارده نکته درباره نماز

10- محسن قرائتی (1372)، پرتوی از اسرار نماز

11-نماز گنجینه ذکر و راز(1372)

12- تهرانی رجالی، (1357) 

13- نماز راهی به سوی کامیابی (مجموعه سخنرانی و میزگرد) (1376)

14- هاشمی رفسنجانی، (1376)

15- حسین رهبری، (1380)، مسجد نهاد عبادت و ستاد ولایت

16- محمدمهدی علیقلی، (1376)، محراب عشق