Masjedpajoh.ir
Masjedpajoh.ir
Masjedpajoh.ir
نقش مساجد در تولید علم
سه شنبه, 07 بهمن 1399

مقدمه

با ظهور دین مبین اسلام در میان مردمی که از آموزه‌های دینی گذشته خود فاصله گرفته بودند و مذاهب موجود هم به ورطه تحریف و انحراف افتاده بودند. در پرتو تعالیم و آداب و احکام اسلام، راه علم و اندیشه و تعقل را بر همگان گشود و علم اندوزی و تعلیم و تعلم وارد مرحله جدیدی شد. ‌

 و برای بشر روشن شد که تنها مکتبی که میتواند فطرت حقیقت‌جوی تشنه را سیراب کند مکتب آسمانی اسلام است. ‌و برای بسیاری از سئوالات و موضوعات مجهول خود، پاسخ قانع‌کننده پیدا کنند.

مکتبی که هماره انسان را به اندیشیدن و علم‌آموزی دعوت کرده و نادانی و جهالت را یک صفت ناپسند و زشت بر میشمارد.

میتوان گفت یکی از مهم‌ترین دلایل مبعوث شدن پیامبران الهی که سرآمد آنها محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله وسلم) است همین دعوت آمدن به خویشتن خویش است و تعقل و تفکر در تمام امور بوده است.

 ذات اقدس خداوند در سوره آل عمران میفرماید:

خداوند بر مؤمنان منت نهاده است که فرستاده‌ای از خودشان برانگیخت تا آیاتش را بر آنان بخواند و پاکیزه‌شان کند و کتاب و حکمت به ایشان بیاموزد. ‌هرچند پیش از این در گمراهی آشکار فرو بودند. ‌

همچنین در فرمایشات رسول مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) آمده است: «طلب علم بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.» یا «آگاه باشید که خداوند، جویندگان علم و دانش را دوست دارد.» ‌

امیرمؤمنان علی (علیه السلام) میفرمایند: «آن که به جستجوی علم برخیزد همچون مجاهد در راه خداست.»‌

به اندازه‌ای در روایات متعدد از ائمه اطهار (علیه السلام) بر علم و تعلیم و تعلم تاکید شده که عدم فعالیت در این زمینه‌ها نوعی تقصیر و عیب شمرده شده است و حتی آن شخص را مجرم و گناهکار میدانند. ‌

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «دوست ندارم جوانی از شما را جز آن که ببینم که شب را در یکی از دو حال به روز آورد یا عالم باشد یا جوینده علم. اگر چنین نکند تقصیر کرده است و چون تقصیر کند خویشتن را تباه می سازد و چون خویشتن را تباه سازد گناهکار است و چون گناهکار باشد در دوزخ جای میگیرد.»

بعد از بررسی می‌بینیم که این دغدغه‌های تولید علم در علمای ما هم وجود دارد کما این که آیت‌الله جوادی آملی میفرمایند:

«این در دستورات دینی ما هست و در روایات آمده است که باید در سرزمینی زندگی کرد که زمینی حاصلخیز و آب فراوان و هوای طیب داشته باشد.»‌

در عین حال فرموده‌اند اگر یک روحانی فهمیده و یک آدم درس خوانده و آدم بفهم در آن منطقه نیست در آنجا زندگی نکن. تو بالاخره سؤالات و مشکلاتی داری که باید عالم دینی بر طرف سازد.

نقش مسجد در تولید علم

در کلام گوهربار امام حسن مجتبی آمده است: «برای کسی که همواره به مساجد رفت و آمد میکند هشت فایده و سود است که یکی از آنها فراگیری علوم تازه است.»‌

از این حدیث به روشنی معلوم میشود که مسجد پایگاهی برای تولید علوم تازه است و افرادی که بر سر سفره پربرکت فیوضات مساجد بنشینند، از علوم تازه بهره‌مند خواهند شد.

سرّ این که همواره هر کجا صحبت از عبادت است سخن از علم و دانش و تعقل است در این است که مؤمنان بتوانند با دو بال علم و عمل در آسمان معانی پر باز کنند و لذت درک حقایق و معانی را بچشند. ‌

مسجد، محلی است برای اجتماع مسلمانان با هر نوع گرایش و تخصصی البته با بینش واحد اسلامی که در نحله‌های متفاوت کسب علم کرده‌اند و مزین به زینت اخلاق و دانش هستند. ‌و کوچک و بزرگ در کنار هم هدف مشترکی که همان حرکت در جهت رسیدن به کمال مطلوب انسانی است را دنبال مینمایند. ‌

و همین امر سبب انتقال دانش و تجربیات بزرگان به کوچکتر‌ها و ایجاد شوق تازه از سوی جوانان در راه تولید علم میشود.

بخصوص که در دنیای امروز، بیگانگان و دشمنان توحید، آموزه‌ها و اعتقادات شریف اسلامی را مورد تهاجم روزافزون قرار داده‌اند ضرورت تولید علم و تعلیم و تعلم بیش از پیش مورد توجه باید باشد.

بدیهی است که منظور از علم، بنابر فرمایش معصومین همان علم نافع است که در برابر علم لاینفع قرار دارد. ‌حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:

«ای کمیل! هیچ حرکتی نیست مگر آن که تو برای انجام دادن آن نیازمند علم و آگاهی هستی.» ‌علم و آگاهی که هماهنگ با فطرت انسانی باشد تنها در مراکز مذهب یافت می شود.

اندیشمندی و تولید علم از سوی مؤمنین سبب بسیاری از نعمات میشود از جمله دفع ضررهای ناشی از تهدیدها و تهاجمات دشمنان، جذب حداکثری به اعتقادات اسلامی، ارائه راه کمال به سایرین، انتقال بهتر معانی و معارف، تثبیت اندوخته‌ها و آموزه‌های دینی و فرهنگ سازی دینی و اسلامی میشود. ‌

 لذا مساجد که جایگاه نزول ملائک و محبوب‌ترین مکانها بر روی زمین است بهترین پایگاه برای تولید علم واندیشه، تعلیم و تعلم است.

این مهم با رویکرد و شور و علاقه مردم به محیط معنوی مساجد قابل تحقق است. ‌

انسان امروز، متوجه ضعف دانش بشری در درک مفاهیم و معانی عالی شده است و احتیاج و عطش به علوم الهی در او شعله‌ور شده و علوم ناقص و کم‌عمقی که در سایر مراکز علمی و پژوهشی ارائه می شود به منزله سرابی است که بر تشنگی او افزوده است. ‌

و آب حیات او در علم نافعی است که در مراکز مذهب خصوصاً در مساجد تولید و عرضه می شود است. ‌

به قول سعدی علم از بهر دین پروردن است نه از بهر دنیا خوردن. ‌

اعتماد مردم به روحانیت که از دیرباز در میان مؤمنان جاری بوده نیز مسئولیت تولید علم را افزون می سازد و همین اعتماد محمل مناسبی برای تعلیم و تعلم است. ‌

چنان که در صدر اسلام هم این گونه بوده که مساجد علاوه بر محیطی برای عبادت و پرستش خدای سبحان پایگاهی برای تولید علم بوده‌اند. ‌و این امر در کشورمان نیز جاری و ساری است به طوری که در گذشتة ایران هم کودکان در مکتب مساجد آموختن را فرا گرفتند و از همین مکاتب انسانهایی برخاستند که سرآمد در تولید علم و وادی تعلیم و تعلم شدند و فارابیها و ابن‌سیناها و رازیها و ملاصدراها تنها گوشه‌ای از ثمره تولید علم در مساجد است. به طور کلی هر گروه و جنبش و نهضتی که حرفی برای گفتن داشته از مساجد برخاسته و علاوه بر تأثیر خود در فرهنگ و اجتماع و حتی جهان در تاریخ جاودانه شدند که نمونه بارز آن انقلاب شکوهمند اسلامی است.

مساجد محل جوشش زمزم معارف و معانی و حقایق ناب و علوم تازه است. ‌

مساجد و تولید علم در صدر اسلام

در زمان حیات مبارک رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) پس از نماز جماعت، کلاس های آموزشی در اوقات گوناگون از سوی آن حضرت در مسجد تشکیل میشد. ‌این کلاس اختصاص به جوانان و نوجوانان نداشت چون بزرگسالان و پیرمردان نیز در آن شرکت داشتند. ‌

در این جلسات مسائل گوناگونی به مسلمانان آموزش داده میشد خصوصاً برای کسانی که تازه به دین اسلام گرایش پیدا کرده بودند و در خلال این مباحث، پیامبر برای آنها فرازهایی از تاریخ را نقل می فرمودند.

عبدالله ابن عمر میگوید: پیامبر شبها گاه تا دیروقت پیرامون تاریخ بنیاسرائیل برای ما سخن میگفت.

آموزگاران این دانشگاه اسلامی غیر از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) وجود مبارک حضرت امیر (علیه السلام) بودند که برای مردم تولید علم و اندیشه میفرمودند. ‌

عبدالله راوحه هم در مساجد جلساتی مربوط به توحید و معاد را در غیبت رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) بر پا میکرد.

روزی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) وارد جلسه او شدند و به حاضران که از کار خود فارغ شده بودند فرمودند: «به کاری که میکردید ادامه بدهید که من هم برای آموزش و تعلیم مبعوث شده‌ام.» ‌نظیر همین ماجرا در مورد معاذ ابن جبل نیز نقل شده است. ‌عباده ابن صامت مأمور آموزش قرآن به اصحاب صفه بودند. ‌

میتوان به تحقیق گفت که مساجد اولین مدرسه برای مسلمانان بود و این به صورت اتفاق نبوده بلکه پیامبر خواستار تحقق چنین امری بودند که مسجد به مرکز مهم آموزشی در جامعه اسلامی تبدیل شود. ‌لذا فرمودند: «کسی که به منظور یاد دادن و یاد گرفتن وارد مسجد شود مانند مجاهدی است که در راه خدا نبرد میکند.» ‌

بنا بر نقل از کتاب تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی بعد از رحلت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) ارتباط مسجد و آموزش به قوت خود باقی بود. ‌شنوندگان مشتاق مسلمان، بعد از مراسم نماز بر دور اصحاب حضرت حلقه میزدند و به گفته‌های آنان که اعمال پیامبر را نقل میکردند، گوش فرا میدادند. بعد از مدتی اصحاب پیامبر در مساجد کلاس درس تشکیل دادند. ‌

این نقش تا زمان امویان و عباسیان ادامه داشت. ‌

ابن بطوطه سیاح مشهور در مسافرت به دمشق مینویسد که 500 دانش آموز و طلبه در مسجد اموی در حلقه‌های علمی شرکت داشتند. ‌

امروزه مساجد همچنان کانون و قلب تپنده تولید علم محسوب میشوند و در شهر مقدس قم مهم‌ترین دروس حوزوی نظیر درس خارج طلاب در مساجد برقرار میباشد. ‌

مساجد میتوانند با به خدمت گرفتن اساتید فاضل و اهل علم و مطالعه و پاک‌نهاد و مهیا کردن محملی برای تولید علم راه را برای جویندگان علوم فراهم کنند. ‌

هدایت رهروان این طریق هم از عالمانی برمیآید که با تعهد معنوی عالمانه و حکیمانه به راهنمایی مشغول باشند. ‌مساجد به دلیل داشتن امکانات معنوی نظیر آنچه تاکنون بیان شد و امکانات ظاهری و مادی نظیر وسعت جا و حمایت سازمانها و نهادها بهترین پایگاه تولید علم قلمداد میشوند. ‌

 برگزاری کلاس های آموزشی در موضوعات گوناگون و استفاده از سخنرانان توانا و آشنا با مفاهیم آموزشی، برگزاری اردوهای آموزشی، برپایی همایش در بزرگداشت اهل علم و تجهیز کتابخانه‌های مساجد همه میتوانند حرکت تولید علم را در محیطی پاک و روحانی در سطح جامعه تسریع ببخشد. ‌بدیهی است که علوم و معارفی که از بستری پاک و الهی بجوشد در جامعه هم اثرگذار است تا آنچه که از دیگر مراکز آموزشی بر میآید.

 

منابع :

  1. قرآن مجید
  2. بحار الانوار ج1
  3. اصول کافی ج1
  4. المو طإابن مالک
  5. فی علوم قر آنی، زرقانی
  6. تاریخ دانشگاه‌های اسلامی
  7. تحف العقول
  8. نشریه کیهان
ثبت دیدگاه