چکیده

مسجد یک مکان مقدس برای عبادت و مراسم جمعی به خصوص نماز، دعا و نیایش، جشن ها و اعیاد اسلامی است. مساجد با برنامه های خود کارکردهای مهم در ابعاد فرهنگی- سیاسی اجتماعی- و تعلیمی- تربیتی دارند. جوانان سرمایه های عظیم یک مملکت هستند، شخصیت واقعی در دوره جوانی شکل می گیرد و مایه های آن بر آورده شدن نیازهای معنوی شان است. هویت یابی و تعلق گروهی، حرمت طلبی و تشخص و ابراز وجود، کمال جویی و شادابی و آرامش جویی، تربیت و اخلاق انسانی، معرفت، معاشرت و نوعدوستی و همبستگی اجتماعی از جمله مهمترین نیازهای معنوی جوانان هستند که مساجد در پاسخگویی و ارضاء آن ها می توانند نقش فوق العاده ای ایفا نمایند.

نماز جماعت و حضور در مسجد تعامل نمازگزاران با یکدیگر، وعظ و منبر به فراهم شدن ترقی و پیشرفت فرهنگ جامعه کمک مؤثر می نماید. حضور در مساجد تأثیر گذاری آثار نماز از جمله آرامش الهی معرفت یابی، نظم و انضباط اجتماعی، تقوا و نیروی معنوی را دو چندان می نماید.

جوانان با حضور در مساجد می توانند الگوی صحیح خود را پیدا کنند. خیر خواهی و مهرورزی، هدایت یابی و صراط شناسی، دوست یابی و انس و الفت با دیگران، کسب نشاط و شادابی،
مسئولیت پذیری و مشاوره دهی و مشاوره خواهی از جمله زمینه های معنوی هستند که از طریق شرکت در برنامه های مسجد قابل حصول، و تصحیح و تقویت می باشند.

به هر حال فضای معنوی مسجد، هنر و معماری آن، قرائت قرآن، دعا و نماز و ... آن را به عنوان مرکز مهم هدایت و تجهیز قوای فکری و مهارت های زندگی و رشد اخلاق انسانی در آورده است.

با عنایت به نقش مساجد در تربیت فردی و اجتماعی افراد نیاز به برنامه ریزی و شناسایی کاربرد عوامل مؤثر برای حضور فعال جوانان به این مکان مقدس می باشد.

کلمات کلیدی: مسجد، جوانان، اخلاق - نیازهای معنوی، تربیت اجتماعی، نماز جماعت.

مقدمه                              

مسجد مهمترین مرکز و کانون عبادت و نیایش بخصوص عبادت های و مراسم جمعی مسلمانان به شمار می رود. قرآن کریم هدف اساسی برپایی مساجد و حضور در آنان را عبادت خداوند می داند «فی بیوت اذن ا... ان ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو الاصال رجال لا تلمیهم تجاره و لا بیع عن ذکر ا...» در نشانه هایی که خداوند رخصت داده است که آن جا رفعت یابد به در آن ذکر نام خدا شود و صبح و شام تسبیح و تنزیه ذات پاک او کنند، پاک مردانی که هیچ کسب و تجارتی آنان را از یاد خداوند غافل نگرداند.»

بررسی ها نشان می دهد که هر چند عبادت اصلی ترین هدف ایجاد مساجد بوده ولی رسول مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) از همان ابتدای امر جنبه های مختلف کارکرد مساجد و بهره گیری مسلمانان از این پایگاه عظیم را مورد توجه قرار داده است. مسجد با نماز که بزرگترین فریضه الهی محسوب می شود، پیوند عمیق دارد نماز خود یک فرهنگ عظیم است ولی با تأکیدی که برای برگزاری آن به جماعت و در مساجد شده کارکردهای مهم مادی و معنوی، آموزشی و تربیتی، سیاسی و اجتماعی و اقتصادی را در خود دارد. رسول مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) علاوه بر آن که عملاً مسجد را پایگاه فرهنگی و جایگاه آموزش معارف اسلامی قرار دادند، در سخنان فراوانی نقش مساجد را در ابعاد گوناگون بیان فرموده اند: از جمله سخنان آن معلم الهی و سراج منیر است: "ای ابوذر هر گونه توقف در مسجد لغو و بیهوده است، مگر برای سه دسته:

کسی که پس از نماز به تلاوت قرآن می پردازد، آن که سرگرم ذکر و یاد خداست و کسی که به مباحث علمی اشتغال داشته است.

به هر حال مساجد در تمدن اسلامی نقش های برجسته ای داشته اند. تبلور هنر اسلامی در ابعاد مختلف، تعلیم و نظم و تبلیغ و تصمیم گیری و برنامه ریزی های مهم فرهنگی و اجتماعی و نظامی در طول تاریخ در مساجد انجام می گرفت. در عصر حاضر مساجد پایگاه مهم انقلاب اسلامی و سنگرهای مبارزه روحانیت و مردم با رژیم ستم شاهی قرار گرفتند. الحمد ا... به برکت حاکمیت دین در کشور اسلامی ایران مساجد رونق خاصی پیدا کرد و در توسعه و تجهیز آن ها اقدامات فراوان از سوی دولت و مردم صورت گرفته است. با این وجود عواملی دست به دست هم داده و در حضور مردم به ویژه جوانان در مساجد تأثیرات منفی گذاشته است. با توجه به اهمیت و جایگاه مساجد و کارکردهای مهم آن در ابعاد مختلف شناسایی عوامل تقویت کننده و نیز بررسی نقش های مساجد با توجه به شرایط و ویژگیهای عصر مدرن ضروری به نظر می رسد. این مقاله نقش مساجد در تعالی اخلاق فردی و اجتماعی و نیازهای معنوی مردم بخصوص جوانان را مورد واکاوی قرار می دهد.

سیمایی از مسجد

مسجد مکان مقدس است که در ابتدای امر تداعی کننده نماز و پرستش، دعا، نماز جماعت و مراسم های دینی می باشد. امّا با عنایت به کارکردها و نقش های نماز بویژه نماز جماعت، در فرهنگ اسلامی از جایگاه و نقش والایی در ابعاد تربیت فردی و اجتماعی افراد دارد. مسجد ستادی مقدس برای آموزش و تربیت مذهبی است. مسجد آموزشگاه عمومی برای شناخت دستور العمل راه و رسم صحیح زندگی فردی و اجتماعی می باشد. مسجد دانشگاه انسان ساز و مکان تربیت صالحان و پاکان است. پایگاه یکتا پرستی، دفاع از حریم عقیده و ایدئولوژی حق، مکانی برای ایجاد زمینۀ وحدت و یکپارچگی جامعه موحد و یکتاپرست است. مسجد مکانی برای تمرین و ممارست خلق و خوی رفتار و کردار پسندیده انسانی و محل مناسبی برای پیاده کردن و عملی ساختن ارزش های والای اخلاقی و رفتاری در ابعاد مختلف زندگانی و سکوی پرواز به ملکوت می باشد. مسجد یعنی جایگاه سجده و سجده اوج عبادت و بندگی انسان برای خداست.

جوان و نیازهای معنوی

در میان فصل های مختلف زندگی جوانی از جهاتی اهمیت فراوانی دارد. نقش این دوره در ساختار زندگی فرهنگی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی انسان بسیار حساس است. و بنیان های اساسی شخصیت هر فرد در این دوره به شکل نهایی خود می رسد. در حقیقت این دوره بهار عمر است و عقل و دین مقدس اسلام بر اهمیت آن تأکید می ورزند. روح جوانان پر از آرزو و سرشار از عشق و امید است. جوان نوگرا و تأثیر پذیر و عاطفی است، الگو پذیر و جستجوگر است. جوانان به طور فطری خواهان معرفت الهی و ارتباط با خداوند هستند آنان سجایای اخلاقی را دوست دارند.

کسب علم و آگاهی، نیاز به موفقیت و پیشرفت، نیاز به داد و ستد عاطفی، معنویت، خودیابی یا خود شکوفایی، هدف داری و هدف آگاهی، از دیگر نیازهای معنوی هستند که جوانان به دنبال ارضای آن ها می باشد.

همچنین جوان خود را عنصری از جامعه و نیازمند معاشرت و همدلی می داند و می خواهد به خانواده، کانون یا گروهی وصل باشد. نیازمند زندگی در اجتماع و مشارکت در فعالیت های جمعی است.

خود را نیازمند به آداب و اخلاق در روابط اجتماعی می شناسد و به محیطی امن، جامعه ی سالم، افراد وفادار به پای بندی حق می داند. او دوستدار قداست است، ظرافت و هنرورزی در کارها و داشتن زمینۀ ابداع و اختراع و کسب شهرت و افتخار را خواهان است. جوان شیفتۀ محبت و تحسین است.

نقش مسجد در بروز رفتار مثبت

با حضور در مسجد بسیاری از واکنش های رفتارهای مطلوب می تواند متجلی شود، پس فایدۀ مسجد به عنوان یک مکان در اصل ظهور یک واکنش و رفتار است، نه لزوماً در کیفیت آن، بنابراین ما در تعلیم و تربیت اسلامی به طور کامل به بعضی از واکنش ها و رفتارها در دانش آموزان نیاز داریم که نمی توانند تنها در مدارس رخ بدهند. بنابراین نقش مسجد نقش تکمیلی و ایجادی در بعد ایجاد و تقویت رفتارهای مطلوب است نه صرفاً تثبیت رفتارهایی که در مسجد رخ می دهند.

به هر حال برای مساجد به عنوان یک مکان (با ویژگی ها و ابعاد گوناگون آن) می توانیم نقش های دو گانه ای را قائل شویم:

الف- نقش اول کمک به اصلاح و انجام رفتارهای جمعی افراد است که در اینجا با مدرسه ها و مراکز آموزشی مشترک است. چون افرادی که در مساجد گرد هم می آیند، از طریق دین و آیین ها و مناسک جمعی به هم متصل می شوند، زیرا عقاید مذهبی درونی اند و نیاز به آیین ها و شرکت در مناسک را ایجاد می کنند. افراد با شرکت در این مراسم و انجام این فعالیت ها هویت جمعی خود را سامان می دهند.

ب- نقش دوم نیز برگرفته از دیگر ویژگی های مکان است که احساس تعلق و احساس درونی انسان ها را به خود جلب می کند. تعلق شناختی یعنی درونی شدن شناخت فرد از وجود خودش هر گاه فردی وارد مکان خاصی شود، به طور ناخودآگاه شناخت از خود را با ویژگی های آن مکان پیوند می زند؛ آن گونه که مکان را می بیند خود را می بیند.1

فضای معنوی مساجد:

مسجد به عنوان یک پایگاه و یک مرکز عبادت و نیایش و تهذیب نفس و خودسازی نقشی چشمگیر و مؤثر در تربیت دینی و عبادی کودکان و نوجوانان دارد. فضای روحانی و ملکوتی مساجد و معماری اسلامی که از لطافت روح و ظرافت درک هنرمندان مسلمان حکایت می کند، موجب تعادل و توازن و آرامش و صفا در هر فرد مسلمانی می گردد.  انسان را به مشاهده و شهود و تفکر سوق می دهد، در یک مسجد، فرد مؤمن هیچگاه فقط یک شاهد و ناظر نیست و او احساس تنهائی و غربت نمی کند. بلکه می توان گفت او در خانه خود قرار دارد و مسجد خانه اوست و به عبارتی مدرسه و مکتب او هم، همان مسجد است و روحانی مسجد همچون پدری دلسوز و مهربان که با بچه ها انس می گیرد، با عشق و محبت به تربیت و تعلیم آنها مبادرت می ورزد.  مسجد مکان تهذیب و افزایش تعهد است. مسجد محل تجهیز فکری، روحی، اخلاقی و محل افزایش آگاهیهای سیاسی، اجتماعی و تقویت روحیۀ ظلم ستیزی، مبارزۀ و جهاد با دشمنان اسلام و قرآن در جهت تحقق استقلال و آزادی و عدالت اجتماعی است. 1

حضرت امام خمینی (ره) در این زمینه می فرمایند:

«یک همچنین روحیه ای که از مسجد تحقق پیدا می کند، این دیگر نمی ترسد از اینکه حالا من بروم شاید چه بشود، این مسجدی است، الهی است، آدم الهی نمی ترسد.»2 «... این مسجدها را سنگر قرار بدهید برای اسلام ... این مسجدها را باید شما محکم نگه دارید. نگویند به شما که دیگر مسجد  می خواهیم چه کنیم؟ ما انقلاب کردیم ... مسجد درست کنیم ... این مساجد سنگرهای اسلام است.»3

مسجد دانشگاه اسلامی

اهمیت دین مبین اسلام به علم آموزی و نیز مسجد به عنوان تنها مکان مناسب و مقدس که تا پیدایش مدارس جدید، در عین جایگاه عبادت بودن (به مفهوم خاص) فضای تعلیم و تربیت را در بر داشته و آموزش قرآن و علوم مختلف در آن انجام می شد.

برون داده های این جریان علاوه بر بعد آموزشی عمومی معارف شخصیتهایی بوده اند که از یک طرف الگوهای تربیتی دینی و از طرف دیگر برطرف کننده نیازهای تخصصی جامعه از قبیل پزشکی، معلم و استاد، مؤلف و نویسنده و ... بوده اند. از این رو تعبیر مسجد به عنوان دانشگاه اسلامی و مرکز هدایت علمی و اخلاقی تعبیر برای این مکان مقدس می باشد. شیخ صدوق (ره) با اسنادش از عمر بن مامون نقل می کند که گفت: از حسن بن علی (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) شنیدم که فرمود: من ادمن الاختلاف الی المساجد اصاب اخا مشتفاذا فی ا... عزوجل، او علما مستطرفا او کلمه تدله و علی هدی اواخری تصرفه علی الردی او رحمه منتظره او ترک الذنب حیاه او خشیه.

آنکه برآمد و شد به مساجد، استمرار و مداومت ورزید، دست کم یکی از منافع زیر عایدش گردد:

1- به دوستی برخورد که او را در سپردن راه خدای عزوجل مفید افتد.

2- از دانشی تازه و گزیده و ارزشمند منتفع گردد.

3- کلامی شنود که او را در طریق هدایت، رهنمون گردد.

4- پند و هدایتی یابد که او را از هلاک کننده ای منصرف سازد.

5- از رحمتی که مورد انتظار اوست، مانند ثمرات عبادت، مواجه شدن با دانشمندان و همنشینی با پرهیزگاران برخوردار شود.

6- گناهی را از سر شرم یا از روی ترس از خدا رها سازد.

حدیث فوق از احادیث معتبر شیعه است و از شش معصوم، یعنی رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم)، امیر مؤمنان، سبطین و صادقین(علیه السلام) با اندک اختلاف در لفظ روایت شده و مربوط به غنای محتوایی مسجد است. در مضامین حدیث مذکور، کارکرد تعلیمی و تربیتی مسجد (اهل مسجد بودن) به خوبی مطرح گردیده است.

به هر حال مطالعه تاریخ تمدن اسلامی به خوبی بیانگر این واقعیت است که استفاده از مسجد برای آموزش علوم در زمینه های مختلف فقه، اخلاق، فلسفه، منطق، علوم قرآنی، علم الحدیث و درایه الحدیث بحث ها و مناظرات عقیدتی (جهان بینی و ایدئولوژی)، دانش پزشکی، علم الحساب و دیگر دانشهای رایج در قرنهای اولیه اسلامی، و بعدها پیدایش مدارس حوزه ای برای طالبان علوم دینی در کنار مساجد بزرگ نشان این کاربری در نهاد مسجدهاست.

استاد عبدالحسین زرین کوب می نویسد:

در دوره های بعد اهل حدیث، حلقه های خود را در مسجد برپا می کردند، احکام شریعت در مسجد مسلمین تبیین می شد. مجالس تفسیر قرآن در مسجد برپا می شد. متکلمان در مسجد، حوزه بحث در عقاید، منعقد می کردند. زهاد و صوفیه هم برای اعتکاف، در مسجد خلوت می گزیدند. در مساجد حوزه هایی بود برای مقابله و تلاوت قرآن که در آنها تجوید و قرائت نیز تعلیم می شد. چنان که
 حلقه های از کار- ذکر نام خدا- هم در مساجد تشکیل یافت. در بعضی مساجد مجموعه های حدیث- مخصوصاً صحیح بخاری و صحیح مسلم- قرائت و تعلیم می شد. در واقع هم کتب کلامی معتزله از مساجد بیرون آمد و هم مذهب اشاعره.

نقش هدایتی و حفاظتی مسجد

از جنبه های دیگر تعلیمی و تربیتی کارکرد مسجد، نقش هدایتی و حفاظتی آن است. هدایت، راه یابی و قرار گرفتن در طریق سعادت است و حفاظت یعنی نگهداری از انحراف و سقوط، هر دوی اینها نیازمند بصیرت داشتن، تحت تعلیم و تربیت قرار گرفتن می باشد. در این راستا محراب و منبر که از ویژگیهای مساجد است، بسیار کارساز بوده است. مسجد در طول تاریخ اسلام، هم مرکز هدایت بوده، و هم افراد و جوامع را از طریق همین هدایتها از خطر سقوط و نابودی حفظ کرده است ... این نقش را باید در دو چیز جستجو کنند و از دو بعد مورد ارزیابی قرار دهند و مسجد را از دو جهت نوسازی معنوی کنند، یکی محراب مسجد و دیگری منبر آن.

مسجد، هم از آن جهت که دارای محراب است و محل عبادت و خودسازی نقش هدایتی دارد و از فساد و منکر باز می دارد. هم از آن جهت که دارای منبر است و خطیب و واعظ دارد، مرکز هدایت و ارشاد است و از ضلالت و نابودی نگاه می دارد. هم عبادت دسته جمعی، در سطح وسیع تری نگهداری فرد و جامعه از خطر فساد و نابودی است، و هم روحانی آگاه، متعهد و مسئول مسجد، هادی و حافظه جامعه از انحراف و اضمحلال است.1

مسجد و تربیت اجتماعی

بخش مهمی از فعالیتهای تربیتی در برگیرنده تربیت اجتماعی انسان می باشد. چون انسان موجودی اجتماعی است و ادامه حیات و شکوفایی استعدادهایش در گرو تعامل داشتن با اعضای جامعه است، از این رو یکی از کار کردهای نظام های آموزشی را جامعه پذیر کردن کودکان، نوجوانان و جوانان دانسته اند. روحیه جمع گرایی و نوعدوستی احترام به حقوق دیگران، مسئولیت پذیری، رعایت قانون، همکاری در امور خیر و عام المنفعه و ... از جمله مصداق هایی هستند که در تربیت اجتماعی مد نظر قرار می گیرد. از این لحاظ مسجد به عنوان یک نهاد دینی زمینه تحقق و تکمیل چنین محاسنی را فراهم می سازد. کارکردهای مسجد در این راستا به نهادهای دیگر تعلیم و تربیت هم مدد می رساند. به عبارت دیگر دانش آموزانی که اهل مسجد هستند وقتی با برنامه های آموزش و پرورش در امر تربیت اجتماعی مواجه می شوند، اولاً به راحتی آن را می پذیرند (مقاومت منفی کم می شود) ثانیاً عملی و عینی آموزه های اجتماعی در آنها بهتر و بیشتر مشهود است. تشخص طلبی یکی از نیازهای روانی سنین نوجوانی و جوانی است، برنامه های مسجد از قبیل، نماز جماعت، برگزاری اعیاد و جشنهای اسلامی، مناسبتهای ماه مبارک رمضان، محرم و عاشورا و ... زمینه مناسبی را فراهم می کند تا نوجوانان با قبول مسئولیتی در اجرای برنامه ها به این نیاز طبیعی اش پاسخی سلامت آمیز بدهد. دوست یابی که موضوع مهم اجتماعی است، از طریق رفت و آمد فرد به مسجد و شرکت در نماز جماعت با اعتماد و اطمینان بیشتر و به شکل کارآمدتر تحقق پیدا می کند. فضای روحانی و ملکوتی مساجد و معماری اسلامی که از لطافت روح و ظرافت درک هنرمندانی مسلمان حکایت می کند، موجب تعاون و توازن و آرامش و صفا در هر فرد مسلمان می گردد و انسان را به مشاهده و شهود و تفکر سوق می دهد، در یک مسجد، فرد مومن هیچگاه، فقط یک شاهد و ناظر نیست و او احساس تنهایی و غربت نمی کند بلکه می توان گفت او در خانه خود قرار دارد و مسجد خانه اوست و به عبارتی مدرسه و مکتب او هم با همان مسجد است و روحانی مسجد همچون پدری دلسوز و مهربان که با بچه ها انس می گیرد، با عشق و محبت به تربیت و تعلیم آنها مبادرت می ورزد. مسجد مکان تهذیب و افزایش تعهد است، محل تجهیز فکری، روحی، اخلاقی و محل افزایش تعهد است، محل تجهیز فکری، روحی، اخلاقی و محل افزایش آگاهیهای سیاسی، اجتماعی و تقویت روحیه ظلم ستیزی، مبارزه و جهاد با دشمنان اسلام و قرآن در جهت تحقق استقلال و آزادی و عدالت اجتماعی است.

نکته شایان توجه در خصوص اجتماعات کوچک مذهبی اعم از هیاتها، جلسات، مساجد و برنامه های ویژه ایام خاص این است که بچه ها خود جوش و به اختیار خود شرکت در آنها را می پذیرند و در آنجا بخشی از نمره و تنبیه نیست، جنبه رسمی و فرمالیته هم ندارد.

امروزه صاحب نظران علوم تربیتی و جامعه شناسان نقش فعالیتهای غیر رسمی را در تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان و جوانان فوق العاده مفید و مؤثر ارزیابی نموده اند. تکیه بر پایگاه مساجد به دلیل نقش تاریخی این پایگاه در زمینه تعلیم و تربیت از یک سو و جنبه دینی و مذهبی آن که مطابق با فطرت پاک دوران نوجوانی است از سوی دیگر می باشد. بنابراین یکی از اساسی ترین وظایف والدین و مربیان تشویق و ترغیب قولی و عملی کودکان و نوجوانان به شرکت در برنامه های مساجد است.

مسجد پایگاه هدایت جامعه

مسجد مکان مقدسی است که وجودش با نماز عجین شده است. هر چند کارکردهای بسیار زیاد فرهنگی اجتماعی و اقتصادی دارد. مسجد دانشگاه اسلامی و مرکز هدایت فردی و اجتماعی و مرکز تشکیل و رهبری جنبش های اصلاحی بوده است. در آیات 38 تا 41 سوره مبارکۀ حج پایه های اساسی حکومت اسلامی بیان شده که بر طبق مفاهیم آن حاکمیت الهی با رفع موانع از مساجد که زمینۀ تحقق حاکمیت اسلامند و ایجاد مقتضیات آن از جمله اقامه نماز محقق می شود. این آیات از طرفی دلالت بر این دارند که مساجدی که دارای روح ذکر کثیر الهی هستند، زمینه ساز حاکمیت الهی می باشند و از طرف دیگر اقامه نماز مهمترین مقتضی حکومت الهی صالحان بوده و همانگونه که رهبر معظم انقلاب فرموده اند: «اولین ثمره و نشانۀ آن می باشد.»1 چون مساجد دارای روح ذکر کثیر، زمینه ساز حاکمیت و خلافت الهی در زمین می باشند، خداوند از آنها دفاع می کند آن هم به واسطۀ کسانی که (طبق آیات مذکور) ایمان به خدا و روز آخرت داشته و اقامه نماز کرده و حقوق مردم را ادا می نمایند و از کسی جز خدا نمی ترسند.

ارتباط متقابل نماز و مسجد به گونه ای است که از طرفی مسجد دارای ذکر کثیره زمینه ساز نماز حقیقی است و از طرف دیگر قرآن یکی از شروط تعمیر کنندگان مساجد از مؤمنان مجاهد را اقامه نماز می داند. (توبه /18) و البته اهتمام به به حقوق دیگر یا ایتاء زکات هم بسیار اهمیت دارد به گونه ای که در آیه به دنبال اقامه نماز، ایتاء زکات آمده است. پس نتیجه می گیریم:

مقتضیات حاکمیت الهی، اقامه نماز، ایتاء زکات، امر به معروف و نهی از منکر است و مساجد دارای روح ذکر کثیر، زمینه ساز این سه می باشند. زیرا این گونه مساجد مایه اجتماع مؤمنین بوده و آنها را مجتمعاً به حبل الهی، ذکر الله متصل می نماید.2

حضرت امام خمینی (ره) به کرات دربارۀ نقش مساجد در بیداری و قیام مردم تذکر داده و مردم را به حفظ مساجد و حضور در آن توصیه مؤکد فرموده است: «اگر بروید سراغ نماز و احیاء کنید این سنت سیاسی اسلام را، همانطوری که در روز جمعه حالا بحمدالله می روید، روز غیر جمعه هم بروید و مساجد را پر کنید، اگر این مسجد و ستاد اسلام قوی باشد، ترس از ... آمریکا و شوروی نداشته باشید، آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت کنید به اسلام و مساجد.»1 همچنین حضرت امام (ره) از مسجد النبی به عنوان مرکز سیاست و نقل قدرت اسلامی یاد نموده است. «این مسجد الحرام و مساجد در زمان رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) مرکز جنگها و سیاست و امور اجتماعی و سیاسی بوده» «مساجد بهترین سنگرها و جمعه و جماعات مناسب ترین میدان تشکل و بیان مصالح مسلمین است».

مسجد و دوست یابی

از جمله موضوعات مهم زندگی دوست یابی و معاشرت با وستان است. حضور مکرر در مسجد برای ادای فریضه نماز جماعت و سایر برنامه های مذهبی، زمینۀ برقراری ارتباط صحیح و پیدا کردن دوست را فراهم می نماید. در حدیثی از رسول مکرم اسلام آمده است: «کسی که به آمد و شد به مساجد، استمرار ورزد، دست کم یکی از منافع زیر عایدش می گردد.2

1-به دوستی برخورد که او را در سپردن راه خدای عزو جل مفید افتد. 2-از دانشی تازه و ارزشمند منتفع گردد.3-کلامی بشنود که در طریق هدایت او را رهنمون گردد. 4-پند و هدایتی یابد که او را از هلاک کننده ای منصرف سازد. 5-از رحمتی که مورد انتظار اوست با مانند ثمرات عبادت، مواجه شدن با دانشمندان و همنشینی با پرهیزگاران برخوردار شود. 6-گناهی را از سر شرم و یا از روی ترس از خدا رها سازد.

حدیث فوق که از احادیث معتبر شیعه است فواید و منافع مهمی را برای مساجد ذکر می کند که به واسطۀ نماز عاید افراد می شود و دوست یابی و همنشینی با دانشمندان و پرهیزگاران از جمله تبعات اجتماعی آن می باشد.

مساجد به عنوان کانون حیات اجتماعی مسلمین، نه تنها از طریق اعمال عبادی جمعی و فعالیت های حمایتی مرتبط با مسجد موجب انسجام و وحدت می شده اند، بلکه با تکفل امر آموزش در جهت تداوم حیات اجتماعی نیز عمل کرده اند. به همین جهت هم آموزش به عنوان کارکرد دیگر مساجد بوده که بعدها به یک نهاد جانبی و هم بسته با مسجد، یعنی مدارس تبدیل شده است، تاریخ اسلام نشان می دهد، مدارس در پیوند با مسجد و اماکن عبادی به عنوان ادامۀ فعالیت آموزشی مسجد سر برآورده اند. بر این اساس می توان گفت، مسجد نه تنها در زمان حال محلی برای پیوند و انسجام اجتماعی بوده است، بلکه در طول زمان نیز از طریق آموزش، نسل ها را به هم پیوند می داده و حیات اجتماعی را تداوم می بخشیده است.1

........ مساجد به عنوان اماکن مقدس در برگزاری اجتماعات و بر پایی نمازهای جمعه و جماعات-تعقیبات و ... از جمله زمینه ها و عناصر مرتبط با فریضه نماز هستند که در سازندگی فردی و اجتماعی نقش فوق العاده ای دارند.

 علاوه بر دو محور یاد شده در آثار و فواید و رمز و رازهایی که برای نماز مترتب است و نیز تأثیر گذاری فرهنگی، اخلاقی و اجتماعی این فریضه الهی، تربیت اجتماعی مسلمانان را در ابعاد  متجلی می سازد.

نماز و ارزشهای اخلاقی-اجتماعی

برپایی نماز به صورت دسته جمعی و در مساجد و اماکن مذهبی باعث القاء ارزشهای فرهنگی و تربیتی در افراد می گردد و نماز جماعت آثار اجتماعی و سیاسی و اخلاقی و تربیتی فراوانی را سبب می شود.

نماز جماعت، بهترین بیشترین، پاک ترین و کم خرج ترین اجتماعات دنیاست و نوعی دید و بازدید مجانی و آگاهی از مشکلات و نیازهای یکدیگر و زمینه ساز تعاون اجتماعی بین آحاد مسلمین است.

نماز جماعت نشان دهندۀ قدرت مسلمین و الفت دل ها و انسجام صفوف است.

تفرقه ها را می زداید، بیم در دل دشمنان می افکند، منافقان را مأیوس می سازد، خار چشم بدخواهان است. نماز جماعت نمایش حضور درصحنه و پیوند «امام» و «امت» است. نماز جماعت عامل نظم و انضباط، صف بندی و دقت شناسی است، روحیه فردگرایی و انزوا و گوشه گیری را از بین می برد و نوعی مبارزه با غرور و خود خواهی را در بر دارد. ¹²

خلاصه و نتیجه گیری

مسجد مکان مقدس و محل عبادت، نیایش و دعا، نماز، قرائت قرآن و آموزش دین می باشد.
عمده ترین عنصر در مفهوم مسجد عبادت دسته جمعی مانند نمازهای جماعت و مراسمات دینی است. با این حال کارکردهای مسجد ابعاد مختلف فرهنگی- روان شناختی- سیاسی و اجتماعی را در بر  می گیرد.

اسلام از همان آغاز تأکید فراوانی بر اقامه نماز به خصوص نماز جماعت داشته است. با حضور در مسجد اتحاد و انسجام فیزیکی و نیز اتحاد معنوی که همدلی وفاق جمعی است در بین اقشار مردم ایجاد و تقویت می گردد. اجتماع در مسجد و نماز جماعت از یک طرف نقش ها و تأثیر گذاری نماز را افزایش می دهد و از طرف دیگر در ایجاد و تقویت رفتارهای مثبت نقش بسیار دارد. جوانی دوره شکل گیری شخصیت افراد است. جوانی اوج عواطف انسانی و شور و احساس است.

نیاز به ارتباط با خدا و آرامش یافتن، الگو جویی، حرمت طلبی، آزادی خواهی، عدالت خواهی، کمال جویی، شادابی و نشاط، خلاقیت و جستجو گری، هویت و معنا یابی، دوست یابی و انس با همنوعان، معرفت و آگاهی از جمله نیازهای معنوی جوانان است که نماز جماعت و مساجد در برآوردن آن ها نقش فوق العاده ای دارند. نماز جماعت و حضور در مساجد و برگزاری جشن ها و اعیاد اسلامی جلسات قرآن و دعا، احساس یگانگی، دوستی، صفا و صمیمیت را در قلب ها ایجاد می کند.

گردهمایی افراد و اقشار گوناگون هر صبح، ظهر و شام در مسجد و شرکتشان در نماز جماعت بهترین فرصت برای تقویت اطلاعات فرهنگی سیاسی مذهبی- اجتماعی و بهداشتی را فراهم می سازد.

مساجد می توانند در ارضاء تشخص طلبی نوجوانان نیز نقش های خوبی ایفا کنند. مسئولیت ها و فعالیت هایی که در برنامه های مسجد وجود دارد، هیأت امنا، مکبری، اذان، قرائت قرآن پذیرایی از نماز گزاران، مداحی و مولودی خوانی و ... از جمله زمینه های مهم برای پاسخگویی به نیازهای معنوی و فرهنگی و اجتماعی جوانان می باشند.

پیشنهادها:

 1- توجه به جوان گرایی در هیأت های امناء مساجد به طوری که حداقل  اعضای آن جوانان
باشند.

2- تبلیغات مناسب فرهنگی در خصوص شناساندن جایگاه مسجد و اهمیت آن در رسانه ها،
سخنرانی ها و ... ترویج فرهنگ نماز

3- آموزش های لازم برای هیأت امناء و همایش های منطقه ای و استانی برگزار شود.

4- کتابخانه ها در مساجد رونق بگیرند.

5- برنامه ها جذاب تر و مناسب روحیات جوانان تدارک و اجرا گردد.

حسن ختام:

مسجد بهشت مؤمن و جای عبادت است

دانشسرای حکمت و تقوا و طاعت است

مسجد حریم رابطۀ بنده با خداست

محراب عشق و قبله نمای شهادت است

فهرست منابع و مأخذ:

1- دبیر خانه ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون های فرهنگی، هنری مساجد- کارکرد مساجد، نشر رسانش، تهران 1384.

2- دبیر خانه ستاد عالی اقامه نماز، مجموعه مقالات برگزیده هفدهمین اجلاس سراسری نماز، ج اول، تهران 1387.

3- صحیفه نور حضرت امام خمینی (ره)،  ج 8 و 15.

4- راشدی، حسن (1380) نماز شناسی ج 2-قم-ستاد اقامه نماز-چاپ سوم

5- قرائتی،محسن-همراه با نماز-مرکز فرهنگی درسهایی از قران

6- دبیرخانه دائمی اجلاس سراسری نماز (1380)-نماز و دانشگاه، ج اول-تهران ستاد اقامه نماز کشور

7- قرائتی، محسن (1384)-پرتو از اسرار نماز-تهران مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن

8- علاء الدین، سید رضا، نگرشی نو به تربیت دینی کودکان و نوجوانان

9- نوبهار، رحیم، مسجد نمونه