چکیده

مسجد یکی از نمادهای اصلی دین مقدّس اسلام است،‌در بیان اهمّیت مسجد همین بس که؛ مسجد خانه خدا، مرکز اصلی عبودیت، مرکز اصلی آموزش معارف دین و مرکز آموزش قرآن کریم و محور هدایت و راهبری فعالیت‌های انسانی و اجتماعی است.

از این رو شناخت دیدگاه دین نسبت به مسجد،‌ تبیین جایگاهی که در مهندسی فرهنگ دینی دارد، و مجموعه راهکارهای دستیابی به چشم‌انداز مطلوب از نقش مسجد، از جمله اولویت های اساسی در فعالیت های دینی به شمار می‌رود. در این تحقیق که با هدف تبیین نقش مسجد در آموزش دین برای روستاییان انجام شده است، ضمن بررسی مبانی نظری به ارائه راهکارها و الگوهای مناسب پرداخته می‌شود.

به‌همین منظور در هر فصل از تحقیق حاضر، در ابتدا به طرح دیدگاه شریعت مقدّس درباره‌ ابعاد گوناگون مسجد پرداخته می‌شود، سپس به تبیین جایگاه آن در آموزش دین برای روستاییان پرداخته می‌شود؛ در انتها نیز الگوها و راهکاهای مناسب برای احیای این نقش ارائه می‌شود.

کلید واژه‌ها: آموزش دین، ‌مسجد، روستا، آموزش قرآن، فرهنگ دینی

1.سیمای مسجد در پرتو آیات و روایات

در این بخش به طرح و تبیین چشم‌انداز مسجد براساس آیات قرآن‌مجید و روایات معصومین علیهم‌السلام پرداخته می‌شود، هدف اصلی تهیه و تنظیم مطالب مزبور شناخت افقی است که اسلام عزیز از رهگذر معانی آیات و روایات در منظر چشم و دل ما درباره مسجد گشوده است. شناخت تصویر صحیح مسجد علاوه براینکه بخشی مهم از بنای عقاید حقه رادر وجود ما احیا و اصلاح می‌نماید، مبنای جهتگیری صحیح، اتخاذ راهبردهای دقیق و طراحی برنامه‌ها و راهکارهای مؤثر خالص و مبتنی بر مبانی دینی نیز خواهد بود.

نکته دیگری که اهمّیت این موضوع را دو چندان می‌سازد اینکه:‌همان گونه که در سنت های زندگی و عبادی به اولیای الهی اقتدا می‌کنیم،‌ لازم است در سیر معرفتی و معنوی و جهتگیری های روحی و فکری نیز در مسیر آنان حرکت کنیم.

امت اسلامی دیدگاه‌های معرفتی خود را باید از نگاه رسول مکرم اسلام و ائمه‌ معصومین علیهم السلام که در کلام آنان متجلی است، اقتباس نماید.بنابراین لازم است در هر موضوعی که اولیای مکرم الهی بابی از معرفت گشوده‌اند، ‌با گام‌های طلب، تحقیق، تفکّر و با حرکتی جمعی به اجتهاد و کوشش بپردازیم،‌تا ابواب دانش در آن موضوعات بر ما گشوده شود.

در این قسمت مهمترین وظیفه روحانی هر مسجد تبیین دقیق دیدگاه‌های مزبور از طریق آموزش، تبلیغ و تکرار است، و این امر می باید را تا نهادینه شدن آنها در منظومه‌فکری مردم روستا ادامه دهد. از آنجا که مردم روستا افرادی پاک طینت هستند، انتظار می‌رود در صورت تبیین دقیق و تذکر مداوم آن، در مواقف مناسب، به تدریج این دیدگاه‌ها در ذهن مردم نشات  بگیرد و مبنای نگرش آنان به مسجد گردد. گفتنی است در این قسمت فقط به برخی از ابواب مهم درباره مسجد، آن هم برای نمونه اشاره می‌شود. در پایان این تحقیق منابعی معرّفی شده است که در صورت نیاز و برای تکمیل اطلاعات می توان به آن‌ها‌ مراجعه کرد.

1. 1. مسجد، بازاری از بازارهای آخرت است

قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم:

«المساجد سوق من اسواق الاخره، قراها المغفره و تحفتها الجنه»

(مساجد بازاری از بازارهای آخرت‌اند، در آن بر سفره آمرزش می‌نشینند و هدیه آن بهشت است).

در پرتو این بینش ملکوتی، با ورود به مسجد،‌ فضای زندگی دنیا باید از پیش چشم ها محو شود و احوال و شئون آخرت زنده و جانشین گردد. آنچه فانی است رخت بربندد (تا آنچه باقی و شایسته است در دل بماند، آن چیزهایی که در بازار آخرت رونق و رواج دارند!)

در دنیا تجارت به پول می‌کنند و با آن مایحتاج زندگی می‌خرند، کالایی که از جنس خاک و گل دنیایی ساخته شده است و در آخرت تجارت به جذبه ولایی است که با آن لوازم حیات ابدی خریداری می‌کنند.

مایه در بازار این دنیا زر است           مایه آنجا، عشق و دو، چشم‌تر است

 

پیام‌ها و راهکارهای آموزشی، ترویجی و فرهنگ سازی:

• یافتن دیدگاه مسجد به بازار آخرت و تقویت شناخت از آخرت و شئون آن، مثل آثار و نتایج اعمال صالح،‌اخلاص و غیره؛

• تذکر به تجارت اخروی و مؤلفه‌های آن در مواقف متناسب، مثل بازدید از فروشگاه‌ها و خرید مایحتاج زندگی؛‌

• برگزاری مسابقات علمی، هنری در موضوعات متناسب،‌ مثل؛ اگر کالای مورد اعتبار ما فقط دانش ما بود چگونه زندگی می‌کردیم،‌ در بین دانش آموزان؛

• تولید نگرش واقع بینانه و شئون آن، معبّر بودن، حیات نازل بودن،‌ وسیله بودن و مزرعه بودن.

 

2. 1. مساجد باغ های بهشتی‌اند

قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم:

 «ریاض الجنه المساجد» (مساجد باغ‌های بهشتی‌اند).

گشودن چشم های دل و عقول به حقایق اخروی و ملکوتی، شناخت ویژگی‌های بهشت الهی، شناخت و تبیین کیفیت ارتباط عوالم وجود با یکدیگر، ازجمله کشف رابطه بین مسجد و شئون آن با بهشت و شئون آن، از جمله ابوابی است که می‌باید اندیشه‌وران اسلامی در آن به تلاش و کوشش جمعی برای کشف،‌ تبیین و مستندسازی بپردازند.

 این امر باید آنچنان فضای ذهن و روح جامعه را پرکند که با دیدن مسجد، فضای بهشت در اذهان زنده گردد و آنان را متأثر از خود نماید.

3. 1. مساجد محبوبترین مکان‌ها در نزد پروردگارند

قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم:

«احب البلاد الی الله مساجدها»

 (محبوبترین جاها در نزد خداوند متعال مساجد هستند.)

مسجد دوستداشتنی ترین و مقدّس ترین مکان عالم است. زیرا مرکز تولید باشکوه ترین پدیده‌های هستی یعنی ذکر، علم،‌ معنویت، عشق و در یک کلام عبودیت است و عبودیت مرکب سیر رسول خدا در معراج، فاصله بین فقر مطلق تا غنای مطلق را به نمازی طی می‌کند و مسجد این آسمانی ترین پایگاه عالم،‌آماده است تا بندگان مهیای عروج را در خود جای دهد و آنان را در مدرسه معراج رسول‌الله تربیت نماید.

«سبحان الذی اسری بعبده لیلا من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی الذی بارکنا حوله لنریه من آیاتنا».

آری تولید این فراورده‌های حیات که جرعه‌هایی از آن مردگان را جان می‌بخشد و گمراهان را به مسیر هدایت و نجات بر می‌گرداند، در کانونی به نام مسجد، صورت می گیرد. مرکزی که از این منظر نه فقط مکان عبادت به معنای رایج خود بلکه مرکز راهبردی نجات بشریت از منجلابی است که در آن گرفتار شده است. منجلابی که به سبب فقر علم، معنویت، عشق و عبودیت در آن گرفتار آمده است.

پیام ها و راهکارهای آموزشی، ترویجی، فرهنگ سازی:

• اعمال دیدگاه مسجد دوستداشتنی ترین جای عالم؛

• تذکر درباره ارزش حضور مردم به ویژه جوانان درمواقف مناسب؛

• کنترل میزان محبت مردم به مسجد به عنوان یک شاخص مهم نظام اسلامی در مقایسه با سایر اماکن؛

• قرار دادن مرکز تولید امور خیر در مسجد و مقر راهبری فعالیت های مثبت اجتماعی و فرهنگی در مسجد؛

• زیباسازی فضای مسجد و....

 

4. 1. مسجد محل تابش انوار خدایی است

قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم:

«المساجد انوار الله» (مساجد انوار خدای متعال هستند ).

در جایی که به جذبه ربوبی، جناب موسای کلیم الله ندای «انّی اَنا الله» را از درخت می‌شنود،‌ چگونه است که ما به تعلیم پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم در پرتو شفاعت و هدایت اولیای معصومش در خانه خدا نور خدا را درک نمی‌کنیم، یا تجلی انوار آن را در قلب خود احساس نمی‌کنیم.

از درخت انی انا الله می‌شنید          با کلام انوار می آمد پدید

شاگردان امام حسین علیه السلام در مکتب دعای عرفه کجایند تا به ندای مولای خود لبیک گویند. «ما لیس لک حتّی تکون هی المظهر لک». آری در پرتو هدایت‌های قرآنی و نور وجود اولیای معصوم می‌توانیم به تربیتی دست یابیم که همه جا را وادی طوعا ببینیم که در آن نور خدا را با قلب خود در همه آیات مشاهده می‌کنیم. بخصوص مسجد که خانه‌ خدا و خلوتگاه مراوده بندگان اوست.

5. 1. مساجد ستاره‌های زمین برای اهل آسمان هستند

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم:

«مساجد، ستاره‌های خدا در زمین هستند، همان گونه که ستارگان برای اهل زمین می درخشند، مساجد نیز برای اهل آسمان می‌درخشند».

مسجد خانه خدا در روی زمین است، از این رو باید حاوی و حامل بیشترین تأثیرات حیات بخش علمی و معنوی برای رشد افراد جامعه باشد، تطهیر دل‌ها و تقویت سطح تقوای عمومی، تولید انس و الفت و تقویت بافت های اجتماعی، نمودار بخشی از آثار سازنده‌ مسجد است.

در صورت دستیابی به جایگاه والای مسجد و تحقّق کارآیی های آن بار بسیاری از مسئولیت های فرهنگی را می‌توان به مساجد منتقل نمود و از مساجد به منزله مهمترین عامل در مسیر توسعه همه جانبه جامعه بهره‌گیری کرد.

که بیا مهمان ما ای روشنی              خانه، آنِ توست و آن منی

پیام ها و راهکارهای آموزشی، ترویجی و فرهنگ سازی:‌

• تولید دیدگاه مرکز تجلی الهی و مرکز هدایت و راهبری مردم به سوی الله؛

• تذکر به ارزش حضور مردم و تأثیرات نورانی مسجد بر زندگی مردم در مواقف مختلف؛

• استفاده از مسجد به عنوان مرکز راهبری امور خیر، تحقّق فعالیت های کلیدی و حیاتی مثل عقد، صلح، تفاهمات اساسی؛

• ارتقای کیفی برنامه‌های عبادی، آموزشی و فرهنگی مسجد.

2. اهمّیت معماری و آبادانی مساجد

1. 2. هر کسی لیاقت بنای مسجد ندارد.

«انما یعمر مسجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلاه و اتی الزکوه و لم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین»

(براستی که مساجد خدا را فقط کسانی آباد و تعمیر می‌کنند که به خدا و روز جزا ایمان آورده و نماز بپای دارند و زکات بدهند و جز از خدا نترسند و چنین گروهی چه بسا از هدایت شدگان باشند).

مسجد این بنای رفیع از زمین خاکی تا عرش خدای سبحان امتداد دارد و در همه مراتب وجود خود محفل ذکر و حضور خدای متعال است. کسانی که دست به کار این بنای عالی هستند باید از ویژگی‌های متعالی برخوردار باشند، که در این آیه شریفه ذکر شده است؛ ایمان به خدای سبحان و حیات آخرت، اقامه نماز و دادن زکات، در کوره یکتاپرستی از خوف و خشیت درباره غیر خدا رها شدن، جملگی شاخص‌های لازم برای بانیان مسجد است.

بنای پاک مسجد، نشاید که به دست غیر صاحبان این شاخص های متعالی برپا شود، که اگر چنین گردد و قصدی غیر خدایی در کار باشد، فتنه‌ای در کار است؛ فتنه ای که مسجد ضرار آیینه‌ عبرت آن است،‌مسجدی که مستحق تخریب به دست خدایی رسول الله است. پس....

بر محک زن کار خود ای مرد کار                 تا نسازی مسجد اهل ضرار

2. 2. کارهای انسان برای بنای مسجد از حساب الهی معافند

قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم:

«کل بناء وبال علی صاحبه یوم القیامه الاالمسجد» (هر بنایی روز قیامت وبال گردن صاحبش است،‌ بجز مساجد).

هر کاری که انسان انجام می‌دهد با او اتحادی وجودی در همه مراتب حیات پیدا می‌کند. اگر روح و باطن عمل انسان از طهارت و اخلاص برخوردار باشد و براساس معرفت و قصد الهی انجام شده باشد، آن عمل جان انسان را با خود به سوی عوالم پاک و مقدّس بالا می‌برد و در غیر این صورت در مواقف دنیوی یا اخروی متوقف می‌شود و تا تلخیص از ویژگی‌های ناپسند معطل می‌ماند. این امر تابع حساب الهی است.

مساجد به جهت اینکه محل جریان ذکر و یاد خدای متعال و مرکز عبودیت و بندگی‌اند از این حیث نه فقط برای صاحب خود وبال و سنگینی به بار نخواهند آورد،‌بلکه باعث عروج و صعود او به بهشت نیز خواهند شد، اما سایر بناهایی که انسان در دنیا برپا می‌کند با نظام حساب دقیق الهی مواجه می‌شود و انسان باید پاسخگوی هزینه کرد نعم الهی در آن زمینه باشد.

3. 2. عمارت کنندگان مسجد اهل خداوندند

قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم:

«ان عمّار بیوت الله‌هم اهل الله عزّ و جلّ»

 (براستی که سازندگان خانه‌های خدا،‌ اهل خداوندند).

خانه خدا جایی است که میهمان آن به وضوح حضور صاحب خانه را دریابد و از تمامی شئون او بهره مند گردد. در پرتو عبودیتی پاک و خالصانه طعم حضور و انس و عشق بازی با او را دریابد و در پرتو سیراب شدن از جریان زلال معرفتی که در مساجد برپاست،‌ با او بیش از پیش آشنا شود و در سایه همراهی و همدلی با مردم دست یاری خدا را در زندگی خود درک نماید و... این همه نشان می‌دهد که بانیان مسجد کیانند و چه کسانی با هم و در کنار هم می توانند توفیق بنای بیت‌الله را داشته باشند.

بناکنندگان ساختمان مساجد، ائمه جماعات، متولیان امور فرهنگی مسجد و خادمان مسجد، همه و همه در این امر سهیم‌اند.

3. آثار فردی و اجتماعی حضور در مساجد

1. 3. لذّت حضور در خانه خدا

قال علی علیه السلام:

 «الجلسه فی الجامع خیر منّی الجلسه فی الجنه، لان الجنه فیها رضی نفسی و الجامع فیه رضی ربی»

(نشستن در مسجد برای من بهتر از نشستن در بهشت است، زیرا در بهشت خود را خشنود می‌سازم و در مسجد پروردگارم را).

2. 3. مساجد ضامن بقای نظام اسلامی

همان طور که پیغمبر در داخل مسجد زندگی می‌کرد،‌ در داخل همان مسجد با مردم معاشرت می‌کرد و از همان مسجد جیوش را برای کوبیدن قدرت‌ها تجهیز می‌کرد.

در اینجا جا دارد به فرمایش امام خمینی اشاره شود که:

«ای ملّت، مسجد های خود را حفظ کنید. ای روشنفکران مسجد ها را حفظ کنید. بروید به مسجد... تا این نهضت به ثمر برسد».

3. 3. مساجد مجالس الانبیا

قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم:

«المساجد مجالس الانبیاء»

(مساجد، محل جلوس انبیاست).

«المساجد بیوت للمتقین» (مساجد خانه‌های متقین است). «ان المؤمن مجلسه مسجده» (همانا مجلس مؤمن مسجد است). «المسجد بیت کل مؤمن»‌ (مسجد خانه‌ هر انسان مؤمن است)، «سبعه یظلمه الله تحت ظل عرشه یوم لا ظل الا ظله؛ رجل قلبه معلق بالمساجد...» (هفت نفرند که خدا آنان را در سایه عرش خود پناه می‌دهد: مردی که به مسجد علاقه دارد و...).

4. جایگاه مسجد در تعلیم دین

1. 4. بررسی جایگاه مسجد در صدر اسلام

پیامبر، صلی الله علیه و آله و سلّم خود به تعلیم و آموزش اصحاب اهتمام فراوان داشتند. تعالیم نبوی اختصاص به مکان و زمانی خاص نداشت و آن حضرت از هر فرصتی در جهت روشنگری و آموزش تعالیم الهی کمال استفاده را می‌کردند، اما در این میان با نگاهی به منابع تاریخی، سیره و زندگانی پیامبر صلی الله علیه و آله می‌توان دریافت که مسجد در مدت طولانی رسالت و تبلیغ اسلام نقش بسزا ایفا نمود. به دیگر سخن مسجد کانون اصلی تبلیغ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در آن روزگار بود. پژوهش های تاریخی درباره جایگاه مسجد در میان مسلمانان، نشان‌دهنده این است که زمانی مسجد مهم ترین مرکز آموزش و نشر معارف الهی در جامعه بود. در عصر نبوی تقریباً همه علوم رایج آن روزگار همچون قرآن، تفسیر، حدیث و فقه به صورتی گسترده در مسجد تدریس می‌شد.

مقدماتِ این جایگاه ویژه علمی – فرهنگی، که مسجد در سال‌های بعد حتّی سال‌های پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله یافت، از عصر خود پیامبر صلی الله علیه و آله بنیان نهاده شد.

در این میان احادیث نبوی و روایات بسیاری نقل شده که نشاندهنده‌ اهتمام بسیار پیامبر صلی الله علیه و آله به مسجد و جایگاه آن در نظام هندسی تعالیم اسلامی است، از آنجمله می‌توان به احادیثی اشاره کرد که مباحثی همچون جایگاه طرح مسائل علمی در مسجد، فضیلت طرح مباحث دینی در مسجد، ترجیح جلسات علمی‌بر جلسات دعا در مسجد، پاداش برگزاری جلسات علمی در مسجد و جز آن را مطرح می سازند.

با بنای مسجدالنّبی در شهر مدینه نه فقط پرستشگاهی برای مسلمین بنا شد، بلکه دانشگاهی فعال سرشار از شور و نشاط علمی‌نیز پی ریزی شد. حضور منظم و دائمی مسلمانان در مسجد برای اقامه نماز، بهترین فرصت را برای فعالیت های آموزشی پیامبر صلی الله علیه و آله فراهم می‌ساخت.

آن حضرت با توجّه به اوضاع و احوال و مراعات حال مخاطبان حاضر در مسجد، از این فرصت ها به شایستگی بهره می جست و پس از برگزاری نمازها برای مردم سخن می گفت. با این همه سخنرانی های پیامبر صلی الله علیه و آله فقط جنبه آموزشی نداشت، بلکه آن حضرت از عامل موعظه نیز برای دادن روحیه تقوا در روح و جان مخاطبان خود استفاده می‌کردند. از این رو برخی صحابه جلسات سخنرانی آن حضرت را با عنوان «مجلس موعظه» نام برده‌اند.

در آغاز که شمار مسلمانان‌اندک بود، پیامبر با تکیه بر یکی از ستون های مسجد، که از چوب خرما ساخته شده بود، برای مردم سخن می گفت و مردم حول محور ایشان می‌نشستند،‌اما بعدها به پیشنهاد خود مسلمانان برای سهولت سخنرانی پیامبر، منبری برای ایشان ساخته شد. بر فراز همین منبر کوتاه بود که پیامبر جان تشنگان معارف ناب الهی را سیراب می‌کرد. بسیاری از سخنان ایشان که امروزه در دست ماست، از همان خطبه هایی است که بر فراز این منبر ایراد شده است.

در بسیاری از مواقع، زمان سخنرانی های پیامبر صلی الله علیه و آله پیشتر به ابتکار خود حضرت اعلام می‌شد تا همگان در مسجد حضور یابند. در این گونه موارد اصحاب پیامبر یکدیگر را به حضور اول وقت در مسجد برای ضبط دقیق سخنان پیامبر سفارش می‌کردند، تا مبادا از استماع حتّی یک کلمه از کلام نبوی محروم شوند.

البته باید گفت که جلسات سخنرانی پیامبر به پس از نماز جماعت محدود نمی‌شد، بلکه کلاس‌های آموزشی نیز در زمان‌های گوناگون در مسجد تشکیل می‌شد. این کلاس‌ها اختصاص به جوانان و نوجوانان نداشت، بلکه بزرگسالان و پیران نیز در آن شرکت می‌جستند.

علاوه بر جلسات آموزشی، جلسات پرسش و پاسخ و گفت و‌گو‌های علمی- فرهنگی با هیئت‌های نمایندگی قبایل نیز در مسجد تشکیل می‌شد. «جابربن سمره»، از اصحاب پیامبر گوید:

پیامبر پس از به جا آوردن نماز صبح، تا طلوع آفتاب در جایگاه نماز خویش می‌نشستند.

ابوموسی نیز در این باره می گوید:

«چون پیامبر نماز صبح را به جای می آورد، گرد او جمع می‌شدیم؛ برخی درباره تفسیر آیه‌های قرآن از پیامبر سؤال می‌کردند، گروهی پرسش هایی درباره احکام و واجبات دینی با آن حضرت در میان می گذاشتند و عده‌ای نیز تعبیر خواب خود را از پیامبر می‌پرسیدند».

پیامبر، در کنار یکی از ستون های مسجد، که تا به امروز به نام «اسطوانه الوفود» شناخته می‌شود، هیئت های نمایندگی از سایر بلاد و قبایل را به حضور می‌پذیرفتند و آنان مسائل گوناگونی را با آن حضرت در میان می گذاشتند. عمربن شبه درباره یکی از این ملاقات ها می‌نویسد:

«روزی فردی به نام جریر همراه با چند تن از افراد قبیله خویش در فاصله نماز صبح و طلوع آفتاب به حضور پیامبر آمدند و گفت و گو های علمی مفصلی با آن حضرت انجام دادند.»

اهتمام به تشکیل جلسات علمی در مسجد منحصر به پیامبر نبود، بلکه خود صحابه نیز حلقه‌های درسی گوناگونی را در مسجد تشکیل می‌دادند و در این جمع‌ها به مذاکره روایات نبوی می‌پرداختند. استاد و مدرّس کلاس‌هایی که در مسجد تشکیل می‌شد،‌ فقط پیامبر نبود بلکه برخی از صحابه نیز به سفارش پیامبر به تعلیم دیگران اهتمام داشتند. در آن عصر در مدینه بجز مسجدالنبی نُه مسجد دیگر نیز بود،‌ که احتمالاً در همه‌آنها این حلقات درس و آموزش با همه‌ تفاصیلی که گذشت تشکیل می‌شد.

5. مسجد مرکز عبودیت

1. 5. عنایات خدای متعال به نمازگزاران در مسجد

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «هر کس نمازهای پنجگانه را به جماعت برگزار کند، خداوند تبارک و تعالی به او پنج چیز عطا می‌کند؛‌ تنگی معاش را از او دفع می‌کند، روز قیامت نامه اعمالش را به دست راستش می‌دهد، ضیق و فشار قبر را از او می‌برد، ‌از صراط مثل برق می‌گذرد، بی‌حساب وارد بهشت می‌شود.»

«هر کس مواظب باشد در هر جا که باشد نمازش را به جماعت بخواند،‌به‌همراهی گروهی از سبقت گیرندگان از پل صراط با چهره ای که از ماه شب چهارده تابناک‌تر است عبور می‌کند».

1. 1. 5. ثواب بی شمار نماز جماعت در مسجد

رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «هر کس به قصد نماز جماعت به مسجد برود برای هر قدمش هفتاد هزار حسنه و هفتاد هزار درجه به او دهند. و اگر در این حال بمیرد، خداوند هفتاد هزار فرشته بر او مأمور کند تا در قبر مونس و همدم او باشند و برای او استغفار کنند تا روزی که برانگیخته شود».

انسان باید از خود شرمسار باشد که کماکان در بند ظاهر کلمات نورانی قرآن و روایات معصومین علیهم السلام است و توان استفاده و بهره‌برداری صحیح از آنها را ندارد، زیرا این حروف و کلمات و آیات و روایات همه معابر ورود عوالم غیب و دوربین‌های نظاره‌گر حقایق ملکوتی است؛ با اینحال ما چگونه می‌توانیم دریافتی از حسناتی داشته باشیم که رسول مکرم اسلام فرموده‌اند از گام‌های حرکت به سوی نماز جماعت در ملکوت ایجاد می‌شوند؟

2. 1. 5. آثار نماز جماعت صبح و عشاء

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «اگر نماز صبح را به جماعت بخوانم، در نظرم بهتر و محبوبتر از عبادت و شب زنده داری تا صبح است».

باز فرمود:

«یک نماز جماعت بهتر از چهل سال نماز فرادی است»

به نظر می‌رسد که این احادیث شریف جریانی را برای برنامه تهذیب و اصلاح نفس فراروی انسان قرار می‌دهد و آن اولویت دادن به برنامه‌هایی نظیر نماز جماعت صبح و عشاء در برابر برنامه‌های فردی نظیر نماز شب است؛ بنابراین تلاش انسان در وهله اول باید به عادت دادن خود به شرکت در برنامه‌های مزبور و سپس به نماز شب باشد.

3. 1. 5. در انتظار نماز جماعت بعدی بودن

رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «نشستن در مسجد به انتظار نماز عبادت است، مادامی‌که حدثی از او صادر نشود. گفته شد ای رسول خدا! منظور از حدث چیست؟ فرمود: غیبت».

قال علی علیه السلام فرمود: «المنتظر وقت الصلاه بعد الصلاه من زوار الله عز و جل و حق علی الله ان یکرم زائره» (کسی که بعد از نماز، منتظر برپایی نماز دیگر بماند زائر خداست و خداوند متعال بی شک زائر خویش را اکرام خواهد نمود و آنچه،‌ او درخواست کند به وی عطا می‌نماید).

4. 1. 5. بهترین صف ها و بهترین قسمت از صف‌های جماعت

امام صادق علیه السلام فرمود: «بهترین صف‌های نماز جماعت صف اول است و بهترین قسمت از صف اول، از آنِ کسی است که به امام جماعت نزدیکتر باشد».

امام موسی کاظم علیه السلام فرمود: «همانا نماز در صف اول جماعت مثل جهاد در راه خدای عز و جل است».

اصلاح نگرش نمازگزاران عزیز به ایستادن در صف اول،‌ و اینکه صف اول طبعاً از آن کسانی است که برای اقامه نماز جماعت، زودتر از دیگران به نماز شتافته‌اند و به ترتیب صف های اول را تکمیل می‌نمایند.

حضور در صف اول نباید تابع شئون دیگر باشد، تا شاهدباشیم کسی از ترس ریا به صف آخر می‌رود. صف‌های نماز جماعت تجلی صفوف فرشتگان الهی است،‌که حول عرش الهی مشغول تسبیح و تقدیس خدای عز و جل‌اند، باید از بیشترین نظم و اتقان برخوردار باشند، نقطه اوج تمامی خوبی‌ها و کمالات باید در نماز باشد، نه جای دیگر.

5. 1. 5. پاداش بی منتهای نماز جماعت

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «اگر مردم به پاداش عظیم نماز جماعت عشاء و صبح آگاه بودند، برای شرکت در آن گرچه با راه رفتن روی زانو باشد شتاب می‌کردند،‌ همانا نماز جماعت عشاء و صبح گناه بین آن دو را از بین می‌برد».

امام رضا علیه السلام:‌ «حضور در مسجد و نماز جماعت سبب جلوگیری از بسیاری از گناهان است».

آیا این سخن رسول خدا نباید درزندگی ما تحوّلی پدید آورد و برنامه‌ها و سیاست‌های ما را همرنگ خود سازد،‌آیا منظور این است که فراورده‌هایی که در جامعه اسلامی تولید می‌شوند از ایده‌ها، علوم، افکار، طرح ها و برنامه‌ها و غیره، باید ابتدا در کوره بندگی خدا و در خانه خدا از شوائب غیر خدایی تطهیر گردند و سپس به جریان افتند، تا بیش از این دچار مشکلاتی نظیر تفکّر جدایی دین از سیاست، تفاوت دین و توسعه، دین و علم،‌ عقل و دین و غیره نباشیم. آیا این ابهامات در کارگاه مسجد ساخته و پرداخته شده‌اند یا به‌همت علمایی که اندیشه خود را از ابتدا در سجده‌های طولانی  فانی در اراده خدای عزوجل نموده‌اند، ایجاد شده‌اند.

6. 1. 5. محو کننده گناهان و بالا برنده درجات

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «آیا شما را خبر دهم به چیزی که خدا به وسیله آن گناهانتان را محو می‌کند و درجاتتان را بالا می‌برد؟ و آن وضوی نیکو و شاداب گرفتن و به سوی مسجد قدم برداشتن و بعد از نماز،‌منتظر نماز دیگر بودن است».

پیامبر گرامی اسلام در وصیتش به علی علیه السلام می فرمایند: «ای علی! سه چیز است که بالا برنده درجه و مقام انسان در روز قیامت است، یکی از آنها رفتن به سوی نماز جماعت در هر شب و روز است».

در این روایات به تجلی کرامت الهی در برنامه‌های عبودی اشارتی شده است. وضویی که انسان می گیرد در ظاهر شستن صورت است و در باطن تطهیر دل از پلیدی های شرک و خودبینی از قلب، گامی‌که انسان برای نماز جماعت که تجلی توحید است برمی دارد، حرکت او به سوی عوالم قرب است و خدا می‌داند در پشت این اخبار چه حقایقی نهفته است که چشم و گوش ما متوقفان در حجاب الفاظ و مدفونان در زیر خروارها خاک حاصل از غفلت و جهالت طولانی توان درک آن را ندارد؛ مگر در «یوم تبلی السرائر» چشمان ما به شگفتی‌های حاصل از این خلقت عظیم الهی خیره گردد.

2. 5. جماعت مسلمین تحفه ملائکه

قال رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم):

«تحفه الملائکه تجمیع المساجد»

(تحفه فرشتگان، جماعت میان مسجد است).

از این رو اجرای بخشی مهم از برنامه‌های عبادی و احکام شرعی در مسجد صورت می‌گیرد، بنابراین احیای مسجد و بازیابی هویت آن چه بسا به احیای بخشی مهم از تعالیم اسلامی منجر شود.

1. 2. 5. منزلت اجتماعی

امام باقر علیه السلام فرمود: «هر کس نمازهای پنج گانه را به جماعت می‌خواند درباره او نیت خوبی داشته باشید».

 

3. 5. منزلت امام جماعت

پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «کسی که پشت سر عالمی‌نماز بگزارد، همچون کسی است که در نماز به پیامبر اقتدا کرده باشد».

 

4. 5. نماز همسایه مسجد در منزل

پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «نماز کسی که صدای اذان را بشنود و بی دلیل در نماز جماعت مسلمانان شرکت نکند، ارزشی ندارد».

امام باقر علیه السلام فرمود: «کسی که‌همسایه مسجد است و در نماز جماعت حاضر نمی‌شود نمازش کامل نیست، مگر آنکه مریض باشد یا عذر موجهی داشته باشد».

5. 5. اهل مسجد از بلایا در امانند

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «هنگامی‌که مشکلات و بلاها برای اهل زمین نازل می‌شوند،‌ اهل مساجد در امانند».

 

6. 5. راهبردی برای حل مشکلات

امام صادق علیه السلام فرمود: «چون هر یک از شما گرفتار غم و اندوه شد و با مشکل مواجه گردید، وضو بگیرد و به مسجد برود و دو رکعت نماز به جای آورد و خدا را بخواند».

آموزش و تولید این نگرش در وجود شیعیان، از جمله وظایف اصلی متولیان تبلیغ معارف دین است. در واقع ما باید با تفکّر ائمه‌ معصومین زندگی نماییم،‌ نه فقط به آموختن و حفظ و کتابت آنها برای انتقال به نسل های آینده بپردازیم، بلکه لازم است با ایشان فکرنماییم، با دیدن آنان ببینیم و افکار و آرزوهای ما براساس استنباط آنان شکل بگیرد.

دل های مؤمنان خود به خود در هنگام گرفتاری به سوی مساجد و نماز در مساجد معطوف گردد. انسان باید از خود و کرده‌های خود در سالیان عمر شرمنده باشد که با بودن این راه روشن که تجربه بندگان صالح خداوند را نیز به عنوان نشانه به‌همراه دارد سر به بیابان های توجّه به غیر خدا گذاشته است.

 

7. 5. مسجد در روز قیامت برای مصلی شهادت می‌دهد

قال الصادق علیه السلام: «صلوا من المساجد فی بقاع مختلفه فان کل بقعه تشهد للمصلی علیها یوم القیامه؛ در جاهای مختلف مساجد نماز به جای آورید، چون جای جای آن در روز قیامت برای کسی که بر آن نماز گزارده باشد، شهادت می‌دهد».

جـمله ذرات عــالم در نهان              فــاش می‌گویند روزان و شبان

ما سمیعیم و بصیریم و هشیم             با شــما نامحرمان ما خامُشیم

قیامت که بر پا می‌شود همه چیز در محضر خدای متعال شهادت می‌دهند. یعنی شهادت می‌دهند به‌همه مکنوناتی که در ذات خود ثبت و مکتوب نموده‌اند. هر آن چیزی که در طول حیات با آنها برخورد نموده باشد، از دریچه همان ارتباط در ذات اشیاء نظیر، زمین،‌ زمان،‌ اجسام و غیره، ثبت می‌شود.

در عالم طبیعت که علوم و معارف و درک و هوشمندی در قبرستان اجسام حبس شده است،‌ کم کسی است که درکی و هوشیاری و هوشمندی اشیاء را داشته باشد و به آن توجّه نماید و براساس آن حساب کند و زندگی خود را طوری برنامه‌ریزی نماید که گویا همیشه و در همه حال، در معرض چشمان ناظر و گوش‌های شنواست، چشم و گوش‌هایی که جز به اذن خدای متعال و جز به مدد فیض او حیاتی و ظهوری ندارند. آری عالم عین بیداری و هوشیاری است، همه چیز چشم‌اند و گوش.

دیده جامد متکی به حس طبیعی چه می‌فهمد که: جمله‌ ذرات عالم در نهان، فاش می‌گویند روزان و شبان، ما سمیعیم و بصیریم و هُشیم، با شما نامحرمان ما خامُشیم، چرا ما زودتر از موقف قیامت بیدار نمی‌شویم که به فوز عظیم شهود نایل شویم و این حقیقت را دریابیم.

در این میان خوشا به حال نمازگزار مهمان خانه خدا، که خود را در معرض قطعات شاهد خانه دوست قرار می‌دهند و عبادت و ذکر و تسبیحش را در چشم و دل آنان ذخیره می‌نماید. چه زیباست که به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اقتدا کنیم. آن زمان که در هر منطقه منزل می‌کردند و در آنجا دو رکعت نماز می‌گزارد،‌ با همین استدلال که روز قیامت شهادت می‌دهد که بنده محض خدا در آنجا نماز گزارده است.

 

8. 5. راهکارهای تقویت نقش بُعد عبادی مسجد

1. 8. 5. لزوم مراعات حال اضعف مأمومین در نماز جماعت

پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «علی جان، در نماز جماعت حال ضعیف ترین مأمومین را مراعات کن».

ضعف حکایت از کمی‌بنیه‌ انسان برای اجرای کاری می‌نماید. گاهی جسم انسان دچار ضعف و سستی است، بنابراین توان و تحمل اجرای کاری ندارد، یا زود خسته می‌شود و گاهی به لحاظ روحی، انسان توان تحمل تحقّق امری را ندارد که این امر پنهان ترو تشخیص آن نیز مشکل تر است.

نماز جماعت حق همه مأمومین است، پس لازم است طوری برگزار شود که در کام مأمومین ضعیف نیز تلخ نگردد و فیض دوام حضور از آنان سلب نشود، به همین علّت ائمه جماعات همچون طبیبی باید نبض مأمومین را در دست داشته باشند.

با تشخیص سطح آنها به نحوی مطلوب آن را اجرا نمایند؛ بخصوص در تحقّق مستحبات، مراعات سنت و حفظ نشاط و بهجت مورد تأکید حضرت امام (ره) بوده است.

6. مسجد، مرکز آموزش دین

مسجد، چه بسا به عنوان مرکز آموزش معارف و تعالیم دینی ایفای نقش نماید،‌ از آنجا که نظام آموزش دین در روستاها کماکان در مراحل آغازین شکلگیری است، چه خوب است که مرکزیت آموزش دین در روستایی متمرکز شود و روحانی مستقر به اقتدای رسول مکرم اسلام مسجد را مرکز تعلیمات الهی قرار دهد.

1. 1. 6. محورهای اصلی آموزش قرآن در مساجد

با الهام از حدیث شریف یاد شده می‌توان محورهای کار قرآنی را در مساجد، به شرح زیر فهرست نمود:

• آموزش ترتیل برای سطوح مختلف

• آموزش حفظ آیات و معانی آن با هدف کمک به حضور دائمی معانی در جان و دل؛

• آموزش تطبیق معانی آیات با شرایط زندگی؛

• آموزش تدبر در معانی آیات و نحوه دریافت پیام های هدایت بخش آیات در سطوح گوناگون؛

• طراحی برنامه‌های گوناگون هنری و تحقیقاتی با هدف آشنایی افراد با معارف قرآنی، همچون نوشتن داستان براساس پیام آیات، اجرای نمایشنامه‌های قرآنی، نوشتن فیلمنامه براساس مفاهیم قرآنی و جز آن.

با توجّه به اینکه اجرای برنامه‌های یاد شده در مساجد و تداوم آن نیازمند تمهیدات بلند مدت است، لازم است در برنامه مساجد، موارد زیر که از جمله امور زیربنایی است مدنظر قرار گیرد:

•شناسایی و استفاده از استادان متخصص در هر یک از زمینه‌های فوق به منظور مشاوره در امور محتوایی و برنامه ریزی و اجرای برنامه‌های قرآنی دیگر؛

•برنامه ریزی برای تربیت مربی قرآنی بومی در هر یک از زمینه‌های یاد شده؛

•یک کمیته برنامه ریزی مستقل در زمینه برنامه‌های قرآنی مسجد که با استفاده از ظرفیت های موجود در اطراف مسجد، به صورت متمرکز به برنامه ریزی و اجرای برنامه‌های قرآنی بپردازد.

تذکر: محورهای پیش گفته باید بطور متوازن و هماهنگ در برنامه‌ریزی‌ها لحاظ گردند. در صورتی که این هماهنگی و توازن در برنامه‌های قرآنی مدنظر قرار نگیرد، در بلند مدت شاهد مشکلات فراوانی در بهره برداری از کتاب الهی خواهیم بود. برای مثال اگر در زمینه تفقّه و تدبّر در آیات، کاری مناسب صورت نگیرد، در دراز مدت، شاهد نسلی خواهیم بود که صرفاً ارتباط صوری با قرآن خواهند داشت و از حقایق و هدایت‌های آن بهره مناسب نخواهند برد.

 

راهکارهای گسترش فعالیت های قرآنی در مساجد:

•تلاوت نور، تلاوت عمومی یک صفحه از قرآن مجید در روز بعد از نماز عشاء؛

•آموزش مفاهیم کلیدی قرآن، هر روز یک مفهوم بعد از تلاوت عمومی، به‌همت امام جماعت؛

• آموزش تلاوت به‌همراه آموزش مفاهیم قرآنی، مخصوص کودکان و نوجوانان،‌هفته‌ای دو جلسه (یک جلسه برای کودکان، یک جلسه برای نوجوانان)؛

• تلاوت و حفظ مفهومی قرآن در بخش خواهران؛

• تلاوت و آموزش مفاهیم آیه‌های زندگی،‌ براساس کتاب های آیه‌های زندگی؛

• تفسیر قرآن، جلسه عمومی، یک جلسه در هر هفته؛

• جلسه تدبّر در قرآن، مخصوص افراد مستعد بعد از نمازهای جماعت صبح؛

• آموزش مربیان قرآنی مسجد.

برای ماه مبارک رمضان و ایام خاص با پیش بینی قبلی می‌توان برنامه‌های ویژه‌ای طراحی و اجرا نمود.

 

7. راهکارهایی برای احیای مسجد در جامعه روستایی

1. 7. توسعه‌ تشکیلات و فضای فیزیکی مسجد

از جمله محورهای اصلی توسعه‌ مساجد، پرداختن به عمارت و آبادانی کالبد آن است؛ احداث فضایی که بتواند بار مأموریت‌های گوناگون نهاده بر دوش این مرکز معنوی، اجتماعی و سیاسی را، تحمل نماید و فضای فعالیت بندگان مخلص و مجاهد الهی را در عرصه‌های گوناگون فراهم نماید.

در این زمینه لازم است علاوه بر توجّه جدی به معماری ساختمان مسجد به اموری نظیر:

- پیش بینی یا احداث فضاهای آموزشی و تربیتی و امکانات مورد نیاز در این زمینه؛

- اتخاذ تدابیر لازم در جهت تأمین منابع مالی مسجد و حفظ استقلال آن از این نظر؛

- مراقبت جدی در نظم و نظافت در مسجد؛‌

- احداث فضاها و اماکن مناسب، جهت مباحث علمی و اجتماعی درباره مسجد و نظایر آن؛

گفتنی است که توجّه به امور یاد شده،‌ در تحقّق تقویت بُعد عبادی مساجد است و به هیچ وجه توسعه فعالیت ها در این ابعاد، خللی در برنامه‌های عبادی مسجد پدید نمی‌آورد.

 

2. 7. توسعه برنامه‌های فرهنگی و آموزشی مسجد

از جمله محورهای اصلی توسعه‌ مساجد،‌برنامه ریزی به منظور احیای نقش آموزشی و تربیتی مساجد است، که این امر به صراحت در سیره پیامبر مکرم اسلام و روایات مرتبط با منزلت مساجد وارد شده است.

در این زمینه باید به این افق ایده آل از منظر فرهنگ اسلامی توجّهی خاص صورت پذیرد، که در آن، مسجد، مرکز و محور تولید علم و پرورش اهل علم است؛ در چنین الگویی می توان انتظار داشت که علم و دین ملازم یکدیگر رشد خواهند نمود و دانشمندان این مکتب، دارای خشیت ایمانی نیز خواهند بود، زیرا آنان علم را در فضایی آکنده از عطر ایمان و معنویت آموخته‌اند و همراه رشد در مراتب علم،‌گام‌های عبودیت را نیز پیموده‌اند.

در این زمینه لازم است اقدامات زیر در برنامه‌ متولیان امور مسجد روستا صورت گیرد:

- سازماندهی ارکان مدیریت مسجد در قالب هیئت امنا، یا هر تشکلی که توان اداره‌ امور مسجد را داشته باشد؛

- استفاده از حداکثر ظرفیت محیط داخلی و پیرامون مسجد، در تحقّق اهداف آموزش و تبلیغ دین در روستا؛

- استفاده از فرصت های شبانه روزی مسجد، در خدمت آموزش و تبلیغ دین در روستا؛

- تهیه امکانات و زیر ساخت های اولیه، برای توسعه‌ فعالیت های آموزشی و تحقیقاتی، نظیر کتابخانه، اتّصال به شبکه‌های معارف اسلامی و پیش بینی فضاهای مطالعه و تحقیق؛

- استفاده از نیروهای جوان،‌ صالح و فرهیخته در اداره‌ امور مسجد؛

- اختصاص فرصت های کافی به‌همت روحانی مستقر در مسجد،‌در تحقّق تقویت برنامه‌های آموزشی.

 

3. 7. اجرای مناسک و مراسم دینی و فرهنگی در مسجد

مراسم دینی از جمله اصلی ترین قالب ها برای انتقال معارف، تذکر حقایق و معنویات است؛ در طول تاریخ مراسم گوناگون دینی نظیر ایام و لیالی قدر در ماه مبارک رمضان، دهه‌ اول ماه محرم و ایام عزاداری حضرت سیدالشهدا، ‌ایام البیض ماه رجب المرجب و نظیر آن، سهم چشمگیری از فرهنگ دینی را به نسل ها و افراد گوناگون انتقال داده است و از منظر یکی از راهبردها، آموزش و تبلیغ دین در شهر و روستا، بزرگداشت و پاسداشت ایام الله و اجرای مراسم دینی در این فرصت‌ها بوده است.

به این لحاظ لازم است با نگاهی مشفقانه و محقّقانه درباره احیا و تعظیم مناسبت های دینی و اجرای آن ها به بهترین وجه ممکن، و انطباق آن‌ها با شرع مقدّس، اقدام گردد و چه بهتر که در هر شهر و روستا و گرد هر مسجد،‌ همواره گروهی محقّق و مشفق با راهنمایی استادان فن در خصوص برگزاری هر چه بهتر مراسم دینی اقدام و در این امر خطیر هر روز بهتر از روز قبل عمل نمایند.

در زمینه برگزاری مراسم دینی بهتر است نکات زیر مد نظر متولیان امر قرار گیرد:

- مراعات اولویت ها در اجرای مراسم مذهبی؛

- مراعات ظرفیت های انسانی و اجتماعی در برگزاری مراسم دینی؛

- استفاده از محقّقان و هنرمندان و متخصصان امور در طراحی و اجرای مناسبت‌ها؛

- به کارگیری جوانان در مراحل گوناگون برنامه ریزی و اجرای مناسبت‌های مذهبی و واگذاری مسئولیت‌ها به آنان و گشودن میدان‌هایی با افق بلند برای فعالیت و صرف انرژی به ابتکار آنان؛

- طراحی یک تقویم مناسب از کلیه مراسم مذهبی براساس نگاه راهبردی به توسعه و تعالی فرهنگ دینی روستا؛ براین اساس لازم است همه‌ مراسم به گونه‌ای طراحی گردند که به کلیه‌ نیازهای اساسی دینی و فرهنگی مردم، در طول سال پاسخی مناسب داده شود.

 

4. 7. مسجد مرکز مهندسی فرهنگی و اجتماعی روستا

همان گونه که مسجد در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و امیرمؤمنان(ع) مرکز حکومت اسلامی و محل تصمیمگیری کلان برای نظام اسلامی‌بوده است؛ در هر جامعه ای نظیر یک روستا یا یک محله از شهر نیز مسائلی مطرح است که نیازمند بررسی و اتخاذ راه حل مناسب است.

در همین زمینه لازم است تمهیداتی صورت پذیرد که مسجد نقشی محوری در مهندسی فرهنگ و اجتماعی روستا ایفا نماید و به عنوان مرکز تصمیمگیری، برنامه‌ریزی و حل و فصل اختلافات و مسائل جاری روستا یا هر محله‌ای نقش‌آفرینی کند؛ این امر بخصوص در روستاها که تاکنون مراکز اداری و تشکیلاتی عریض و طویلی در آنها شکل نگرفته است، بسیار مناسب است، که ترکیبی شامل روحانی روستا، اعضای شورای اسلامی‌روستا، دهیار روستا و عوامل کلیدی روستا با تشکیل جلسات منظم و بررسی مسائل خرد و کلان روستا، مسجد را به عنوان مغز جامعه روستایی فعال نمایند.

این امر موجب می‌شود، علاوه بر اینکه فضایی معنوی بر تصمیمگیری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها حاکم می‌شود، دامنه اختلاف نظرها نیز بسیار کاهش یافته و فرایند رسیدن به پاسخ‌ها و راه حل‌های مناسب بسیار کوتاه تر از یک نظام اداری تشکیلاتی خواهد شد.

 علاوه بر این‌ها کار کردن در مسجد و کار با روحیه‌ مسجدی هزینه‌های خدمات عمومی‌به روستاییان را بسیار کاهش می‌دهد و راه حل های مطرح شده برای جریان امور را به سمت اسلام ناب هدایت خواهد نمود.

برخی از پیشنهادهای روشن در این زمینه به شرح زیر است:

- اختصاص فرصتی مشخص برای جلسات مشترک متولیان اداره‌ روستا در محل مسجد؛

- افزایش ساعات حضور متولیان امور روستا در مسجد و رسیدگی به مسائل در خصوص ساعات نماز؛

- ایجاد فضایی مناسب برای گفت‌وگوهای مرتبط با مسائل اجتماعی در مسجد؛

- نصب و تعیین تابلوی اعلانات مربوط به مسائل اجتماعی و فرهنگی در محیط مسجد؛‌

- ارجاع امور گوناگون روستا به محیط مسجد،‌ و حتّی المقدور جلوگیری از رجوع به تشکیلات و مراکز اداری و اجتماعی و غیره

 

5. 7. برنامه تقویت تشکیلات مسجد

در این برنامه با توجّه به منزلت مسجد در توسعه‌ فرهنگ دینی جامعه تلاش می‌شود تا سازمانی مناسب برای اداره برنامه‌های مسجد طراحی و تولید گردد تا بتوانند ظرفیت های والای مسجد را در تحقّق رسالت عمیق آن فعال نمایند.

 

مراحل شکلگیری و فعالی هیئت امنای مسجد:

-طرح موضوع در میان نمازگزاران، اعضای شورای اسلامی‌روستا و روحانی مستقر؛

- شناسایی مسائل اصلی مسجد، نظیر: اموال مسجد، گردش کار مالی مسجد، تجهیزات و نحوه نگهداری مسجد و جز آن؛

- تدوین اساسنامه هیئت أمنای مسجد و تصویب آن در مجمع عمومی‌روستا؛

- اجرای برنامه‌های سازنده در تحقّق توسعه کمّی و کیفی برنامه‌ها و خدمات مسجد؛

- دادن آموزش های لازم به اعضای هیئت أمنا، در جهت بومی سازی مهارت‌های توانمندی مورد نیاز برای اداره مسجد.

 

منابع و مآخذ:‌

1) قرآن کریم

2) اصول کافی، ثقه الاسلام کلینی، ج 3، با ترجمه و شرح فارسی شیخ محمد باقر کمره ای، انتشارات اسوه، چاپ ششم

3) اعلام المساجد بأحکام المساجد،‌محمدبن عبدالله زرکشی، 1410 ه.ق، قاهره

4) بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار، لائمه الاطهار، ج 88 و ج 84 و ج 76، علامه مجلسی، 1410 قاهره

5) ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، محمدبن علی بن بابویه شیخ صدوق، (به کوشش محمد علی مجاهدی)، سرور، قم، چاپ سوم، 1384 ش

6) مثنوی مولانا جلال الدین محمد بلخی، دفاتر سوم و ششم، به تصحیح رینولد نیکسون، تهران، مولوی، 1374

7) سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار، ج 1، حاج شیخ عباس قمی،‌ بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1416 ق

8) صحیفه نور، ج 7، (مجموعه رهنمودهای حضرت امام خمینی (ره))، انتشارات سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی و انتشارات سروش، 1369

9) کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج 7 و ج 8، متقی هندی (ابن حسام الدین هندی)، مؤسسه الرساله، بیروت، لبنان.

10) المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج 1، مولا فیض کاشانی، انتشارات آستان قدس رضوی

11) مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 1 و ج3، میرزا حسین النوری الطبرسی، مؤسسه‌آل بیت لاحیاء التراث،‌ الطبعه الثانیه،‌ 1408 ه.ق

12) مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، دعای شریف عرفه امام حسین علیه السلام

13) من لا یحضره الفقیه، ج 1، شیخ صدوق، تحقیق علی اکبر غفاری، چاپ دوم، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1404 ه.ق

14)‌میزان الحکمه، محمد محمدی ری شهری، قم، دارالحدیث، ویرایش دوم، 1385

15) نهج الفصاحه، ج 71، مجموعه کلمات قصار رسول کرم (صلی الله علیه و آله وسلم)، ابوالقاسم پاینده، چاپ اول، تهران

16)‌ وسایل الشیعه، ج 3 و ج 5، محمدبن الحسن حرّ عاملّی، انتشارات مکتبه الاسلامیه، قم