چکیده

در این مقاله با رویکردی متفاوت از آنچه پیش از این به مسجد نگریسته می‌شده است به بررسی موردی نظام مدیریت عملکرد یک مسجد موفق در یکی از شهرهای مذهبی ایران می‌پردازیم. مسجد مورد مطالعه در این تحقیق، مسجد صنعتگران مشهد است که در آن افراد با تکیه بر فرآیندها و اهداف اسلامی پرورش می‌یابند. هدف این تحقیق بررسی فرضیه‌ی خود مبتنی بر علل توفیق مسجد در مورد خاص مسجد صنعتگران است. یعنی فرضیه این مقاله در ابتدا بیان می‌کند به منظور استقرار مسجد در یکی از جایگاه‌های اصلی خویش (که همان پرورش اعضای جامعه‌ی اسلامی است) بایستی به دقت شئون مسجد را برطبق تدابیر الهی اجرا نماییم. و این مهمترین و شاید تنها کلید موفقیت باشد. سپس بر این اساس یک مدل مفهومی (مدل سیستمی فرآیند احیای مسجد) ارائه می‌نماید. و در قسمت دوم مقاله به مطالعه‌ی عملکرد و دست‌آورد‌های یک مسجد مطابق با فرضیه‌ی مطرح شده در مقاله می‌پردازد. در نتیجه‌گیری، فرضیه‌ی این پژوهش مبنی بر "لزوم تکیه بر سنّت‌های اسلامی مسجد به منظور پویایی آن" در مورد مسجد صنعتگران تائید می‌شود.  

روش تحقیق بکار رفته در قسمت اول، روش تحقیق پیمایشی، از طریق بررسی اسناد و کتب دینی و تاریخی است. و در قسمت دوم، از روش تحقیق موردکاوی استفاده شده است که از طرق مصاحبه مستقیم و مشاهده (محقق بعنوان بازیگر غیرمداخله‌گر) داده‌ها جمع‌آوری شده‌اند.

کلید واژه‌ها:

فارسی: مسجد، پویایی مسجد، قرآن، سنت، نظام پرورش، پرورش منابع انسانی، سیستم، مسجد صنعتگران.

mosque, human resource development, system, san`atgaran. لاتین:

مقدمه

 مسجد، سیستمی اجتماعی است که در راستای تحقق آرمان‌های متعالی یک جامعه‌ی اسلامی مستقیما از جانب شارع مقدس تعبیه شده است و در سیره و سنت پیشوایان دینی ^{علیهم السلام} به منصه‌ی ‌ظهور رسیده است. یکی از کارکردهای بنیادین مسجد، پرورش اعضای جامعه‌ی اسلامی می‌باشد (علامه مجلسی، ج80، ص386، باب8 و ج2، ص109، باب 15) .[i] آن‌چه که در سیره و سنت پیامبر و ائمه‌ی معصومین ^{علیهم السلام} جلوه یافته، همان شئون مسجد است که به آن کارکردها و ظرفیت‌های متنوعی می‌دهد. ما با پیش‌فرض اصیل دانستن این شئون (بر اساس آیات و سیره و روایات) و تاکید بر تاثیرات محوری این شئون در توفیق مسجد، در این‌جا به "نقش پرورشی" سیستم می‌پردازیم. لذا در این مقاله به برخی از شئون مسجد اشاره خواهد شد که (با توجه به مفهوم پرورش) بر خلاف ظاهر کم‌مربوط آن‌ها درتعامل با هم، درکل زمینه‌ی ایجاد یک سیستم پویای پرورش را بوجود خواهند آورد.

بیان موضوع و ضرورت انجام

بی شک نقش قابل توجه مسجد در تغییر و تحوّلات جامعه‌ی اسلامی واضح است. مسجد به عنوان یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی تدبیر شده در اسلام، همواره در کلام و سیره‌ی پیشوایان دینی و در مستندات و تجربیات تاریخی جایگاه راهبردی خود را به منصّه‌ی ظهور گذاشته است.[ii] متأسّفانه از سال‌های پس از انقلاب رخوت شدیدی بر مساجد کشور حاکم شد. دیگر مسجد یک نهاد اثر‌گذار به وسعت جامعه‌ی اسلامی نبود. برخی در این حیطه احساس وظیفه کرده و شروع به تلاش نمودند. ولیکن در این میان نبود پشتوانه‌ا‌ی نظری که در عین حفظ اصالت علمی به ارزش‌های اسلامی مسجد توجه کافی داشته باشد کاملاً احساس می‌شود. ضرورت توجه به ارزش‌های اسلامی در مورد مسجد بسیار حیاتی‌تر می‌گردد. چون همان‌گونه که اشاره شد، مسجد نهادی نیست که به ابتکار مسلمین بنا شده باشد؛ بلکه به عنوان "اولین" و یکی از موثرترین زیربناهای تحرک و پویایی جامعه‌ی اسلامی، توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از جانب الهی بنیان نهاده شده است (علامه مجلسی، بحارالانوار ج86، ص232؛ ابن هشام، 1375، ج1، ص326؛ مسعودی، 1374، ج1، ص624) .[iii] لذا اگر ما بخواهیم حرکت جامعه‌مان را به سوی مدینه‌ای فاضله و نبوی سوق دهیم لزوما بایستی به تناسب، مسجد را به جایگاه اصلی خودش که شارع چهارچوب آن را بیان کرده بازگردانیم.

سوال پژوهش

      - علت یا علل پویایی و حیات یک مسجد به عنوان سیستم پرورش چه می‌باشد؟

فرضیه‌ی پژوهش

      احیاء سنّت‌های اسلامی مربوط به مسجد، زمینه‌ی اصلی توفیق مسجد در هدایت و پرورش جامعه می‌باشد.

ادبیات نظری پژوهش

الف) سیستم

 در تعریف مدیریتی؛ سیستم مجموعه‌ای از اجزاء و روابط میان آن‌هاست که توسّط ویژگی‌هایی معیّن به هم وابسته می‌شوند واین اجزاء با محیطشان یک کل را تشکیل می‌دهند.[iv] هر سیتم دارای عناصری شامل: ورودی‌ها، فراگرد (خانه‌پردازش) ، خروجی‌ها و بازخور می‌باشد. ورودی، همان نیروی محرکه‌ی سیستم است که نیاز عملیاتی آن را برطرف می‌کند. در خانه‌پردازش، ورودی به خروجی تبدیل می‌شود. بازخورها، ابزاری برای ایجاد تعادل (وعدم انحراف از هدف) در سیستم هستند. یکی از مهم‌ترین مباحث مطرح در مباحث سیستم‌ها تفکر و نگرش سیستمی است. در این تفکر تکیه بر مواردی از جمله: کل‌نگری و در نظر گرفتن رابطه‌ی پدیده‌ها با دیگر پدیده‌ها می‌باشد. از اثرات این نگرش نظریه‌ی عمومی سیستم‌هاست. در ویژگی‌های این نظریه مطرح می‌شود که: در هر سیستم باید اجزا و ویژگی‌های درون آن با هم پیوسته باشند؛ یک سیستم صرف نظر از اجزایش خود یک کلیت است و کلیت آن مستقلا قابل بررسی است؛ اجزای سیستم‌ها در تعاملی با هم فعالیت‌ها را به سوی هدف جهت دار می‌کنند و... (رضاییان،1380، صص16-36) .[v]

ب) سیستم‌ اجتماعی

از کسانی که مفهوم سیستم‌های اجتماعی را بیشتر در عرصه‌ی تفکر صاحب‌نظران مدیریتی جای داد، بولدینگ[vi] بود. وی در در بحثی که حول طبقه بندی سیستم‌ها دارد، کل سیستم‌ها را به 9 سطح تقسیم می‌نماید.[vii] هرچه مرتبه‌ی ‌سطوح بالاتر می‌رود بر پیچیدگی‌هایشان افزوده می‌شود و علاوه بر آن خصوصیات مراحل قبلی را نیز در خود خواهد داشت (رضاییان،1380، ص 23) .[viii] او بحث سیستم‌های اجتماعی را در سطح هشتم، یعنی سطح "سازمان‌های اجتماعی" مطرح می‌نماید. این سطح بالاتر از سطح انسانی (سطح هفتم) است.

او واحد سیستم‌های اجتماعی را فرد نمی داند، بلکه "نقش‌ها" هستند که واحد سیستم‌های اجتماعی را تشکیل می‌دهند؛ نقشی که انسان در یک سیستم اجتماعی بازی می‌کند. وی در تبیین سیستم‌های اجتماعی می‌گوید: یک سری از نقش‌هایی که با کانال‌های ارتباطی به هم پیوسته شده‌اند. پس جنس این سیستم‌ها که از سیستم‌های انسانی نیز پیچیده‌تر هستند از جنس ارتباطات و نقش‌ها است. نقش، قسمتی از فرد (یک شخص) است که مربوط به سازمان و یا موقعیت مورد نیاز است. در این سطح، سیستم‌های ارزش، نمادها (حتی در شعر و موسیقی) ، احساسات افراد و... نیز مورد توجه خواهند بود. (بولدینگ، 1956، صص 197-208)

ج) پرورش

اگر در بین دهه‌های اخیر مباحث سازمان و مدیریت نظری عمیق داشته باشیم، درمی‌یابیم که استفاده از مفهوم پرورش روزافزون شده است، و حتی برای آن بعد راهبردی نیز قایل شده اند. در عمل نیز مدیران سازمانها و نیز مدیران بخش دولت نشان داده اند که برای این مهم بیشتر از گذشته اهمیت قایلند. البته در بیشتر مواقع به دلیل عدم وجود شناخت کافی از ابعاد مختلف پرورش منابع انسانی، اقدامات صورت گرفته به فعالیت‌هایی در عرصه آموزش محدود شده است. لیکن گستره بحث پرورش منابع انسانی بسیار فراتر از صرفا آموزش است.

پرورش منابع انسانی به زبان ساده عبارت از کمک به افراد جهت کسب شایستگی (competency ) است و یک دیدگاه کل نگر دارد و با یادگیری فردی و سازمانی در ارتباط است. نمی‌‌توان برای پرورش قسمتی خاص از یک سازمان را قائل شد. تمام قسمت‌های سازمان در یک دید سیستمی و کل‌نگر در پرورش افراد سهیمند.

 در سطح کلان، پرورش منابع انسانی با پرورش افراد برای رفاه ملی درارتباط است. بنا براین آموزش در سطح کلان، آموزش بهداشت، ایجاد توانمندیها ومهارتها واصلاح نگرشهای فردی که برای پرورش ملت مفیدند را در برمی‌گیرد. وقتی که درآمد ملی و رشد اقتصادی محاسبه می‌شود، وضعیت پرورش منابع انسانی، توانمندیهای افراد، نگرش‌ها، آرمانها، ‌مهارتها، دانش و غیره را مورد بررسی قرار می‌دهند ویک پایه محکم برای طرح‌ریزی اقتصادی به وجود می‌آورند.[ix]

بر طبق گفته‌های هورویتز و دیگران، پرورش منابع انسانی در سطح ملی با فرایندهایی که به موجب آن شهروندان یک کشور، دانش و مهارتهای لازم برای انجام وظایف خاص حرفه‌ای و نیز سایر نقشهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و فکری کسب می‌کنند ارتباط دارد (علوی، بی‌تا، صص 1-6) .[x]

د) شئون مسجد

شئون جمع شأن است. شئون مسجد همان آداب، هنجارها، حیطه‌های عملکرد و تصمیم‌گیری مسجد می‌باشند که از جانب الهی توسط قرآن و سنت ویا سیره بر آن‌ها تاکید شده است. گاهی از این شئون به سنت‌های مسجد و گاهی به آداب مسجد تعبیر می‌گردد. فقط با ذکر این نکته که در مورد لفظ "آداب مسجد" بیشتر تکیه‌ها در کتب، بر اعمال مستحب وارد شده در مورد مسجد است. درحالیکه مستحبات مسجد فقط قسمتی از شئون مسجد را در بر‌می‌گیرند. جالب توجه است که آن‌چه نیز در کتب در مورد شئون مسجد بیشتر مورد تاکید بوده است، قسمت مستحبات آن است و برای دست‌یابی به دیگر شئون مسجد هنوز مجموعه‌ای مدون و منظم وجود ندارد و برای یافتن آن‌ها بایستی به لابلای صفحات کتبی که احادیث را جمع‌آوری کرده‌اند مراجعه نمائیم. موارد زیر برخی از شئون مسجد است: مردم گرایی (به عنوان افراد جامعه‌ی اسلامی) در تأمین نیازهای مسجد (علامه مجلسی، ج 8، ص 144) [xi]، مسجدپایگاه فعالیّت‌های اجتماعی (مسلم، شماره1483) [xii]، عدم اصالت تجمّل ظاهری در مسجد (علامه مجلسی، ج 52، ص374 و ج52، ص374) [xiii]، تبدیل مسجد به محل ارائه‌ی (برخی) خدمات اجتماعی (علامه مجلسی، ج48، ص110 و ج24، ص129 و ج24، ص130) [xiv]، برگشتن امام جماعت رو به مأمومین پس از اقامه‌ی نماز (بخاری، شماره 800) [xv]، نحوه‌ی اقامه‌ی نماز، کانون ازدواج جوانان متعهد، توجه به کودکان و نوجوانان (علامه مجلسی، ج73، ص208) [xvi]، تشکیل جلسات به صورت حلقوی و فشرده (نزدیک به هم) (علامه مجلسی، ج57 ص348) ، جلسات ذکر خدا (شیخ حر عاملی، ج7 ص160) [xvii]، عدم اولویت مکانی در مسجد (کلینی، ج 2 ص662) [xviii]، مجالس تعلیم و تعلم (علامه مجلسی، ج1 ص185) [xix]، خصوصیات ظاهری و روحی امام جماعت و مؤذن (محدث نوری، ج6 ص474) [xx]، خادمان مسجد، نحوه‌ی تعامل با افرادی که به صورت عمد از حضور در مساجد اجتناب ‌می‌نمایند (شیخ حر عاملی، ج5 ص196) [xxi] و... . مجدداً به تناسب موضوع به شئون مسجد پرداخته خواهد شد.

طرح بحث

مسجد یکی از تدابیر الهی برای آن جامعه‌ای می‌باشد که قرار است بهترین جامعه‌ برای مردم باشد. این جامعه دارای وظایف اجتماعی خاصی نسبت به دیگران نیز می‌باشد (قرآن کریم، حج، 78؛ آل عمران، 110) .[xxii] لذا به طور قطع از جانب شارع مقدس فقط به ارائه‌شرح وظایف اکتفا نشده و حکمتی برای پرورش آن‌ها جهت قبول این مسؤلیت اندیشیده شده است. در این‌جا تاکید این نکته ضروری است که مسجد اسلامی یک ساختمان و نمازخانه نیست بلکه یک سیستم اجتماعی است که غیر از بعد نمازش نیز خود موضوعیت دارد (شیخ طوسی، ج3 ص279؛ شیخ حر عاملی، ج5، ص297؛ علامه مجلسی،ج73 ص354 و ج80 ص369 و ج6 ص122) .[xxiii] یکی از اجزای این سیستم اجتماعی نماز جماعت و ساختمان آن است که خداوند متعال این ابعاد را نیز بخاطر لزوم یکپارچگی تمام اجزای سیستم در راستای هدف، برای نیل به هدف مسکوت نگذاشته است (علامه مجلسی، ج81 ص 162) .[xxiv] در حقیقت تمامی اجزای سیستم اجتماعی مسجد (چه فیزیکی مانند شاکله‌ی مسجد و چه مفهومی‌مانند نحوه‌ی تعامل اهالی یک مسجد در خارج از مسجد) مدنظر بوده و با اهتمام خاصی بیان شده است. بر اساس تجربه، آن‌چه نیز پس از بکار بردن حتی قسمتی از شئون اسلامی می‌بینیم، دست‌آوردهای مشاهده شده‌ا‌ی خارج از حد تصور و محاسبات جزئی‌نگر ماست. به عبارتی دیگر هرچه عملکرد ما بیشتر مطابق نظر بانی اصلیِ (شارع مقدس) این سیستم اجتماعی می‌باشد، بیشتر حصول به نتایج را مشاهده خواهیم نمود. این شئون مسجد یک چهارچوب برای نگرش و عملکرد نسبت به مسجد به ما می‌دهد. این چهارچوب بیان کننده‌ی تعریف و مفهوم اصیل مسجد، اهدف و رسالت‌های آن، سیاست‌ها و خط مشی‌های آن، عملکردها و حیطه‌های عملکرد مجاز و غیره می‌باشد. بنابراین این شئون مسجد به لحاظ مدیریتی از آن‌جایی اهمیت دارند که با شناسایی آن‌ها، بیشتر سوالاتی که یک مدیر مسجد (یا مساجد) برای اداره‌ی این سیستم اجتماعی بایستی پاسخ دهد، دست می‌یابیم. از سویی دیگر به لحاظ حیطه‌ها و محدودیت‌ها و نگرش خاصی که ایجاد شده برخی از روش‌ها و فنون مدیریتی رایج ممکن است کاربردی نداشته باشند. مثلا اصالت عدم تجملات در مسجد که با مباحث مطرح در بازاریابی متفاوت است. حتی مباحث نزدیک‌تر مدیریت، مانند مدیریتِ سازمان‌های غیر انتفاعی (ngos) نیز لزوما پاسخگوی تمام موضوعات مطرح در مسجد نخواهند بود. در نتیجه مدیریت چنین سیستمی آگاهی از شئون آن را می‌طلبد. در این جاست مشاهده می‌شود افرادی بدون آشنایی کافی از روح و محتوای مسجد، احتمالا با توجه به تجربیات موفق در دیگر مکان‌ها، برای کارایی مسجد و خروج آن از عدم پویایی دست به ابتکاراتی می‌زنند که برخلاف هزینه‌های انجام گرفته، در جهت اهداف اثری مثبت ندارد و یا حتی موجب انحراف از اهداف نیز می‌گردد؛ همچون تاسیس سالن‌های بدن‌سازی و سینما در محیط مسجد.

ارائه‌‌ی الگوی مفهومی

 نمودار شماره 1 مدل مفهومی سیستم احیای مسجد اسلامی را نشان می‌دهد. مطابق نمودار، اهمّ ورودی‌های سیستم شامل منابع فیزیکی، منابع مفهومی و منابع مالی می‌باشد. منابع فیزیکی شامل: مجموعه‌ای از نیروی انسانی با نقش‌ها و ویژگی‌های متفاوت (مربیان، اهالی مسجد، متولیان، امام جماعت، بانیان مسجد و خادمان مسجد) ، ساختارهای غیر رسمی و رسمی روابط درون مسجد، مواد اولیه (کتاب، وسایل آموزشی و...) و انرژی می‌باشد. منابع مفهومی شامل: اطلاعات، دانایی‌ها و تصمیمات افراد در مسجد می‌باشد. منابع مالی نیز طرق تامین هزینه‌های مادی مسجد می‌باشد. مثلا؛ وقف و کمک‌های مردمی. در قسمت پردازش تمام موارد مذکور در داده‌ها با معیار قرآن و سنت سنجیده گشته و راه‌کارهای مناسب اجرا و یا جایگزین را معلوم می‌گرداند. قرآن و سنت از طریق چهارچوبی که قبلا شرح آن رفت، به منابع مفهومی مانند تصمیمات افراد در مورد مسجد، جهت دهی می‌کند و نحوه‌ی استفاده و مصرف منابع فیزیکی و مالی را بیان می‌نماید. در بسیاری از مواقع قرآن و سنت صراحتا و به گونه‌ای جزیی نحوه‌های عملکرد را بیان می‌کند که از این موارد می‌توان به منظور آشنایی با نگرش قرآن و سنت نسبت به مسجد نیز بهره گرفت. مواردی همچون؛ مجالس تعلیم و تعلم، نحوه‌ی تعامل با افرادی که به صورت عمد از حضور در مساجد اجتناب ‌می‌نمایند، خصوصیات ظاهری و روحی امام جماعت و مؤذن، خادمان مسجد و بسیاری موارد دیگر. در اثر پردازش ورودی‌ها، ما به خروجی‌ها که در این‌جا همان دست‌آوردهاست نایل خواهیم شد. منحصرا به برخی از دست‌آوردها در منابع اسلامی ماتصریح شده است، و در کل با توجه به حکیمانه بودن افعال الهی و حسن ذاتی اوامر او کاملا انتظار تحقق آن‌ها را خواهیم داشت. از بین دست‌آوردهای متنوع مسجد، اثر پرورشی و تربیتی آن‌ها بسیار واضح و آشکار است. مواردی همچون؛ زندگی قرآن محور (محدث نوری، ج6، ص474؛ علامه مجلسی، ج89، ص197 و ج80، ص386) [xxv]، علاقه قلبی به مسجد (علامه مجلسی، ج66، ص377) [xxvi]، توانایی تعامل مناسب‌تر با افراد جامعه‌ی اسلامی (علامه مجلسی، ج81، ص2) [xxvii]، ایجاد اخوت و همبستگی در میان مسلمانان (علامه مجلسی، ج80 ،ص386) [xxviii]، دغدغه‌مندی و توانایی آشنایی بهتر با مسائل خرد و کلان جامعه‌ی اسلامی (علامه مجلسی، ج75، ص114) [xxix]، حل مناسب مشکلات اجتماعی از طریق شورا و اجماع ایجاد شده بین مسلمانان، ازدواج‌های مناسب‌تر (سن، مسائل مادی، هماهنگی زوجین، ...) و بر اساس بنیان‌هایی سالم‌تر و بسیاری موارد دیگر. در اثر کسب نتائج و مشاهده‌ی دست‌آوردها ما می‌توانیم در مورد آن‌ها قضاوت کنیم و راه‌کارمناسب را تحت تاثیر این بازخور به عنوان ورودی جدید داخل فرآیند سیستم نماییم.

روش پژوهش

در میان روش‌هایی که به منظور تئوری سازی بکار می رود، مطالعه موردی یک روش تحقیق اساسی برای رشته‌های کاربردی است که به درک پدیده در محیط واقعی آن کمک می کند. (دوولی، 2002) سوال وفرضیه های این پژوهش به نوعی قدم نهادن در یک زمینه جدیدتر بود و لذا به مقتضای آن در ابعاد مختلف موضوع ابهاماتی وجود خواهد داشت. بر این اساس روش تحقیق مطالعه موردی در حقیقت به عنوان زمینه ای مناسب برای طرح مباحث جدید همواره مطرح بوده است. در تعریف، مطالعه موردی یک تحقیق عالمانه است که به بررسی یک پدیده جاری در بستر واقعی آن می پردازد. مخصوصا زمانی که موانع میان آن پدیده و زمینه به صورتی واضح مشخص نیستند. (ین، 2003، ص13) این رویکرد (مطالعه موردی) غالبا هنگامی در تحقیق استفاده می گردد که: الف) در مورد پدیده ای کم بدانیم؛ ب) نگرش جاری به نظر می رسد ناکافی باشد چون اثبات تجربی پشتوانه تجربی کمی داشته باشد؛ (ایزنهارت، 1989، صفحه 548) ج) محقق در بدلیل منحصر به فرد بودن موضوع و پدیده درپی یک درک ژرف از یک پدیده باشد. (الینگر و دیگران، 2005، صفحه330) اتفاقا رویکرد مطالعه موردی به دلیل ویژگی های ممتاز خود از جانب محققان «پرورش منابع انسانی» مورد استقبال واقع شده است و مقاله های معتبر بسیاری می توا ن یافت که در این حیطه بر مبنای این روش به پژوهش پرداخته‌اند. این رویکرد در رشته های کاربردی چون توسعه و پرورش منابع انسانی یک راهبرد اساسی تحقیق می باشد. (دوولی، 2002).

مسجد صنعتگران مشهد به عنوان محور مورد مطالعه در این پژوهش انتخاب شد. به اذعان افراد متعدد از کسانی که در خصوص مساجد کشور مطالعه دارند و یا برحسب مسئولیتشان با مساجد زیادی آشنایی دارند، این مسجد یک نمونه‌ی موفق در عملکرد خود نسبت به پرورش منابع انسانی به حساب می‌آید. مقدّمات علمی این مقاله در مطالعه‌ی مورد مسجد صنعتگران به گونه‌ای منسجم قبل از مسافرت به مشهد طی سال 1385 فراهم شد. زمینه‌های مختلف برای طرح سوالات و نحوه‌ی جمع‌آوری اطلاعات متناسب با اهداف پژوهش محاسبه گشت. در طی جلسه‌هایی با متولیان، مربیان و اهالی مسجد، داده‌ها جمع‌آوری شد. علاوه بر مصاحبه‌هایی که به صورت گفتگوی آزاد برقرار گشت، برخی از داده‌ها نیز از طریق مشاهده‌ی مستقیم جمع‌آوری شد. اطلاعات جمع‌آوری شده از آیات و روایات و سنت، از طریق بررسی اسناد در قرآن و منابع روایی و سیره بیان گشته است. جمع‌آوری آیات و احادیث از طریق یادداشت‌های برداشته شده از کتب و جستجو در نرم‌افزارهای مربوط می‌باشد. سپس در مرحله‌ی بعدی براساس مقابله‌ی داده‌های جمع‌آوری شده از منابع اسلامی و عملکرد مسجد صنعتگران، محتوای مقاله تدوین گردیده است.

مطالعه‌ی موردی مسجد صنعتگران

 در این‌جا به بررسی مسجد صنعتگران مشهد می‌پردازیم که در فرایندی مطابق مدل ارائه شده توانسته است به پویایی دست پیدا کند.

*ورودی‌های سیستم

منابع فیزیکی

در مسجد صنعتگران مسئولیت‌های مختلف به گونه‌ای داوطلبانه بین افراد متفاوت تقسیم شده است. مربیان در دو قسمت خواهران و برادران، امام جماعت، اهالی و نمازگزاران مسجد همگی در فعالیت‌های مسجد به شرحی که بعدا خواهد آمد سهیمند.

فضای داخلی مسجد از لحاظ وسعت و شکل ظاهری بسیار عادی است ولی در بسیاری از مواقع پاسخ‌گوی جمعیت کثیر نمازگزاران نمی‌شود.

در داخل مسجد در سطوح تمامی دیوارهای مسجد (و حتی درون محراب و قسمتی از طبقه‌ی فوقانی) مملو از کتب اهدایی مردم است که پس از تایید مسئولین مسجد با امکان دسترسی آزاد در قفسه‌هایی که به صورت موضوعی طبقه‌بندی شده، قرار می‌گیرد. هرکسی که کتابی از قفسه‌ها برمی‌دارد خودش نام و شماره‌تلفن خود را در دفتری یادداشت می‌نماید. علی‌رغم آزادی دسترسی بدون پیگیری خاص به کتب حجم کتبی که به خاطر اهدا به مسجد وارد می‌شود بیشتر از کتب خروجی از آن است.

منابع مفهومی

هر مربی مسجد صنعتگران فردی است که قبلا در آن‌جا خود تحت تعلیم و تربیت بوده است. آن‌ها خود پس از گذراندن این مراحل، افراد گروه خویش را برای تربیت آن‌ها انتخاب می‌نمایند. قسمت زیادی از فعالیت‌های درون‌گروهی این مربیان وابسته به ابتکارت و تصمیمات خود مربیان است. جمع زیادی از مربیان این مسجد دانش‌آموختگان گرایش‌های متفاوت دانشگاهی و حوزوی هستند. همچنین اکثریت افراد تحت تعلیم و تربیت دانش‌آموزان مقاطع ابتدایی و راهنمایی می‌باشند. برای بقای عضویت در یک گروه شرط معدل از سوی مربیان اعمال می‌گردد. لذا اکثر دانش‌آموزان ممتاز می‌باشند. اگر فردی از لحاظ درسی موفق نبود تحت نظارت یک مربی در جهت تقویت درسی تعلیم خواهد یافت.

منابع مالی

تکیه‌مالی مسجد صنعتگران کاملا بر مردم است، به گونه‌ای که حتی اگر از جانب سازمان‌های دولتی کمکی مالی بشود قبول نمی‌کنند.

*پردازش سیستم

• سنّت:

همانطور که در مدل نیز مشاهده می‌شود سنّت بعنوان یکی از دستورالعمل‌های تجزیه و تحلیل تصمیمات و راهبردهای متولیان مسجد، در سیستم احیا و پویایی مسجد نشان داده شده است. اطلاعات جمع آوری شده نشان می‌دهد منشاء غالب وجوه تمایز مسجد صنعتگران تقیّد به اجرای سنّت‌های اصیل اسلامی (شئونات) مسجد می‌باشد. تفکّر مجریان مسجد بر این استوار است که سنّت‌هایی که برای فعالیّت‌های درون مسجد (در سیره‌ی زندگی پیامبر ^{صلی الله علیه و آله و سلم} و ائمه‌ی معصومین ^{علیهم السلام}) ذکر شده خود موضوعیّت دارد و باید به آن‌ها توجه نمود. لذا خود را ملزم به الگوگیری از سیره‌ی اهل بیت ^{علیهم السلام} در مورد مسجد می‌دانند.

عوامل شکل دهنده‌ی اندیشه و اجرایِ «احیای سنن اسلامی مسجد»، در مسجد صنعتگران بدین شرح است:

الف) اعتقاد به ظرفیت‌های زیاد بالقوه‌ی مسجد

فعّالان مسجد صنعتگران ظرفیت‌های مسجد را بخصوص در سطح جامعه‌ی اسلامی بسیار بالا می‌دانند. آن‌ها سیستم مساجد جامعه‌ی اسلامی را به گونه ای می‌بینند که حتّی تغییرات اصلاحی در یک مسجد در طی زمان بر کل مساجد شهر اثر خواهد گذاشت. مسجد اصیل اسلامی مسجدی است که تبدیل به «مرکز سیاست‌گذاری جامعه‌ی اسلامی» شده و سنگری است برای دفاع از هویت جامعه‌ی اسلامی. در این تفکّر که مسجد را سنگر می‌داند برای مسجد هویّتی مستقل و فعّال قائل است که هم جاذبه و هم دافعه خواهد داشت؛ برخی به آن حمله خواهند کرد و برخی از موضع آن به دفاع از اسلام خواهند پرداخت.

ب) یکپارچگی تفکّر و ارزش‌ها در بین تمامی مسئولیِت‌های رسمی مسجد

امام جماعت مسجد، علاوه بر اقامه‌ی جماعت از طریق عضویت در هیئت امناء، ریاست پایگاه بسیج در مسجد و حتّی با به عهده گرفتن خادمی مسجد همواره بر هماهنگی و تقویت ارزش‌های مشترک در بین تک‌تک افراد مرتبط با مسجد نظارت می‌کند.

نحوه‌ی مدیریت او منعطف است. بدین معنی که او سیاستگذاری‌ها و جهت گیری‌های کلی را اعمال و نظارت می‌کند (تا از اهداف منحرف نشوند) و افراد در این چهارچوب آزادانه و با ابتکار خویش می‌توانند به فعالیّت بپردازند. خودش سبک مدیریتش را "مدیریت شورایی با مسئولیت یک نفر" می‌خواند. می‌توان گفت او در مسجد بیشتر نقش رهبر را دارد تا مدیر. همین امر موجب بستری مناسب برای تسهیل اجرایی شدن ارزش‌های مشترک می‌شود.

ج) اعتقاد به ظرفیّت‌های زیادِ بالقوه‌ی قرآن و انس با آن

 اهمیت و وضوح این مورد در خلال توضیحات آتی معلوم خواهد شد.

سنّت‌هایی که در مسجد صنعتگران اجرا می‌شود این چنین شناسایی شد:

1- مجالس تعلیم و تعلم

هنگامی که نماز تمام می‌شود سریعاً جلسات متعدّد تعلیم و تعلّم در مسجد شکل می‌گیرد. این فعّالیت تمام رده‌های سِنّی از دبستان گرفته تا دبیرستان و حتّی دانشجویان دانشگاه در هر دو بخش خواهران و برادران را دربر‌می‌گیرد. همگی به تفکیک موضوع و سن درکنار مربّیان خود قرار می‌گیرند. ولی اکثراً روال جلسات طبق برنامه‌ای از پیش تعیین شده و بلند مدت انجام می‌شود. موضوعات مطرح در این جلسات بسیار گوناگون و متنوع است که هم موضوعات مادّی و هم موضوعات معنوی را در بر می‌گیرد. از ترجمه‌ی قرآن کریم، تفسیر و شرح چهل حدیث حضرت امام (ره) ، منطق، شرح نهج البلاغه، صرف و نحو و احکام گرفته تا کلاس ابتکارات و اختراعات و موادّ آموزشی مورد تدریس در مدارس آموزش و پرورش. همه‌ی این جلسات براساس نیاز سنجی مربّی و تمایل دانش پژوه بصورت اختیاری است. تمایل برای شرکت در این جلسات به حدّی است که برخلاف انتظار، بجای تشویق و آسان‌گیری نسبت به افراد برای شرکت در این جلسات، محروم کردن هر شخص از شرکت در این جلسات (به تشخیص مربّی) بعنوان تنبیه، برای دانش پژوه بسیار ناگوار می‌باشد. در هر صورت سعی بر این است که محوریت تمام موضوعات با قرآن باشد و یا اینکه به طریقی آنرا رنگ و بوی قرآنی دهند. تشخیص افراد واجد شرایط عضویت در گروه با مربّی است که در خیلی از موارد از طریق دعوت‌نامه‌های رسمیِ کتبی و هماهنگی حضوری با والدینِ در منزل (برای سنین پایین تر) انجام می‌شود. آشنایی مربّیان با گستره‌ی افرادِ زیادی است. مربّیان مسجد فقط درمورد ارتباط با حدود 10 مدرسه‌ی اطراف مسجد، تخمین می‌زنند که با 4000 نفر ارتباط و آشنایی دارند. اثر تعلیمی به قدری است که هر کس 6 ماه به‌گونه ای مداوم در این مسجد فعّال عمل نماید به سطح بالایی از معارف اسلامی با مبنای قرآن دست خواهد یافت. از آغاز (4 سال گذشته) تا کنون تنها 20 نفر از طریق این مسجد با ظاهر رسمی لباس روحانیّت طلبه شده اند و این غیر از جمعیّت انبوهی است که به صورت غیر رسمی در مسجد به کسب معارف اسلامی مشغول هستند. در مواقع تعطیلات مدارس کشور (مانند شب‌ها و تابستان‌ها) ، جمعیت بیشتر است و اکثر غالب را گروه سنّی کودکان و نوجوانان تشکیل می‌دهد.

2- جلسات ذکر خدا

در کنار جلسات تعلیم و تعلم برخی جلسات هستند که بیشتر به جلسات تذکر و پرورش روح مبدل می‌شوند. همچون جلسات شرح چهل حدیث حضرت امام (ره) ، شرح برخی آیات قرآن، شرح صحیفه‌ی سجادیه و... . همچنین برخی مربّیان گاهی برای تربیت کودکان با هماهنگی والدین در منزل برای آن‌ها کنترل‌های اخلاقی وضع می‌کنند که بایستی توسط والدین در منزل تأیید شود. آن‌ها این عمل را چیزی شبیه مراقبه و محاسبه می‌دانند!

3- اولویت مکانی در مسجد

در تمام صفوف نماز هیچ کس بر هیچ جایی مقدم نیست مگر اینکه زودتر جا گرفته باشد. و این فرهنگ آن قدر پذیرفته شده است که در خیلی از اوقات صفوف اوّل نماز جماعت به نوجوانان اختصاص می‌یابد.

4- تشکیل جلسات به صورت حلقوی و فشرده (نزدیک به هم)

دلیل ذکر این سنّت از سنن النّبی ^{صلی الله علیه و آله و سلم} به گونه ای مستقل این بود که مربّیان مسجد بر این حالت نشستن تأکید قولی و عملی زیادی داشتند و از اثرات آن افزایش کارایی در رسیدن صدا به هم و استفاده از مکان مسجد می‌دانستند.

5- اقامه‌ی نماز

تا اینکه اذان اعلام می‌شود اذان سریعی در مسجد گفته می‌شود و سریعاً نماز اقامه می‌گردد چون با استناد به رساله‌ی مراجع تقلید، سریع تر شروع کردن نماز را با فضیلت تر می‌دانند. اذکار نماز به گونه ای متعادل قرائت می‌گردد ولیکن مستحباتی مانند قنوت و دیگر اذکار بسیار مختصر می‌گردد به گونه ای که اتمام نماز اول (ظهر و مغرب) با پایان اذان پخش شده در سطح شهر (توسط رسانه‌ها) تقریباً ‌همزمان است. نماز دوم نیز پس از ذکر صلوات با همان سبک نماز اول خوانده می‌شود. امام جماعت مسجد بر مختصر بودن نماز تاکید دارد. البته لازم به تذکر است نماز صبح بخاطر احتیاطی که می‌کنند کمی دیرتر اقامه می‌شود.

6- توجه به کودکان و نوجوانان

علاوه بر جلساتی که ذکر شد و همچنین عدم طرد نوجوانان از صفوف اول، رفتار مربّیان با جوانان و نوجوانان و کودکان بسیار نزدیک و محبّت‌آمیز است. مربّیان اسامی تمامی آن‌ها را می‌دانند و امام جماعت ممکن است ساعت‌ها وقت صرف صحبت با چنین افرادی بکند.

7- برگشتن امام جماعت رو به مأموین پس از اقامه‌ی نماز.

8- کانون ازدواج جوانان متعهد.

از طریق فعالیّت‌های افرادی که در مسجد هستند، دیگر افراد و مسئولین مسجد آنان را به خوبی می‌شناسند و ممکن است نقش واسطه در ایجاد پیوند ازدواج را داشته باشند و از طرفی دیگر طبق عقیده ای که حاکم بر فرهنگ مسجد است زندگی تأسیس شده بر مبنای قرآنی و افراد رشد یافته‌ی قرآنی با کمترین مشکلات مادّی و معنوی مواجه خواهند بود. هر جا مشکلی ایجاد شد، رجوع زوج قرآنی به قرآن قطعاً مشکل گشا خواهد بود! این تفکّر در مسجد از حدود شعار تجاوز کرده و به عقیده تبدیل شده است. این گونه است که قرآن اصل زندگی خواهد شد و بدین دلیل است که در مسجد صنعتگران ازدواج برای افراد مجرّدی که 6 ماه تحت تعلیمات قرآنی آنجا بوده اند، «تضمین» می‌شود! الّبتّه کمک‌های مادّی و معنوی مردمی نیز در جهت تسهیل این امر در اختیار افراد قرار می‌گیرد. خیلی از مربّیان فعال در مسجد (که لباس روحانی نیز بر تن دارند) دانشجویانی تحت تعلیم در این مسجد بوده اند که تحت تاثیر تفکّرات این مسجد ازدواج دانشجویی نموده اند. حتّی در این مسجد با شرایط ذکر شده دانش‌آموزان نیز اقدام به ازدواج می‌کنند!

آن‌ها براساس تعبّد (آیات و روایات) و تجربه اذعان دارند که ازدواج خود سبب رفع مشکلات مادّی می‌شود و ما وظیفه به گسترش فرهنگ ازدواج داریم.

9- تبدیل مسجد به محل ارائه‌ی (برخی) خدمات اجتماعی

علاوه بر مواردی همچون تعلیم، پرورش و تسهیل ازدواج (که قبلاً بیان شد) ، مسجد صنعتگران محل حلّ اختلافات نیز هست. اگر از افراد مسجد کسی مشکل مادی داشته باشد به او کمک خواهد شد. تمامی دیوارهای مسجد (حتّی درون محراب) پوشیده از انبوه کتاب‌هایی با دسترسی آزاد است که هر کس کتابی را برداشت خودش نام خود را در محلی که به همین منظور تعبیه شده ثبت می‌کند و بعداً‌ بر‌می‌گرداند. مربّیان سِیر رشد تحصیلیِ فرزندان را در مدرسه نیز پیگیری می‌کنند، با آنها تمرین نموده و خانواده را در جریان قرار می‌دهند و ... .

10- عدم اصالت تجمّل ظاهری در مسجد

مسجد از لحاظ وسعت و ظاهر بسیار ساده است و طبق آنچه که در مصاحبه‌ها نیز بدست آمد متولّیان مسجد بر عدم اصالت تجمّل ظاهری مسجد تأکید داشتند و اصل را بر باطن مسجد که افراد رشد یافته‌ی درون آن هستند، قرار می‌دادند.

11- پایگاه فعالیّت‌های اجتماعی

در خارج از مسجد نیز فعالیّت‌های اجتماعی با محوریّت مسجد صنعتگران بسیار بارز است. شرکت افراد مسجد شامل نوجوانان در مراسم نماز جمعه، راهپیمایی‌ها و کوهنوردی هفتگی و. . . با لباس بسیجی، آموزشهای نظامی، ورزش‌های رزمی. الّبتّه در مورد ورزش‌ها تمرکز اصلی مربّیان مسجد بر کوه است. آن‌ها علاوه بر این که کوه را در نظر قرآن کریم مهم می‌دانند و به آیاتی در این مورد استناد می‌کنند، تجربه‌ی آن را بسیار موفق‌تر از دیگر ورزش‌ها می‌دانند.

12- مردم گرایی (به عنوان افراد جامعه‌ی اسلامی) در تأمین نیازهای مسجد

متولّیان مسجد از رموز اصلی موفقیّت خود را مردم می‌دانند. آنان اذعان دارند در اثر اعتماد به مردم و خدمت کردن به آن‌ها، اعتماد مردم نیز جلب خواهد شد و کلّاً‌ در این مسجد حتّی در صورت پیشنهاد نیز کمک دولتی دریافت نمی شود. تمام امورات مسجد چه جانی و چه مالی در اثر مساعدت عامه‌ی مردم می‌باشد.

تذکر: ممکن است به سنّت‌های دیگری نیز در این مسجد توجه می‌شده است وبدان‌ها عمل می‌شده است ولی ما ذکر نکرده باشیم. همان‌گونه که بسیاری از سنت‌های مسجد وجود دارد که در این مسجد بدان‌ها عمل نمی‌شده است و این دست‌آوردها صرفاً حاصل آن مقدار از سنت‌هایی است که به آن‌ها توجه می‌شده.

• قرآن:

باتوجه به مطالبی که گذشت، شاید ‌اهمیت جایگاه قرآن در تفکّر افراد این مسجد حاصل شده باشد. تمامی سعی مسجد در این است که فرهنگ "قرآن، به عنوان چهارچوب و منطق همه جانبه‌ی زندگی در تمامی فعالیت‌ها و تعاملات"، درذهن وعمل افراد نهادینه شود. اولین و مهمترین بسترایجاد چنین فرهنگی مسجد است. خیلی از سخنان (حتّی مطالبی که تاکنون در مقاله نقل قول شده است) مستند به آیات قرآنی می‌شد. مثلاً در مورد ازدواج به آیات داستان حضرت موسی و شعیب علیهما‌السّلام و آیه‌ی «وانحکوا الایامی‌منکم. . . » (قرآن کریم، نور ،32) استناد می‌کردند؛ راجع به مسائل سیاسی به آیه‌ی « وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً » (قرآن کریم، نساء، 141) استناد می‌شد؛ حتّی در مورد فعّالیت کوه نوردی نیز می‌گفتند: «و الی الجبال کیف نصبت» (قرآن کریم، غاشیه، 19) و. . . . از همه جذّابتر این بود که در جلسات کم‌سالانی از مقاطع ابتدایی و راهنمایی دیده می‌شدند که علاوه بر تسلط به ترجمه‌ی تمامی قرآن از سر ذوق وعلاقه‌ی تمام در حال تمرین تفسیر آیات نیز بودند. این‌ها همگی بخاطر جا افتادن فرهنگ اهمیت قرآن به عنوان مرجع کامل پاسخ به مسائل و مشکلات بود. حتّی هنگام تدریس صرف و نحو و بلاغت کتاب قرآن باز است و کتب رایج حوزوی به عنوان کتب کمک درسی مطرح می‌شود. اهالی مسجد صنعتگران مشورت و ارجاع به قرآن را به طور مطلق باعث خروج از هر مشکل، هدایت قلب و جلوگیری از هر گمراهی می‌دانند. قرآن در این مسجد، جایگاه معیار (فرقان) را دارد. تمامی سنّت‌هایی که اشاره شد به قرآن عرضه می‌شود و راه‌کار اجرایی آن براساس قرآن است. لذا قرآن در مدلی که ارائه شد بعنوان مرجع و چهارچوب ورودی‌ِ (تصمیمات و راهبردها) سیستم احیاء مسجد معرفی شده است.

*دست‌آوردهای مسجد:

دست‌آوردهای مسجد صنعتگران در خلال توضیح سنّت‌ها تقریباً آشکار گشت. مطلب جالب توجه این بود که در اثر اجرای این سنّت‌ها (که قسمتی از سنّت‌های وارد شده در شأن مسجد است) این دست‌آوردها به اذعان افراد مسجد خود به‌خود شروع به پیشرفت «تصاعدی» می‌نمودند. در حقیقت این سنّت‌های الهی تدابیر حکیمانه‌ای‌ در قالب یک سیستم می‌باشند که باعث پویایی مسجد می‌گردند. لازم به تذکر است که این مسجد 4 سال است که به این روش شروع به فعالیّت نموده و بسیار فعال است بگونه‌ای که حتّی در ساعات قبل از اذان صبح نیز درب مسجد به‌خاطر فعالیّت‌هایش باز می‌باشد. و در بسیاری از مواقع نیز درب مسجد بخاطر فعالیت افراد 24 ساعته گشوده می‌باشد.

*بازخور

 در طی زمان، پس مشاهده‌ی نتایج فعّالیت‌ها تغییراتی نیز در فعالیّت‌ها داده می‌شود تا آن‌ها را اصلاح و تکامل می‌بخشد. مثلاً؛ ‌قبل از انتخاب ورزش کوه نوردی تمرکز مسجد بر ورزش‌هایی همچون فوتبال و والیبال و. . . بوده است، ولی طبق تجربه دریافتند کسانی که تحت فعالیّت‌های هفتگی کوهنوردی پروش یافته اند در رشد حالات مذهبی، مردانگی، تقویت جسم، روحیه ایثار، تفریح روحی و... موفّق‌تر بوده اند. حتّی این افراد حضور بهتر و موفّق‌تری در فضای مسجد داشته اند. لذا تأکید بیشتر مسجد بر ورزش کوهنوردی می‌باشد.

نتیجه‌گیری و پیشنهاد

 پس از ذکر تمامی موارد بالا این نتیجه بدست می‌آید که عامل اصلی توفیق مسجد صنعتگران در پرورش اجتماعی از جامعه‌ی اسلامی، احیاءِ سنّت‌های مربوط به مسجد در سایه‌ی رهنمودها و بیانات قرآنی می‌باشد. واضح است که اثرات و دستاوردهای بالقوه‌ی مسجد منحصر به دستاوردهای یافت شده در مسجد صنعتگران نخواهد بود. موفقیت‌های این مسجد بسته به میزان توفیقاتش در احیاء سنت‌های مسجد می‌باشد. بررسی موردی مساجدی از این قبیل بر غنای علمی نتایج تفکر مطرح شده در این مقاله می‌افزاید. از سویی دیگر پیشنهاد می‌گردد در پژوهش‌های آتی به صورتی ویژه به آثار تربیتی و... تک تک سنت‌ها پرداخته شود. در صورتی که بتوانیم از این طریق به نتایج خوبی برسیم در حقیقت شرایط را برای تجزیه و تحلیل دقیق‌تر "یکی از مهمترین نهادهای نظام اسلامی" مهیا نموده‌ایم.

تشکر وقدردانی

 در پایان از امام جماعت مسجد صنعتگران جناب حجة الاسلام و المسلمین آقای صرافیان و مربیان گرامی این مسجد و اهالی مسجد که همکاری بسیاری نمودند و همچنین بسیج دانشجویی دانشگاه امام صادق علیه السّلام که مقدّمات این ملاقات را فراهم کردند تشکر بسیار دارم.