چکیده
تحقق انقلاب اسلامی ایران در بهمن سال 1357 ش از تحوّلات شگرف محسوب مى شود. وقوع این حادثه در سال هاى پایانى قرن بیستم، بسیارى از نظریه پردازان انقلاب را شگفت زده کرد. این پیروزی مدیون علل و عوامل متعددی است که بحث تفصیلی پیرامون هر یک مجال مستقلی می طلبد. آنچه در این مقال مورد بحث و اهتمام بوده، سه عامل به هم پیوسته یعنی مسجد، امام خمینی(ره) و روحانیت می باشند که هر سه عامل مرتبط و مکمل یکدیگرند. پُرواضح است که بررسی و تأثیرگذاری همه جانبه امام خمینی(ره) بر انقلاب اسلامی ایران نیازمند تدوین مقالات متعددی است از این رو در مقال حاضر صرفاً به دیدگاههای معظم له در باره ی مسجد پرداختیم.
مقدمه
مسجد، جایگاه نزول برکات و خیرات آسمانى، خانه راز و نیاز، تجلّى بهشت خدا در زمین و محل آرامش و اجتماع مؤمنان و موحدان است. امام خمینى(ره) به عنوان یک روحانی و رهبر، در حرکت انقلابى، نقش هماهنگ کننده اصلى نیروهاى درگیر و مردم را ایفا مى کرد. از ویژگى هاى رهبرى انقلاب ایران آن بود که؛ مبارزه و انقلابش بر پایه دین و معنویت بود و عمل به وظیفه به عنوان یک اصل حاکم اصالت داشت. قدرت رهبرى بر اتّکال به خداوند و پذیرش عمیق مردمى استوار بود. کار دیگر ویژه ی رهبرى؛ دمیدن روح اعتماد به نفس و مقابله با خودباختگى در مردم بود. این کار به خاطر ارتباطى بود که رهبرى انقلاب ایران با روحانیت داشت. از این طریق شبکه وسیعى از نیروهایى که مروّج و بیان کننده اندیشه و فکر رهبرى در نقاط گوناگون کشور بودند، شکل گرفت. این شبکه به مثابه یک حزب سیاسى در ایران عمل می کرد، در حالى که ویژگى هاى ظاهرى حزب را نداشت. تجربه تاریخى یکصد سال گذشته ایران نیز نشانگر نقش اندیشمندان دینى و روحانیت در تحوّلات اجتماعى است. پیام هاى رهبرى در قالب مفاهیم اسلامى، نقش مهمى در بسیج مردمى در طول شکل گیرى انقلاب داشته است. تحلیل محتواى این پیام ها از سوی روحانیت و موجى که توسط آن در بین مردم ایجاد مى شد، بیانگر ماهیت و محتواى فکرى این انقلاب است. مهم ترین هدفى که رهبرى در بسیارى از اعلامیه ها بدان پاى مى فشرد اعلاى کلمه حق و استحکام مبانى دینى بود که رژیم گذشته در صدد محو و نابودى آن ها بود.
مسجد
مساجد یکى از کانون هاى مهم تجمّع و تبادل پیام هاى انقلاب و تعمیق جریان انقلاب محسوب مى شدند. در رویکرد نظرى، سازماندهى و تشکّل از عناصرى است که برخى از نظریه پردازان انقلاب بر آن تأکید کرده اند. از منظر اینان، بدون یک چارچوب سازمانى براى مبارزه، گروه هاى انقلابى در نوعى سرگشتگى وتحیّر به سرخواهند برد. از این رو؛ سازمان باید قادر باشد ارتباط منظمى میان انقلابیان با یکدیگر، انقلابیان با توده مردم و این دو با رهبرى ایجاد کند. رسالت دیگرِ سازمان، اطلاع رسانى و ابلاغ پیام هایى است که دسترسى بموقع به آن ها، نقش مهمى در برنامه ریزى و هدایت توده مردم دارد. چرا که؛ اطلاع کافی و دقیق رهبر از کمیّت و کیفیت نیروهاى انقلابى و وسعت و دامنه اقدامات آنان از بازتاب رژیم، سبب خواهد شد دقیق تر عمل کرده و ضریب خطاى کمترى داشته باشد. مساجد نقش سازماندهى نیروهاى درگیر با رژیم را ایفا مى کردند. مساجد، که یکى از تجلیّات فرهنگ اسلامى محسوب مى شوند، در بقاى اولیه آن ها در صدر اسلام نیز، علاوه بر آن که به مثابه کانونى براى عبادات محسوب مى شدند، مرکز فعالیت هاى اجتماعى نیز به حساب مى آمدند. از سوى دیگر، در حملات دشمنان به جهان اسلام نیز مساجد از اولین کانون هایى بوده اند که مورد تخریب و هتک حرمت قرار گرفته اند. مسجد در طول تاریخ اسلام از همان آغاز، کانون عبادت، آموزش، پایگاه قضایى و داورى منازعات، کانونى براى ارتباط جمعى و تبادل اخبار و پایگاه جهاد و حرکت هاى انقلابى بوده است. متاسفانه از یک سو؛ با رواج خرافه ها و تغییر در مفاهیم دینى و به دنبال افول تمدن اسلامى، کارکردهاى مسجد نیز دچار دگرگونى شد. و از سوی دیگر؛ تحوّلات فرهنگى پس از عصر نوزایى در غرب منجر به دین ستیزى در عرصه اجتماع گردید. از این رو مساجد در چند قرن اخیر، صرفاً کانونى در جهت عبادت تلقى مى شدند. نهضت احیاگرى حضرت امام خمینى(ره) که موجب احیاى مفاهیم، نمادها و تحلیل هاى اسلامى بود، موجب تحوّل در کارکرد دین و ایفاى همان نقش هاى اولیه اى گردید که مسجد داشت. امروزه در جهان اسلام مساجد محل تجمع انقلابیان است. از این رو، رژیم هاى حاکم بر کشورهایى نظیر مصر، الجزایر و سایر کشورها، مى کوشند مساجد را تحت کنترل خود درآورند و سخنرانان مساجد را از طریق دولت منصوب نمایند. بررسى تحولات سال هاى سرنگونى رژیم شاهنشاهی که منجر به پیروزى انقلاب اسلامى شد، نشان از اهمیت و نقش بی بدیل مساجد در ابعاد مختلف دارد. بر اساس همین دیدگاه است که متفکران و نویسندگان خارجى نیز به اهمیت مساجد در ساختار انقلاب تأکید کرده و آن را محور اصلى در شکل گیرى انقلاب اسلامى ایران دانسته اند. حامد الگار نویسنده و منتقد مى گوید:
«مسجد هسته اساسى تشکیلات انقلاب اسلامى بود. شاید این هم از دیگر نکاتی بود که در مجموعه نتیجه گیری های خود باید به آن می پرداختیم. یکى از عناصر مهم در پیروزى انقلاب، احیاى مجدد مسجد و تمام ابعاد عملکردى آن بود. نقش مسجد، دیگر نه گوشه عزلت نشینی و گریزگاهى از جامعه بود که مردم براى دورى جستن از دنیا، گرفتن وضو، انجام عبادات یا گوش دادن به صوت قرآن به آن پناه مى بردند، بلکه برعکس، مسجد به یک کانون مبارزه و مرکز فرماندهى بدل گردید. به طور خلاصه، مسجد تماماً آن چیزى شد که در عصر پیامبر بود.[1]»
امام خمینی(ره)
امام خمینی(ره) با اطلاع از نقش آفرینی مساجد در صدر اسلام، در طول دوران مبارزه خواستار بازگشت مساجد به همان دوران شدند. زمانی که مساجد دارالخلافه ی مسلمین بود و فعالیت های آن شامل همه ی زمینه هاى عبادى، سیاسى، اجتماعی، فرهنگى، آموزشى، نظامى، قضایى و... می شد. در صدر اسلام، از مهم ترین نقش هاى مسجد، تدارک مقدمات فکرى و بسیج عمومى مسلمانان به منظور جهاد با کفار بود. این نقش دقیقاً در جریان نهضت روحانیون شیعه به رهبرى امام خمینى(ره) از سال 1342 به بعد و پس از آن در جریان پیروزى انقلاب اسلامى ایران مشاهده می شود. حضرت امام، مساجد را مرکز جنبش ها و حرکت هاى اسلامى معرفى و در خطاب به اهالی و علمای مسجد می فرماید:
«مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت هاى اسلامى بود.... از مسجد تبلیغات اسلامى شروع می شده است. از مسجد حرکت قواى اسلامى براى سرکوبى کفار و وارد کردن آن ها در [زیر] بیرق اسلام بوده است. شما که از اهالى مسجد و علماى مساجد هستید، باید پیروى از پیغمبر اسلام صلى الله علیه و آله و اصحاب آن سرور کنید و مساجد را براى تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیت و قطع ایادى شرک و کفر و تأیید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار دهید.[2]»
حضرت امام در اوج دوران اختناق رژیم ستم شاهى بر حضور و تماس چهره به چهره با مردم تأکید داشتند. در خاطره اى مى فرمودند:
«آن روز که رضا خان تعرض به عمامهها مىکرد من به یکى از ائمه جماعت گفتم اگر شما را نظمیه بردند و عمامه را برداشتند و موقع مسجد بود، با همان لباس مبدل بروید مسجد. آن ها غایت آمال شان این است که مسجدی ها دست از کار خود بردارند و متدینین میدان را براى جولان آن ها خالى کنند.[3]»
و در سال 1352ش خطاب به مردم و روحانیون می فرمایند:
«وظیفه ملت غیور ایران است که از منافع امریکا و اسرائیل در ایران جلوگیرى کرده و آن را مورد هجوم قرار دهند، هر چند به نابودى آن بیانجامد. وظیفه علماى اعلام و مبلّغین است که جرایم اسرائیل را در مساجد و محافل دینى به مردم گوش زد کنند. علماى اعلام و ملت شریف ایران نباید در این امر ساکت باشند[4].»
1- استفاده از مساجد رمز پیروزی
«این مساجد است که این بساط را درست کرد. این مساجد است که نهضت را درست کرد...اى ملت! مسجدهاى خودتان را حفظ کنید. اى روشنفکران مسجدها را حفظ کنید، روشنفکر غربى نباشید. روشنفکر وارداتى نباشید! اى حقوقدان ها! مسجدها را حفظ کنید. بروید به مسجد؛ نمىروید! این مسجدها را حفظ کنید تا این نهضت به ثمر برسد؛ تا مملکت شما نجات پیدا کند. خداوند ان شاء اللَّه این مسجدها را براى ما حفظ کند.[5]»
«این مساجد بود که این پیروزى را براى ملت ما درست کرد. این مراکز حساسى است که ملت باید به آن توجه داشته باشند. این طور نباشد که خیال کنند که حالا دیگر ما پیروز شدیم دیگر مسجد مىخواهیم چه کنیم. پیروزى ما براى اداره مسجد است. ما اگر نماز نباشد و آداب اسلامى نباشد، چه داعى داریم که بیاییم خودمان را به مهلکه بیندازیم و وارد این امور بشویم؟ ما براى اسلام این کارها را مىکنیم و شما، شما ملت براى اسلام قیام کردید، و براى اسلام این همه زحمت کشیدید و دارید مىکشید. مراکزى که مراکز بسط حقیقت اسلام است، بسط فقه اسلام است و آن مساجد است، اینها را خالى نگذارید. این یک توطئه است که مىخواهند مسجدها را کم کم خالى کنند.»[6]
« شما باید هوشیار باشید که مسجدهایتان و محرابهایتان و منبرهایتان را حفظ کنید و بیشتر از سابق. شمایى که این معجزه را از مسجد دیدید، حالا باید بروید دنبال این مرکز معجزه، نه رها کنید او را... ن امروز باید بگویم که تکلیف است براى مسلمانها. حفظ مساجد امروز جزء امورى است که اسلام به او بسته است... مساجد را پر کنید. اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوى باشد ترس از فانتومها نداشته باشید. ترس از امریکا و شوروى و اینها نداشته باشید. آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت بکنید به اسلام. پشت کنید به مساجد.[7]»
2- مسجد سنگر دفاع و مایه تداوم انقلاب
حضرت امام بارها بر اهمیت اجتماع و حضور فعال در مساجد تأکید داشتند و آن را موجب تقویت اسلام و نظام مى دانستند:
« این مساجد را باید مسلمان ها پر کنند از جمعیت، این سنگرهاى اسلامى را پر کنند از جمعیت ها و در آنجا مسائل روز را بگویند و فریاد کنند.[8]»
« مساجد باید مجتمع بشود از جوان ها! اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوایدى دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتى که اسلام براى ما دستور داده و فراهم کرده است، چه مسائل سیاسى را حل مى کند، چه گرفتاری ها را حل مى کند، این طور بى حال نبودیم که مساجدمان مرکز بشود براى چند پیرزن و پیرمرد.[9]»
و در بیانی دیگر فرمودند:
«این مسجدها را سنگر قرار بدهید براى اسلام. در صدر اسلام، از این مسجدها همه چیز بیرون مىرفت؛ مسجد محل قضاوت بود، مسجد محل چه بود، مسجد محل بسیج بود. بسیج سپاه بود، این مسجدها را باید شما محکم نگه دارید. نگویند به شما که دیگر مسجد مىخواهیم چه کنیم؛ ما انقلاب کردیم؛ ما انقلاب کردیم مسجد درست کنیم. ما براى خدا انقلاب کردیم. شما، ملت ما انقلاب کرده است و از زبان ملت است که «جمهورى اسلامى». جمهورى اسلامى باید همه چیزش اسلامى باشد. این مساجد سنگرهاى اسلام است. محراب محل حرب است. اینها سنگرند براى اسلام. حفظ کنید.[10]»
3-امید برای احیای همه ی کارکردها
امام خمینی(ره) در دیدار با هیئت نمایندگی عربستان در فروردین 1358می فرماید:
«همیشه در صدر اسلام مسجد مرکز حرکات و مرکز جنبش ها بوده است. شما که از اهالى مسجد و از علماى مساجد هستید، باید پیروى از پیغمبر اسلام و اصحاب آن سرور کنید و مساجد را براى تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیه و براى قطع ایادى شرک و کفر و تأیید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار بدهید.[11]»
ایشان خطاب به دولت های اسلامی درقبال حمله ی صدام به ایران می گوید:
« اسلام براى مردم در هر ناحیه یک امور سیاسى- عبادى قرار داده است. این جماعات در تمام کشورهاى مسلمین، و در هر شهر و ده و روستا، این ها یک امور اجتماعى ـ سیاسى است که اهل یک بلد در مساجد مجتمع بشوند و مشکلات خودشان را نسبت به آن بلد حل بکنند.[12]»
«در صدر اسلام، امام جمعه و مسجد، این دو ابزار در دست مسلمان ها بوده است و هر وقت مىخواستند جنگ بروند از مسجد تجهیز مىکردند، هر وقت مىخواستند یک کار مهمى بکنند در مسجد طرح مىکردند و اعلام مىکردند که نماز جمعه است، نماز جماعت است، بیایید، براى کارى مىرفتند آنجا، نمازشان را هم مىخواندند و مسائل سیاسی شان را [هم] مىگفتند و اجرا مىکردند، ارتش مىفرستادند و همه این کارها را آنجا مىکردند و ما امیدواریم که این محتوا برگردد... امیدوارم که ... مساجدمان برگردد به حال مساجد صدر اول.[13]»
4- تأکید بر حفظ مساجد
بزرگ معمار انقلاب، با تأکید بر حفظ مساجد به عنوان اصل و اساس انقلاب مى فرمایند:
« از مسجد باید امور اداره بشود. این مساجد بود که این پیروزى را براى ملت ما درست کرد. این مراکز حساسى است که ملت باید به آن توجه داشته باشند. این طور نباشد که خیال کنند که حالا دیگر ما پیروز شدیم دیگر مسجد مىخواهیم چه کنیم. پیروزى ما براى اداره مسجد است.[14]»
رهبر کبیر انقلاب با درک این حساسیت و با تیزبینى اى که در مسائل سیاسى داشتند ، بارها خطر جدایى انقلاب از مساجد را مورد تأکید قرار داده و مراقب بودند تا ارتباط مردم با مسجد قطع نگردد. ایشان مى فرمایند:
«مساجد و محافل دینیه را که سنگرهاى اسلام در مقابل شیاطین است، هر چه بیشتر گرم و مجهز نگه دارید[15]!»
«ما امیدواریم حالا هم مساجد ما برگردد به آن وقتى که مسجد، محلّ حل و عقد امور باشد، و مسجد محل نقشههاى جنگ باشد، همه چیز باشد. و مسجدیها باشند که بتوانند کارها را بخوبى انجام بدهند.[16]»
روحانیت
در کشور ما اکثریت قریب به اتفاق روحانیون از میان طبقات فقیر و محروم جامعه و اغلب از روستاها برخاسته، در میان آن ها رشد و نمو کرده و درد و رنج توده های اجتماعی را لمس کرده و با آن بزرگ شده اند. روحانیون در مکتب شیعه نسبت به سایر مکاتب از دو امتیاز خاص برخوردارند. این دو امتیاز موجب می شود تا فارغ از هر نوع نگرانی به انجام وظیفه و فعالیت های مذهبی و سیاسی بپردازند.
1- استقلال مالی
روحانیت شیعی دارای استقلال مالی از سیستم سیاسی و حاکمیت بوده و هست. تأمین معاش آن ها به کمک های مختلفی بستگی دارد که از طریق وجوهات شرعی دریافتی از مردم مسلمان و معتقد تامین می شود. به طور طبیعی؛ استقلال مالی از نظام سیاسی و تأمین معاش توسط مردم، به روحانیون شیعه کمک می کند تا بتوانند فارغ از هر نوع نگرانی و دغدغه ای فعالیت های سیاسی و مذهبی خود را بر پایه ی دین و خواسته های توده ی مردم انجام دهند. علاوه بر این که؛ زندگی بسیار ساده و دور از هر نوع تجمّلات طلبگی خود موجب استغنا و بی نیازی است. امری که متأسفانه در سالیان أخیر در أثر شرایط فراهم شده برای روحانیون در مشاغل دولتی روز به روز کم رنگ تر می شود.
2- ارتباط گسترده و عمومی
براساس آموزه های دینی مسلمانان باید یا مجتهد و آگاه به تمام مسائل فقهی باشند یا این که از مجتهدین و فقهای جامع الشرایط «مراجع تقلید» تقلید نمایند. طبیعی است که به خاطر عدم دسترسی همه مردم در نقاط مختلف کشور به مراجع تقلید، روحانیون نقش رابط و منتقل کننده آراء و نظریات آن ها را داشته و بدون آن که سلسله مراتبی خاص به وجود آورند، به عنوان واسط میان رهبران بزرگ مذهبی و مردم نقش مهمی را بر عهده می گیرند.نظرات و فتواهای مراجع را برای مردم در مساجد و منابر بازگو کرده و متقابلاً مسائل و مشکلات مردم را به رهبران و مراجع عظام تقلید مذهبی منتقل می کنند. وجود این ارتباط فرهنگی و معنوی با مردم موجب شده است تا روحانیون نقش حساس و مهمی در حرکت های سیاسی - اجتماعی یک قرن اخیر بازی نمایند. به همین دلیل است که هر زمان روحانیون شیعه ایران با قدرت سیاسی حاکم به مبارزه پرداخته اند، قدرت سیاسی نبرد را باخته است. قرائن و شواهد حاکی از این است که؛ روحانیون برای رژیم های سیاسی از همه مخالفین خطرناک تر بوده اند. زیرا که آن ها کمتر اهل سازش و تسلیم بوده و نه تنها با دوز و کلک های سیاسی آشنا نبوده، بلکه ورود آن ها به سیاست صرفاً به این دلیل است که برای ملت و مذهب احساس خطر می نمایند. در این سیستم سلسله مراتب رسمی وجود نداشته و بر خلاف سیستم های متمرکز و احزاب سیاسی روابط میان مردم و روحانیت و مرجعیت صرفاً یک رابطه قلبی و معنوی است که موجب پیوند گروه های اجتماعی با روحانیون و در نهایت با رهبران مذهبی می شود. از این رو می بینیم که؛ در سال هاى پیش از انقلاب، برخى از مساجد به دلیل برخوردارى از سخنرانان انقلابى و حضور انقلابیان در آن ها، از شهرت ویژه اى برخوردار بودند. در شهرها و مراکز استان ها مساجد خاصى کانون اصلى و مرکز تجمع انقلابیان بود و مساجد کوچک تر نقش پایگاه هاى نیمه فعّال را ایفا مى کرد. در آن زمان مردم و روحانیت با محوریت مساجد مبارزات خویش را تا پیروزى نهایى ادامه دادند. در آن موقعیت حساس، مسجد پایگاهی شد تا شاگردان و پیروان حضرت امام (ره) به همراه اقامه فرایض دینى و عبادى که دلیل حضور مردم در مساجد بود، پیام ها و فرمان هاى امام را دریافت کنند. در واقع پایه های اصلی و اولیه انقلاب اسلامی ایران را شاگردان و نزدیکان و معتمدین امام بنا کردند. امام 400 شاگرد تربیت کرده بودند و بر اساس شواهد همه جا آثار آنان پا برجا بود.
«شرق تهران آیت الله امامی کاشانی، جنوب تهران با خدمات آقای ایروانی، جنوب شرقی آیت الله غیوری، شمیرانات آیت الله ملکی در مسجد همت، مرکز تهران کانون توحید و مسجد پرچم، خدمات آیت الله مطهری، در شمال تهران امام جمارانی و بالاخره در این مسجد شهید بزرگوار دکتر مفتح، شاگردان امام در تمامی نقاط تهران و شهرستان ها به کار تبلیغی و سیاسی مشغول بودند.[17]»
نتیجه: در پیدایش و تکوین هر انقلابی، مجموعه عواملى به طور منظم دخیل اند. بدون شک در انقلاب اسلامی ایران فقدان هر یک از سه عامل فوق؛ على رغم وجود عوامل دیگر، منتهى به عدم شکل گیرى و یا شکست انقلاب مى شد. آنچه در طول مبارزات و فعالیت هاى انقلابى روشن شد، بیانگر آن است که؛ مساجد تنها پایگاهى هستند که در فضایی آکنده از وحدت، اخوّت و معنویت، نیروهاى مبارز، مؤمن و شجاع را در خود جاى داده و از این طریق، در جهت بیدارى و آگاهى بخشى به گروه هاى مختلف مردمى، رسالت خویش را عینیت می بخشند. امام امت(ره) به همراه شاگردان و روحانیت بیدار شیعی با استفاده از این پتانسیل عظیم توانستند انقلابی ایجاد کنند که مایه ی حیرت و سرگردانی بسیارى از نظریه پردازان انقلاب در سطح جهان گردید. به همین دلیل است که دشمنان از مساجد به عنوان مراکز نیرومند پشتیبانى انقلاب و ستاد عملیاتى رهبر انقلاب اسلامى در هراس و وحشت بوده و بارها مساجد را آماج حملات خود قرار داده اند و هم اینک نیز دشمنان داخلى و خارجى در صدد دور کردن مردم به خصوص جوانان از مساجد مى باشند.
پی نوشت ها:
[1]-دین و دولت در ایران، ص 154(حامد آلگار، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران،طوس، 1365.)
[2] -صحیفه امام، ج7، ص65.
[3] همان، ج1، ص30.
[4] همان، ج3، ص7.
[5] همان، ج8، ص60.
[9] -همان، ج13، ص325.
[10] -همان، ج15، ص14.
[11] -همان، ج7، ص65.
[12] -همان، ج13، ص275.
[13] -همان،ج17، ص40-41.
[14] - همان، ج13، ص15.
[15]- همان، ج2، ص451.
[16] - همان، ج17، ص233.
[17] - مسجد و انقلاب اسلامی، ص88-89.(رضا شریف پور، تهران، مرکزاسناد انقلاب اسلامی، 1380)
