مقدمه :

«بنام آنکه ملکش بی زوال بی»

بر کسی پوشیده نیست که یکی از اماکن متبرکه و مقدسه که سهمی وافر در ترقی انسان به سوی معبود دارد مساجد می باشد. مساجد از دیرباز مورد احترام و تقدس اولیا دین بوده و جملگی با نگاه پاک توام با حرمت بدان می نگریستند و با رفتار و گفتار خود به پیروان خود می آموختند که یکی از شاهراههای مهم در مسیر عبودیت، مساجد می باشد. از اهمیت مساجد همین بس که اگر کسی در همسایگی مسجد سکونت داشته باشد ولی بدون عذر موجه نماز خود را در آن بجا نیاورد قبول نماز او بعید به نظر می رسد.مضافاً اینکه نفسهای انسان در مسجد ثواب تسبیح داشته و ساعاتی را که انسان در مسجد گذراند از عمر او به حساب نخواهد آمد و علاوه بر آن نمازی را که انسان درمسجد بجا می آورد از نظر پاداش و ثواب قابل قیاس با نمازی که در منزل خوانده می شود نخواهد بود.آری مسجد بهترین مکان برای رسیدن به قرب الهی می باشد و چه افرادی که در این مکان با تفضل و عنایت حق گرد گناه و معاصی را با اشک توبه شستشو داده و از نردبان عبودیت در این مکان، آسمانها را در نوردیده، همنشین فرشتگان گردیده اند. و در این رابطه پیشوای عاشقان عامل حضرت علی (علیه السلام) چه نیکو می فرماید که من نشستن در مسجد را از نشستن در بهشت بیشتر دوست دارم. پس بر ماست که مسجدی باشیم. مسجدی بیندیشیم، مسجدی بگوئیم و مسجدی بمیریم که بی شک انسانهایی که با مسجد مانوسند در دو جهان مقامی بس عظیم و جایگاهی بس شایسته را از آن خود می گشردانند. لذا این بنده ناچیز در این خامه ناقابل  بر آن شدم تا پیرامون ارزش و جایگاه قداست مسجد مطالبی را به رشته تحریر درآورده و مضافا نیم نگاهی به تاریخچه این مکان داشته باشم و امیدوارم که مرضی ذات اقدس اله قرار گیرد.

ای صمیمی ای دوست، گاه و بیگاه لب پنجره خاطره ام می آیی، ای قدیمی ای خوب تو مرایاد نکنی، یا نکنی من به یادت هستم، آرزویم همه سرسبزی توست، دایم از خنده لبانت لبریز.

جایگاه مسجد

مسجد از آنجا که اسم مکان است، محل سجده و اصطلاحا محل عبادت مسلمین می باشد، لذا از تقدس خاصی برخوردار بوده و هست. در همه ادیان الهی عبادتگاه وجود داشته و دارای اسم خاص خودش بوده است. مسجد در فرهنگ اسلام و قرآن بهترین محل برای عبادت جمعی مسلمین یا محل مانور عبادی بیان شده است که دارای احکام ویژه، آداب خاص، احترامات دقیق و حساب شده ایی می باشد. هر کس لیاقت ورود به مساجد را ندارد.سخنان و سیره نبوی و امامان معصوم (علیه السلام) روشنگر جایگاه مسجد در فرهنگ دینی می باشد. واژه مسجد 28 مورد در قرآن ذکر شده است که بیشتر آنها در مورد مسجد الحرام می باشد.

نفی شرک در عبادت :

انسان باید برای ورود به خانه توحید، هرگونه اندیشه و عملی که در تضادبا  آن می باشد از خویشتن دور نموده، خانه دل را از کفر و شرک، نفاق و غیر خدا پاکسازی نماید.

مثال: شرک از بزرگترین ظلم ها محسوب میگردد، زیرا نسبت به واحدیت وجود ضربه می زند و مدیریت واحد خداوند را در اعتقاد و ایمان، عمل و رفتار مورد هجوم قرار می دهد. شرک در مقابل توحید، انسان را از عبادت و بندگی خالص الهی جدا می نماید. از اندیشه توحیدی «لااله الاالله» و انا لله و انا الیه الراجعون» مردم را ساقط می نماید و اعتقاد به مبدا واحد که اساسی ترین رکن اعتقادی می باشد از میان می رود.

«وان المساجد لله فلا نزعوا مع الله احدا» همانا مساجد برای خداست، پس احدی را با خدا نخوانید، برای منزلت و عظمت مسجد بس که انحصار برای خداوند دارد و احدی در آن شرکت ندارد.

خانه تقوی

هر کاری در مکان خاصی محقق می شود، مثل اینکه مریض برای معالجه خویش به مطب مراجعه می کند. انسان برای رسیدن به کمالات در محضر خداوند و گرفتن عنوان متقین باید به خانه ایی مراجعه نماید که آن مقام و درجه را در آن جا کسب نماید. مساجد خانه مدیر ومدبر جهان هستی است که در آنجا می توان کارنامه تقوی را دریافت نمود.از حضرت پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله وسلم) نقل شده است که فرمود: «المساجد بیوت المتقین» مسجدها خانه انسان های با تقواست.»

پیام ها:

1. برای رسیدن به تقوی که مهمترین کمالات انسان مسلمان است، باید در مساجد حضور یافت.
2. حضور در مساجد در پنج نوبت، انسان را از یاد خدا انداخته، لذا انسان از محضر صاحب خانه حیا می کند، گناهان را ترک نموده و به مرز تقوی می رسد.

خانه های خدا

ارتباط با خانه خدا و کتاب او در خانه خدا انسان باید از دستورالعمل و کتاب او غافل نشود، قرائت و ترتیل، تدبر و اقامه قرآن از مواردی است که خالق جهان هستی انتظار دارد، مهمانان و زائرانش به آنها عمل کنند.

راه ارتباط با خداوند دو گونه است:

اول: صحبت نمودن خالق با مخلوق که با خواندن قرآن محقق می گردد، زیرا این کتاب آسمانی سخن او با همه انسانهاست.

دوم: اگر کسی بخواهد با خداوند سخن بگوید، او در همه احوال اعلام آمادگی نموده و می فرماید: من به بندگانم نزدیکم و سخنان آنان را اجابت می نمایم. آنگاه ما در قالب مناجات، سخنان و درد دل خویش را با معبود بیان می نماییم.

اگر بخواهیم آداب و کیفیت وکمیت سخن را در مناجات با او مراعات کنیم، بهتر آن است که راه اولیای الهی را در این گزینه انتخاب نمائیم؛ مثال، آنان در مناجات های خویش با چه انشاء و ادبیاتی در محضر خدای خود سخن می گفتند و چه نوع درخواست هایی را مطرح می نمودند.

حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) می فرماید: «من کان القرآن حدیثه و المسجد بیته بنی الله له بیتا فی الجنه» کسی که قرآن سخنش ومسجد خانه اش باشد خداوند برای او خانه ایی در بهشت بنا می نماید»

«والمساجد بیوت الله؛ مسجد ها خانه های خدایند»

«فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدّو و الاصال؛ در خانه هایی که نام خداوند اعلام می شود، در آن خانه ها نامش بالا می رود و اسمش یاد می گردد، برای خداوند در آن خانه شب و روز سبحان الله گفته می شود.

پیام ها:

1. مسجد محل عبادت، تلاوت و مناجات با رب العالمین است.
2. پاداش انس با قرآن ومسجد، بهشت است.
3. در هر خانه ایی باید سخنی بر خلاف صاحب خانه گفته نشود.

خانه عشق به خدا

باید به حلقه های اتصال و ارتباط الهی تمسک نمود تا با این ارتباط نجات یافته و نجات یافت.

نام آن حلقه های ارتباط به ترتیب، خداوند، رسول الله(صلی الله علیه و آله وسلم) قرآن، اهل بیت(علیه السلام) و مساجد می باشد. این زنجیر ولایت که دارای حلقه های متعدد است، اگر یکی از حلقه ها در مسیر اعتقادی و عملی انسان مسلمان قطع گردد، ایمانش ناقص و از کمال و اسلامی بودنش خارج خواهد شد.

قطب رواندی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) نقل میکند که فرمود :«و قال من احب الله فلیحبنی و من احبنی فلیحب عترتی انی تارک فیکم ثقلین کتاب الله و عترتی؛ کسی که خدا را دوست دارد، باید مرا دوست داشته باشد وکسی که مرا دوست دارد باید عترتم را دوست بدارد، همانا من در میان شما دو چیز سنگینی را می گذارم، کتاب خدا و عترتم را»

«و من احب عترتی فلیحب القرآن، کسی که عترتم را دوست دارد، باید قرآن را دوست بدارد»

«ومن احب القرآن فلیحب المساجد» کسی که قرآن را دوست دارد باید مساجد را دوست داشته باشد.

پیام ها:

1. ولایت الهی سلسله مراتبی دارد که در این حدیث شریف بیان شده است.
2. خالق جهان هستی کلاسی تشکیل داده است که باید کتاب و معلمان و محل آن را در اعتقاد و ایمان و عمل بپذیریم تا پیروز شویم.
3. عشق ومحبت و دوستی باید در پنج گزینه خدا، پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) قرآن، عترت و مسجد جلوه گر شود.

راهبان اسلام:

معنای رهبانیت در اسلام با حضور در مساجد، فعالیت و تلاش در خانه خداوند در جهات و ابعاد مختلف محقق می گردد.

«لا رهبانیه فی الاسلام» گوشه گیری در اسلام نیست.

منزوی شدن از مردم و خدمت به جامعه، به بهانه عبادت شبانه روزی در اسلام مطرح نمی باشد. زهد و تقوی، بی توجهی به جلوه های زیبای دنیا از کمالات انسان مسلمان می باشد.

 نشستن در خانه خدا، انس با او، توجه به احکام و دستوراتش موجب رشد و کمال انسانی در محضر حضرت حق می باشد. لذا رسول اعظم (صلی الله علیه و آله وسلم) در ترسیم رهبانیت مسلمانان فرمود: حضوردر مساجد پارسایی امتم هست.

«وقیل للنبی ائذن لنا فی الترهب قال ترهب امتی الجلوس فی المساجد، گفته شد برای پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) به ما اجازه رهبانیت بده، حضرت فرمود: رهبانیت امت من، نشستن در مساجد است.

پیام ها:

1. گوشه گیری از مردم و جامعه در حالی که انسان و زندگی او اجتماعی می باشد، مطلوب نیست.
2. حضور در مساجد رهبانیت در اسلام است.

مهمانخانه الهی

هر کس از جهت فطری مهمانی رفتن را دوست دارد، اگر چه مهمانی نمودن را همه طالب نیستند. حال که مهمانی رفتن محبوب دل ها و فطرت سالم است، پس چرا مهمانی خداوند درمسجد و منزلش خلوت می باشد. زیرا شناخت به حقیقت بزم الهی در اندیشه ها و دل ها وجود ندارد.

حضرت امام صادق(علیه السلام) فرمود: «من اقام فی مسجد بعد صلاته انتظارا للصلاه فهو ضیف الله و حق علی الله ان یکرم ضیفه، هر کس در مسجد پس از نمازش منتظر نماز باشد، او مهمان خداست و بر خداوند حق است که مهمانش را اکرام نماید»

پیام ها:

1. مهمان هر چه میزبان بخواهد، در صورت امکان برایش فراهم میکند.
2. خداوند مالک همه چیز است پس پاسخگوی تمام خواسته های مهمان می باشد.
3. میزبان وظیفه خویش دانسته که مهمان را اکرام نماید.
4. مسلمین باید از چنین بزمی غافل نشوند (اگر چه اکثر مردم به اندازه یک مهمانی و عروسی در میان اقوام، معرفت به مهمانی خداوند را ندارند، اگر داشتند حضورشان در مساجد بسیار گسترده تر بود).

زیباترین نقطه زمین

بهترین نقطه زمین در جهان هستی، مکه، زیباترین آن مسجدالحرام و نیکوترین مکان عبادتش، مقام ابراهیم است.

«واتخذوا من مقام ابراهیم مصلی» مقام ابراهیم را برای اقامه نماز انتخاب نمایید»

همه کره زمین در آستانه قیامت محو می شود، مگر زمین هایی که به مسجد تبدیل شده و محل عبادت خداوند گشته است. لذا هر چیزی که ارتباط خاص با پروردگار جهان پیدا نماید، جاوید می گردد(آنچه پاینده و باقی است، خدا خواهد بود.)

جاودانگی را همه دوست دارند. انسانها به هر دلیلی می خواهند نام و یاد آنها فراموش نشود. اما راز ماندگاری آن است که انسان به خدای زنده و جاوید، ابدی و ازلی وصل شود، خواه موجود زنده باشد یا بی جان. لذا زمین اشیاء و حیوان اگر تعلق به خداوند پیدا نمایند، ماندگارند.

پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله وسلم) می فرماید: «تذهب الارضون کلها یوم القیامه الا المساجد، فانها تنضم بعضها الی بعض؛ در روز قیامت همه زمین ها از بین می روند، مگر مسجدها که بعضی با بعضی دیگرپیوند می خورند.

پیام ها:

1. حضرت ابراهیم خلیل الرحمان برگزیده خاص خداوند، جاودانه ماند.
2. محل دعا و نیایش او تا روز قیامت و بعد از آن بهترین مکان عابدان و عاشقان گشت.
3. راز جاودانگی، ارتباط با خداست.
4. از راههای ارتباط با خدا، اقامه نماز و حضور در مساجد، اقامه نماز جماعت، جمعه و ... می باشد.
5. همه چیز محو می گردد، مگر خدا و جلوه های او

بهتر از بهشت

خانه های خداوند مسجد های روی زمین هستند که عاشقان الهی در خانه معشوق با تمام وجود، شیفته او می شوند.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) در اوج عبادتش می فرماید: «الجلسه فی الجامع خیر لی من الجلسه فی الجنه لان الجنه فیها رضی نفسی و الجامع فیه رضی ربی؛ نشستن در مسجد جامع برای من بهتر از نشستن در بهشت است. برای این که در بهشت رضایت  خودم هست، در حالی که در مسجد جامع رضایت پروردگارم می باشد».

نشستن در مسجد، مهمانخانه الهی، زائرسرای پروردگار، خانه معشوق و محبوب، ارزشی دارد که اکنون برای ما قابل درک نمی باشد.

مولای عارفان حضرت علی (علیه السلام) در خانه الهی متولد و در محراب آن به لقای الهی نائل گشت. مسجد در طول تاریخ به خون عاشقان خدایی رنگین می باشد.

پیام ها:

1. رضایت خداوند که از بهشت مهمتر و بهتر می باشد، با حضور در مساجد حاصل می شود.
2. اگر کشف و شهود و شناختی در مورد حقیقت مسجد باشد، نشستن در مسجد از بهشت لذتبخش تر می گردد.

محبوبین خداوند

مساجد خانه خدا، محل عبادت معشوق، باند پرواز انسان به محضر خدا، کلاس بازسازی و انسان سازی می باشد. مسجد محل پاکی و طهارت اندیشه ها از شرک و کفر و ریا،مکان نظافت ظاهر و باطن است. مسجد، جایگاه اقامه نمازی هست که وسیله تقرب به محضر خداوند تبارک و تعالی می باشد. کدامین مکان در روی زمین این همه محبوبیت، عزت و عظمت دارد، مسجدهاست که  این همه تقدس و پاکی را به خود اختصاص داده تا خدا جویان در آنجا خویشتن را یافته مرتبط به او می گردند.

در مقابل زیباترین مکان ها، بدترین آنها، بازارها و مراکز تجارت وکسب  می باشد که به بازار دنیا معروف است، چون در آنجا معاملات غیر الهی، دروغ ها، غِش  در خرید و فروش، خیانت و بعضی گناهان دیگر انجام می گیرد و بازار مرکز شیاطین و بدترین مکان هاست. در روایات بیان میشود که زود به بازار بروید، زودتر هم خارج گردید.

در این مقایسه، فردی از عرب ها به محضر پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله وسلم) آمد، آنگاه در مورد بدترین قطعه های زمین و بهترین آنها سوال نمود:«فقال له رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) شر بقاع الارض الاسواق الی ان قال و خیر البقاع المساجد و احبهم الی الله اولهم دخولا و آخرهم خروجا منها» پس حضرت فرمود: بدترین خانه های زمین، بازارهاست و بهترین خانه ها در روی زمین مسجدهاست و محبوب ترین مردم به محضر خداوند، اولین واردین به مساجد بوده و آخرین آنها که از مساجد ها خارج می شوند»

راویان حدیث از حضرت امام باقر (علیه السلام) در مورد محبوب ترین خانه ها، این گونه نقل نمونه اند:«قال رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) لجبرئیل (علیه السلام) یا جبرئیل ای البقاع احب الی الله عز وجل قال المساجد و احب اهلها الی الله اولهم دخولا و آخرهم خروجا منها؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) به جبرئیل فرمود: ای جبرئیل! کدام خانه ها محبوبترین نزد خداوند می باشد؟ جبرئیل در پاسخ سوال پیامبر فرمود: مسجد ها ومحبوبترین اهل آن خانه ها نزد خداوند، آنانند که اول وارد می شوند و آخرین آنها که از مسجد ها خارج می گردند»

پیام ها:

1. واردین به مسجد، خریدار عشق خداوند می باشد
2. محل معامله معشوق با عاشق مسجد است.
3. هر چه بیشتر با مساجد ارتباط باشد، محبت و دوستی خداوند بیشتر می گردد.
4. مسلمین باید در مساجد که زیباترین مکان هاست، دوستی و رضایت خداوند را کسب نمایند.

پرستش هدف مسجد

(وان المساجد لله فلاتدعوامع الله احدا)

«مساجد از آن خداست، پس باید احدی جز او را نخوانید»

در این آیه شریفه، مراد از دعا، عبادت و پرستش است، زیرا در جای دیگر دعا به معنای عبادت آمده است»

(وقال ربکم ادعونی استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادی سیدخلون جهنم داخرین).

«پروردگارتان گفت مرا بخوانید تا دعایتان را مستجاب کنم، کسانی که از عبادت من سرکشی کنند به زودی با کمال خواری داخل جهنم خواهند شد».

مساجد در این ایه چیست، میان مفسران اختلاف است،

برخی بر آنند که منظور از مساجد تمام مکان هایی است که در آنجا برای خدا سجده می شود و از مصادیق آن «مسجد الحرام» و سایر مساجد است.

مبیدی نیز گفته است: مراد از مساجد، مکان هایی است که برای نماز و ذکر خدا بنا شده است و از «قتاده» در تقسیر آیه روایت کرده است که : یهودیان و مسیحیان هنگامی که وارد معابد خود می شدند، به خداوند شرک می ورزیدند. از این رو خداوند به مومنان فرمود: «هنگامی که وارد مساجد می شوید خدا را با خلوص نیت بخوانید»

از مجموع آرای مفسران در این زمینه چنین استفاده میشود که مراد از مساجد، همان مکان هایی است که برای عبادت خداوند بنا شده است و از مصادیق آن، «مسجد الحرام»و دیگر مساجد است. تفسیری که مساجد را عضوهای هفتگانه سجده دانسته، ممکن است از قبیل توسعه در مفهوم آیه باشد که این معنانیز در این ایه منظور شده است. جالب توجه اینکه، خداوند به جهت اهمیت و فضیلت مساجد بر دیگر مکان ها، مسجد را به خود منسوب کرده و متعلق به خود دانسته است تا مزیت آن بر دیگر مکان ها روشن شود.اختصاص مساجد به خداوند که منزه از صفات حسی است، جنبه اشارتی است بر اینکه مساجد مورد توجه خاص ذات اقدس اوست، بنابراین، در مساجد جز کار خدایی نباید کار دیگری صورت پذیرد و جز مصالح مسلمانان، امر دیگری نباید مطرح شود؛ با این توضیح در تاسیس مساجد هم نمی توان نیتی به جز توحید داشت. خدا، و هدفی غیر از اعتلای کلمه.

تقوا، اساس مسجد

«(منافقان) کسانی  هستند که مسجدی ساختند به قصد زیان رساندن بر پیامبر و مومنان و تقویت کفر و ایجاد جدایی میان مومنان و کمین گاه برای کسانی که با خدا و پیامبرش از پیش مبارزه کرده بودند. آنان سوگند یاد می کنند که نظری جز نیکی نداشته ایم، اما خداوند گواهی می دهد که آنان دروغ می گویند، هرگز در آن به نماز نایست، آن مسجدی که از روز نخست بر اساس تقوا بنا شده شایسته تر است که در آن به نماز قیام کنی، چه، در مسجد، مردانی هستند که دوست دارند پاک ومنزه باشند وخداوند پاکیزگان را دوست دارد».

این آیات در شان گروهی از منافقان است که با توطئه های «ابوعامر» مسیحی و برای تحقق بخشیدن به اهداف شوم و نقشه های شیطانی خود به ساختن مسجدی در مدینه اقدام کردند که بعدا به نام «مسجد ضرار» معروف شد. ماجرا از این قرار است که به هنگام ظهور قدرتمند اسلام در مدینه« ابوعامر» به شدت ناراحت شد، وی برای مبارزه با اسلام با منافقان «اوس» و «خزرج» همکاری صمیمانه ای آغاز کرد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم هنگامی که از نقشه ها و اهداف وی آگاه شد، در صدد تعقیب وی برآمد، «ابوعامر»از مدینه گریخت و به مکه آمد و از آنجا به طائف و سرانجام به شام رفت و در آنجا رهبری منافقان مدینه را بر عهده گرفت او در نامه ای به منافقان مدینه نوشت که لشکری از سپاهیان روم به کمکشان خواهد امد تا محمد صلی الله علیه و آله و سلم و یارانش را از مدینه خارج سازند. همچنین از آنان خواست برای خود مسجدی نزدیک مسجد قبا بسازند و در موقع نماز، انجا گرد آیند و زیر نقاب مسجد، برنامه های خود را عملی کنند. هنگامی که پیامبر عازم تبوک بود گروهی هنگامیکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عازم غزوه بود این افراد ناتوان و بیمار و پیر از این منافقان به نزد آن حضرت آمدند وبه بهانه مردان از کار افتاده نمی توانند در شب های بارانی و سردزمستانی به مسجد قبا بیایند، از پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) خواستند تا اجازه دهند که مسجدی در میان قبیله خود (بنی سالم) بسازند، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

«اکنون آماده نبردم و اگر به خواست خداوند متعال بازگشتم، پیش شما خواهم آمد و با شما در آن نماز خواهم گذارد». منافقان در غیاب پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) ساختمان مسجد را با پایان رساندند، پس از جنگ تبوک، نزد حضر علی (علیه السلام) آمدند و گفتند:دوست داریم که پیش ما بیائید و با ما در آن مسجد نماز گزارید؛ حضرت فرمود: لباس مرا بیاورید تا بپوشم و با آنان بروم»

همان گونه بر می آید، بنیانگذاران این مسجد در زیر نقاب این نام مقدس، اهداف شومی را دنبال میکردند. بر این اساس، خداوند به پیامبرش دستور می دهد که در چنین مسجدی که برای زیان رساندن به مسلمانان وگستردن کفر و اسلامی بنا شده است هرگز قیام به عبادت نکند و پیامبر صلی الله علیه و له و سلم درمسجدی به نماز می ایستد که بر اساس تقوا و هدفی الهی بنیاد شده است. به اعتقاد مفسران و تائید روایات معصومین (علیه السلام) مراد از این مسجد، همان مسجد «قبا» است که در مقایسه با مسجد «ضرار» آمده است. هر چند بنا بر روایات که از رسول اکرم صل  الله علیه و آله و سلم نقل شده است، این احتمال نیز وجود دارد که مراد، مسجد رسول اکرم صل  الله علیه و آله و سلم باشد،

سپس قرآن به ویژگی این مسجد اشاره کرده و فرموده است:

(فیه رجال یحبون ان یتطهرو....)

در اینکه مراد از طهارت در این آیه، پاکیزگی صوری و اجتناب از پلیدی های ظاهری است یا پاک شدن از گناهان و طهارت معنوی، در میان مفسران اختلاف است.پاره ای از روایات طهارت ظاهری را تائید می کند. البته این روایات دلیل بر منحصر بودن مفهوم آیه به این مصداق نیست، یعنی ممکن است منظور از طهارت در اینجا هر گونه پاکیزگی صوری یا معنوی باشد.

در هرصورت، از این بحث چنین بر می آید:مسجد که کانون ایمان و تقوا و محیط پاکی وقداست ومرکز تبلور عبودیت و نیایش در برابر پروردگار جهان است، بایسته است که شالوده و اساس آن بر تقوا و پاکی  بنا شده باشد وپاسداران و دست اندرکاران آن افرادی مومن، پرهیزکار ومصمم باشند و هر گاه بنایی برای اغراض ناپاک با نام مقدس مسجد به وجود اید، باید در هدم و از بین رفتن آن کوشید، چنانکه رسول اکرم صل  الله علیه و آله و سلم دستور ویرانکردن و به آتش کشیدن مسجد «ضرار» را صادر فرمودند.

(ومن اظلم ممن منع مساجد الله ان یذکر فیها اسمه و سعی فی خرابها...)

«وکیست ستمکار از آن که منع کرد و بازداشت مردم را از مساجد و در خرابی آنها کوشید، تا نام خدا را در آنجا بر زبان نیاید و بزرگ نشود»

بعضی از مفسران، نزول این ایه را در پیشامد «حدیبیه» دانسته اند که مشرکان عرب نگذاشتند رسول اکرم صل  الله علیه و آله و سلم و اصحابش به مکه وارد شوند. برخی دیگر گفته اند که این آیه اشاره به خرابی بیت المقدس به دست سپاه «تیطس» رومی دارد، که شهر و مجسمه را ویران کرد و اثار یهود و اوراق تورات را سوزاند.از مضمون این آیه چنین استفاده می شود که چون مساجد در طول تاریخ همواره پایگاه های وحدت و همدلی و سنگرهای مبارزه علیه طاغوت و فساد بوده است، کافران و اهل شرک با ترس از این مراکز آنها را برای خویش خطری جدی به حساب آورده اند.

خانه ی خدا در زمین

از رسول اکرم صل  الله علیه و آله و سلم روایت شده است که خداوند فرمود:«الاان بیوتی فی الارض، المساجد، تضیء الاهل السماء کماتضی النجوم الاهل الارض.»

«مساجد خانه های من در زمینند، همانگونه که ستارگان برای اهل زمین می درخشند مساجد نیز برای اهل آسمان نورافشانی می کنند.»

رسول اکرم صل  الله علیه و آله و سلم فرمود» «المساجد محالس الانبیا: مساجد؛ جایگاه پیامبران است»

مسجد در قرآن

در قرآن، مسجد به معنای اعم نیایشگاه خداوند به کار رفته است.مسجد الاقصی که معبد یهودیها یا کنیسه بوده است و در زمان نزول قرآن کاربردی غیر از آن نداشته است، دوبار در قرآن مسجد نام گرفته است. همچنین در داستان اصحاب کهف نیز قرآن می گوید بر مزار آنان مسجدی بنا کردند. این مسجد بر اساس قول غالب مورخین با توجه به دین مرسوم آن روز کلیسا بوده است. البته ممکن است کنیسه نیز بوده باشد. ولی با توجه به قبل تر بودن از اسلام نمی تواند به معنی مسجد مخصوص مسلمانان بوده باشد.

قرآن و جنبه های عبادی مسجد:

در قرآن، هر جا سخن از مسجد به میان آمده، جنبه های عبادی آن« به عنوان نقش اولیه و بنیادین این جایگاه مقدس، مورد تائید قرار گرفته است. خداوند بزرگ می فرمایند:

« و مساجد ویژه خداست.پس هیچکس را با خدا مخوانید

و همچنین می فرمائید:

« ومساجد یذکر فیها اسم الله کثیرا، ومساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می شود (حج 40)

با توجه به آیه های 36 و37 سوره نور نیز مسجد، پایگاه تجمع مردانی است که صبح و شام در آنجا به تسبیح و عبادت مشغولند و هیچ تجارت و معامله ای آنان را یاد خداوند باز نمی دارند.

جنبه های عبادی مسجد در گفتار معصومین:

پیشوایان معصوم نیز به پیروی از قرآن، بر جنبه های عبادی مسجد بسیار تاکید کرده اند. نیم نگاهی به آداب و احکام مسجد، این نکته را روشن می سازد. مسجد جایگاه عبادت است و هرگونه مساله ای مسجد را از ایفای این نقش باز دارد، نامطلوب شمرده شده است. آراستن مسجد با طلا، نقاشی کردن مسجد، سخنان بیهوده در مسجد و ... و کارهایی از این قبیل می تواند انسان را از توجه به عبادت و نماز باز دارد و همچنین داشتن بوی خوش در مسجد به این علت است که گاهی شخصی وارد مسجد می شود و بدن او بوی بدی می دهد سبب می شود که فضای مسجد را غیر قابل تحمل کند و فرد را از عبادت باز دارد.

بررسی اثار تربیتی مسجد: مسجد، علاوه بر آثار عبادی با گستره فعالیتها و مفاهیم حاشیه ای، در امور تربیتی نیز نقش مهمی را ایفا می کند که این آثار به سه بخش تقسیم شده است.

تربیت دینی:

تربیت دینی، تربیت بر اساس آموزه های دینی است که به دینداری پایان می پذیرد و شکوفایی دینی را در بردارد. هدف از تربیت دینی، ایجاد تقوی و پرورش روح تقوا و هدایت پذیری است، زیرا نجات در گروی ایمان و تقوا و رسیدن به مقام رضا می باشد.  در این میان مسجد با احیای تربیت دینی، انسان را به خویشتن باز می گرداند و با زدون غبارهای خود فراموشی از فطرت، انسان را به سوی هویتی دینی راهنمایی کند.

ایجاد شناخت

تربیت، بدون ایجاد شناختن و آگاهی امکان پذیر نیست.بنابراین تربیت دینی به اطلاع رسانی و انتقال مفاهیم نیاز دارد. برگزاری جلسه های سخنرانی دینی در مسجدها، مناسبت های گوناگون و بیان احکام، تلاش ارزشمندی در این مسیر است.

تربیت علمی:

تربیت، تنها به ایجاد و انتقال آگاهی ها مربوط نیست. بلکه تربیت علمی نیز بسیار موثر است. برگزاری نماز جماعت جلسه های دعا و نیایش، اعتکاف و مراسم دینی در مناسبت های مذهبی از این قبیل است.

تربیت الگویی:

تربیت الگویی، یکی از بهترین شیوه های تربیتی است.مسجد در این مورد، موثر است. امام جماعت و افراد نماز گزار در مسجد مسلمانان برتری هستند که بیشتر از دیگران به احکام دینی پای بندند. این افراد که تربیت شده مسجد هستند، الگوهای تربیت دینی به شمار می روند و در هدایت به باورها و اعمال دینی در مورد دیگران موثرند.

فروتنی

در نظام تربیتی اسلام، فروتنی یکی از مهم ترین ویژگیهای اخلاقی است که در سایه غلبه بر هوای نفس و تکبر ایجاد می شود که حضور در مسجد، این خصلت را تقویت می کند. حضور در مسجد، در مورد همه طبقات اجتماعی است و آمدن همه طبقات در مسجد و ارتباط آنان با یکدیگر به ایجاد و روحیه فروتنی در انسان کمک می کند. در مسجد ثروتمندان با فقیران، عالمان با بی سوادان، جوانان با پیران در ارتباطند، افزون بر اینکه نماز در مسجد سبب افزایش تقوا می شود و تقوا نیز در ایجاد فروتنی نقش مهمی دارد.

بررسی آثار عبادی مسجد:

یکی از ارکان اساسی ادیان الهی و به ویژه اسلام «عبادت» است. عبادت یعنی راز و نیاز کردن با خداوند و نجواگفتن با او. برای فراهم شدن عبادتی این چنین به شرایط و عوامل فراوانی نیاز هست که مکان عبادت، یکی از آنهاست. برای مثال نماز در کوچه و خیابان نمی تواند با حضور قلب همراه باشد. بنابراین مسجد بهترین مکان است که بنده می تواند با خدای خود ارتباط عمیقی را ایجاد کند.

مبارزه با تهاجم فرهنگی

یکی از رایج ترین نوع تهاجم و راهی مطمئن و سریع برای دست یابی به اهداف استعماری، تهاجم فرهنگی است که بدون هیچ لشکرکشی انجام می شود و کشور مهاجم به هدف خود می رسد.مسجدها به عنوان پایگاه تبلیغ و آموزش دینی، در مبارزه با این تهاجم  وظیفه سنگین را بر عهده دارد.

ایجاد شناخت نسبت به فرهنگ خودی:

 برای دفاع از یک فرهنگ، شناخت آن لازم است.مسجد با آموزش فرهنگ دینی، شناخت لازم را برای مسلمانان ایجاد می کند تا آنان قدر فرهنگ شان را بدانند. این شناخت، خودباوری لازم برای دفاع از فرهنگ مهاجم را ایجاد می کند. در سایه این آموزشهاست که تعهد مسلمانان افزایش می یابد و سلاح کارگشایی به نام غیرت دینی در مبارزه با تهاجم فرهنگی ایجاد می شود.

روشنگری نسبت به تهاجم فرهنگی:

یکی از عوامل مهم موفقیت در مبارزه با تهاجم فرهنگی، شناخت جریان تهاجم، شیوه های تهاجم، گونه های تهاجم و راههای مبارزه با تهاجم است. یکی از مهم ترین فعالیت های مسجد در جریان مبارزه با تهاجم فرهنگی، آگاه کردن مسلمانان از تهاجم فرهنگی وگونه های آن و راههای جلوگیری از آن است.مجلس ها و تشکلهای مذهبی از بهترین ابزارهای روشنگری فرهنگی هستند که به خوبی می توانند راه مبارزه را ترسیم کنند ومسجد، پایگاهی از مجلس های مذهبی است. در این جلسه ها، مسلمانان از وضعیت سیاسی و تهاجم فرهنگی دشمن باخبر می شوند.

معماری:

معماری یکی از نمودهای فرهنگی است که درمسجد های کشور اسلامی یافت می شود تا آنجایی که یکی از راههای شناخت فرهنگ و تمدن مسلمانان درهر دوره ای کاوش در آفرینش های هنری است که در ساخت و ساز مساجد به کار رفته است. این معماری علاوه بر جنبه معنوی از نظر فرهنگی اهمیت دارد.

بررسی آثار سیاسی مسجد:

امروزه مسائل سیاسی یکی از مهمترین مباحث در سطح جهانی است که بر مسائل اقتصادی، فرهنگی و نظامی اثر گذاشته است. در این میان، باید مساجد را به عنوان یک نهاد سیاسی پویا در جامعه اسلامی به شمار آورد. اینک برخی از جنبه های سیاسی را بررسی می کنیم.:

تحلیل مسائل سیاسی برای افکار عمومی:

بی شک افکار عمومی حجم گسترده و موثری از جامعه را تشکیل می دهد و بر جریانهای سیاسی کشور بسیار اثر می گذارد. جهت دهی و هدایت این توده بزرگ در سلامت جامعه و سرعت دهی آن به سمت پیشرفت، نقش تعیین کننده ای دارد.

مسجد، به عنوان پایگاه اجتماع مسلمانان و خواص جامعه، همچون امام جماعت، فضای مناسبی برای روشن کردن اندیشه مردم است. پیامبر، در زمان خود وقتی ناهنجاری را ملاحظه می کرد در مسجد حضور می یافت و با ایراد سخنرانی به روشن ساختن افکار عمومی می پرداخت و این سخنرانی معمولا پس از نماز جماعت انجام میگرفت. همچنین در جریان کربلا می توان انحراف افکار را ملاحظه کرد و مسجد در این برهه حساس از تاریخ اسلام نیز خودنمایی می کند. سخنان امام سجاد در مسجد کوفه از این قبیل است.

نقش مسجد در نهضت اسلامی:

مسجد با ایجاد روحیه انقلابی، زمینه مساعدی برای شکل گیری نهضت های اسلامی بر قدرتهای ضد دینی به وجود می آورند. در طول تاریخ، یعنی در زمان پیامبر و بعد از آن در قرن هشتم هجری نهضت سربداران، نهضت مشروطه وجنبش تنباکو از مسجدها رشد یافت و در طول تاریخ انقلاب اسلامی نیز مساجد خواستگاه تظاهرات مردمی بر ضد طاغوت بود و به حاکمیت جمهوری اسلامی در ایران انجامید.

کارکرد نظامی مسجد:

از آغاز پیدایش مسجد در اسلام، این مکان پایگاهی برای فعالیت های عبادی سیاسی، اجتماعی و نظامی، مسلمانان بوده است. حرکت های جهادی پیامبر همیشه از مسجد صورت می گرفت. بعد از صدر اسلام مسجد، در بسیج عمومی نیروها برای شرکت در جنگ نیز نقش موثری دارد. مثل فعالیت در پشتیبانی از رزمندگان 8 سال دفاع مقدس.

نقش مسجد در وحدت اجتماعی مسلمانان:

یکی از نیازهای اساسی جامعه اسلامی، همبستگی نیروهای مسلمانان بر محور دستورهای الهی است.وحدت از یک سو به اسباب و عواملی نیاز دارد تا هر چه بیشتر پایدار شود واز سوی دیگر  نیازمند مکانی است که در آن حضور یابد، تا دسیسه های دشمنان پیدا و نا پیدا را نقش بر آب کند. برای رسیدن به این هدف، مسجد در جامعه اسلامی نقش اساسی دارد. مسجد، کانونی است که همه نوع قشر چه فقیر و غنی در آن در یک صف واحد می ایستند و نماز می خوانند و یکسانند و هر روزه این کار را تکرار می کنند. یکی بر دیگری برتری ندارد، جز اینکه مستحب است، آنان که از نظر علم و کمالات انسانی و تقوا بر دیگران برتری دارند، در صف نخست باشند. حضور هر روزه درمسجد از یکسو، دلهای مسلمانان سست ایمان را نیرو می بخشد و از سوی دیگر سبب می شود تا دشمنان دین، یعنی آنان که به انتظار تفرقه و پراکندگی مسلمانان نشسته اند، ناامید شوند.

بررسی آثار اقتصادی در مسجد:

امروزه مسائل اقتصادی، مهمترین مسائل دولت و افکار عمومی است که بر سلطه سیاسی، فرهنگی، نظامی کشورها موثر است. مسجد یکی از نهادهای دینی است که جنبه های اقتصادی نیز دارد. در اینجا این جنبه ها را بررسی می کنیم.

الف) کاهش کنترل، کاهش هزینه:

مسجد به عنوان کانون دینی، حس خداباوری را در اهل مسجد بارور می کند. به آنها می فهماند که خدا در تمام مراحل بر کارهای آنان نظارت دارد. و در کاهش گسترده نظارت و کنترل رسمی در سطح اجتماعی به ابعاد کلان اقتصادی موثر است .

ب) فقر زدایی:

فقر یکی از مباحث عمده اقتصادی است که نشانه ضعف مدیریتی و اقتصادی است. مسجد از دور اه می تواند بر براندازی فقر کمک کند:

الف) مالیات رسمی:

زکات و خمس، دو نوع مالیاتی هستند که می توان از آن برای زدودن فقر در سطح جامعه در نظر گرفت. مسجد با تقویت دینداری، نماز گزاران را به شیوه اسلامی تربیت می کند و در نتیجه با پرداخت خمس و زکات به فقیران مسلمان کمک می کنند.

ب) انفاق:

انفاق و صدقه یکی از ارزشهای  اسلامی است که نقطه مقابل ثروت اندوزی است. با قرار دادن صندوق صدقه و کمک به فقیران در مسجد و جمع آوری کمک های نمازگزاران، گام مهمی در زدودن فقر، برداشته می شود.

ج) ایجاد صندوق قرض الحسنه :

اهل مسجد می توانند با تشکیل صندوق قرض الحسنه، کارآیی اقتصادی نیز داشته باشند. این کار افزون بر شکوفایی مسجد، با تقویت سنت مذهبی قرض (وام) در برطرف کردن مشکلات اقتصادی مردم نیز موثر است.

بررسی جنبه های کنترل اجتماعی مسجد:

کنترل اجتماعی، شامل فرایندی که جریان تاثیر گذاری بر رفتار جامعه را بر عهده دارد تا همنوایی با هنجارهای روز صورت گیرد. کنترل اجتماعی به دو صورت رسمی و غیر رسمی است. کنترل رسمی در جریان همنوایی با هنجارهای اجتماعی بر اساس قوانین و مقرراتی که به وسیله دولت یا نیروی اجتماعی انجام می گیرد، مثل نیروی انتظامی و امنیتی.

کنترل غیر رسمی شامل کلیه امر و نهی هایی است که به فرد می شود تا بتواند با هنجارهای اجتماعی گروهی سازگار شود. مثل خانواده، مسجد.

نقش مسجد در کاهش جرم:

در طول تاریخ، بعضی از انسانها قوانین را زیر پا می گذارند و به حقوق دیگران تجاوز می کنند. در این میان پدیده ای به نام جرم مطرح می شود، در مفهوم اجتماع، همان ناهنجاری است که امنیت اجتماعی را تهدید می کند. مسجد، به عنوان یکی از مهمترین نهادهای دینی در تربیت افراد جامعه موثر است و ثمره این تربیت، کاهش جرم و ناهنجاری اجتماعی است.

تاثیر مسجد در کاهش جرم افراد اهل مسجد:

افرادی که در مسجد حضور می یابند، با اثر پذیری از آموزشهای مسجد به شکلی تربیت می شوند که میزان جرم در آنان کاهش می یابد. جنبه های اثر گذاری مسجد این چنین است:

تقویت  هویت دینی :

هویت دینی در درون انسان و با آفرینش او آمیخته است. با توجه به شاخص های هویت دینی، مسجد با فعالیت های مذهبی و آموزشهای بلندش، هویت دینی افراد اهل مسجد را تقویت می کند و این در حالی است که دین و معنویت بزرگترین مانع جرم و جنایت هستند که ضمانت اجرایی بالایی دارند. بی رغبتی به دنیا، فروتنی و ... از شاخص های دینی و هویت هستند و نبودن این شاخص ها و دنیا پرستی و تکبر و خودخواهی به گونه ای علل جرم است.

ایجاد موقعیت اجتماعی:

دست زدن به جرم، نشان دهنده عقده روانی در اجتماع است که نشانگر نداشتن پایگاه اجتماعی است. بنابراین افراد اهل مسجد جایگاهی مناسبی دارند و همه با احترام به آنان می نگرند و این پایگاه اجتماعی باعث می شود که توقع مردم از آنان بالا رود و آنان الگوی اخلاقی بشوند و به خاطر این جایگاه افراد مسجد نمی توانند از قانونهای اجتماعی سرپیچی کنند.

تاثیر مسجد در کاهش جرم افراد غیر مسجدی:

اگر فعالیت های مسجد گسترده باشد و به اجرای اعمال دینی داخل مسجد محدود نشود، مسجد بر افراد غیر مسجدی نیز اثر می گذارد و از کارهای خلاف جلوگیری می کند. این فعالیت ها چنین است:

الف) گروههای امر به معروف و نهی از منکر:

اگر فعالیت های مسجد گسترده باشد  با تشکیل گروههای امر به معروف و نهی از منکر می توان جرم و جنایت را دست کم در محله ای که مسجد در آن قرار دارد کنترل کرد.

ب) پایگاه بسیج:

پایگاه بسیج برای برخورد قانونی و قاطعانه با مجرمان و تامین امنیت در محله ای که مسجد در آن قرار دارد موثرند. گشت های شبانه و اعضای فعال بسیج، محیط ناامنی برای مجرمین ایجاد می کند و نقش مهمی در کاهش جرم دارند.

ج) فعالیت های فرهنگی:

فعالیت های فرهنگی مسجد، مثل کتابخانه و مسابقه های فرهنگی و علمی و ورزشی در افزایش سطح فرهنگی جامعه و کاهش جرم موثر است. این فعالیتها با برپا کردن اوقات فراغت و جهت دهی به بینش افراد، یک نظام اجتماعی امن را فراهم می کند.

آثار خانوادگی

خانواده، کوچکترین واحد اجتماع و عامل تعیین کننده شکل گیری نظام اجتماعی است. عوامل انگیزش و رفتاری گوناگونی بر قوت و پایداری خانواده و اعضای آن موثر است ومسجد سبب استحکام آن می شود.

ایجاد فضای معنوی

فضای منزل در تربیت فرزندان و نظام ارزشی خانواده موثر است. اگر فضای منزل به سمت ارزشهای واهی  و دور از معنویت پیش رود، خانواده دچار بحران می شود. فضای حاکم بر خانواده اهل مسجد معمولا معنوی است. اهل مسجد به عبادت مشغولند و به تقوای خود می افزایند و این تقوا درنتیجه تعالیم اسلامی مسجد ایجاد می شود که خانواده را مستحکم و پایدار می گرداند.

نقش مساجد در جوامع اسلامی

خانه مردم

ابتدای اذان و اقامه تا انجام نماز و سرانجام آن، نشان می دهد که اساس عبادت، به ویژه نماز بر پایه ی جمع و جماعت است وبنده به هنگام راز و نیاز هم باید خود را میان جمع ببیند، بنابراین هر گونه فرد گرایی و مانند آن از نظر قرآن و اسلام مفاهیمی مردود شناخته می شود.

پایگاه قضایی

در زمان رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) مسجد نقش عمده ای در امور قضایی داشت و بسیاری از مسائل حقوقی مردم با همت آن حضرت (صلی الله علیه و آله وسلم) در مسجد رسیدگی می شد.

در دوره ی خلفای راشدین این شیوه همچنان معمول بود، چنانکه  در گوشه ای از مسجد کوفه، به نام «دکه ی قضاوت می نشستند .حضرت علی (علیه السلام) برای رسیدگی به کارهای حقوقی و قضایی مردم به محکمه می رفت لذا در سرزمین های اسلامی داوری، مبنایی داشت و قضاوت مذهبی عهده دار این مهم بودند و تشکیلات خاص و مکان ممتازی به جز مسجد برای قضاوت ضرورتی نداشت.

همانگونه که مسجد به منزله ی پایگاه قضایی مورد استفاده قرار می گرفت جایگاه مناسبی برای حسبه – از دیدگاه سازمان های اداری جدید بخشی از وظایف اداری جدید بخشی از وظایف شهرداری، شهربانی و دادستانی را در بر می گیرد – به شمار می آمد برای مثال محتسب در قاهره یک روز در میان و در یکی از دو مسجد جامع آن شهر، برای رسیدگی به امور شهری حضور می یافت.

خانه ی خبر

مسجد، محل تجمع مردم، مرکزی برای اطلاع رسانی وپخش اخبار مهم نقش ویژه ای را از زمان های گذشته تا حال ایفا کرده است که مصداق بارز آن در جریان انقلاب شکوهمند ایران دیده شد. اصولا دین مقدس اسلام از این جهت که به مناسبت های مختلف مردم را فرا می خواند، در میان ادیان دیگر برجستگی خاصی دارد. اهمیت این مرکز به ویژه در زمان صدر اسلام که از جهت اطلاع رسانی فاقد رسانه های گروهی بود، اهمیت بسیاری داشت. زیرا در همین اجتماعات رهبران دینی فرصت را غنیمت می شمردند و به مناسبت های گوناگون راهنمایی لازم به اطلاع عموم می رسد.

هم اکنون نیز در بسیاری از کشورهای اسلامی مساجد از جهت پخش خبرهای مربوط به جنبش های مردم نهضت اسلامی نقش چشمگیری دارند.

محل رفع مشکلات

از زمان های گذشته افراد ضعیف و کسانی که به نوعی مشکلات شخصی و اجتماعی داشتند، به مسجد مراجعه می کردند. در سیره حضرت رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) می بینیم که مومنان برای رفع نیازشان به حضرت روی می آورند،  و آن حضرت نیز با بذل مساعدت های لازم نیاز آنان را تا حدی برطرف می کردند به این ترتیب، مسجد مکانی بود که می توانست محل ارتباط مستقیم رهبر و مردم باشد.

پایگاه جهاد و نهضت

در زمان رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) یکی از مهم ترین نقش های مسجد این بود که آن حضرت مقدمات فکری و بسیج عمومی مسلمانان را به منظور جهاد با کفار در آنجا تدارک می دید. عینا همین نقش در جریان نهضت روحانیون شعیه به رهبری امام خمیمی (قدس سره) در سال 1342 ش و پس از آن در جریان پیروزی انقلاب اسلامی ایران مشاهده شد. در کشورهای اسلامی همواره مساجد پایگاه نهضت های اسلامی علیه حکام جور و ستم پیشه مطرح بوده و هستند.

هم اکنون درکشور اسلامی ایران مسجد در قالب پایگاه نیروهای بسیج مقاوت فعال است، در طول 8 سال دفاع مقدس، مساجد به عنوان مکان های جذب نیروهای رزمندع بسیجی و پشتیبامی و فعالیت های پشت جبهه نقشی بسیار موثر و سرنوشت ساز ایفا کردند.

مرکز آموزش

در اهمیت علم و آگاهی همین بس که یکی از اهداف بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) تعلیم و تعلم بوده است.

روزی رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) واردمسجد شد و در آنجا با دو گروه مواجه شد. در یک قسمت  مردم سرگرم علم آموزی و در قسمت دیگر مسجد دسته ای مشغول راز و نیاز با خدا بوده اند. پیغمبر (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«این دو نشست و گردهمایی با خیر و سعادت اند. زیرا گروه دوم خدا را می خوانند و گروه اول سرگرم بینش و دانش اند و می خواهند دانش و آگاهی دینی خود را از رهگذر تعلیم به دیگران منتقل سازند. اما گروه اول بر گروه دوم مزیت دارند.

سپس حضرت (صلی الله علیه و آله وسلم) در جمع گروهی که سرگرم دانش اندوزی و تعلیم بوده اند، نشست.پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نخستین کسی بود که عرب را برای کسب دانش در یک حلقه کرد خود فرا خواند.

آموزش اسلامی با دعوت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نخستین مربی و معلم مسلمانان و از مسجد که در واقع پایگاه تعلیماتی مسلمانان بود آغاز شد. مسجد که در عصر نبوت و دوره ی خلفای راشدین بنای بسیار ساده و ابتدایی داشت،  مجمع نو مسلمانانی شد که برای حل و فصل مسائل جدید در آن آمد و شد داشتند. اقامه ی نماز استماع سخنان پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در باب آیاتی که وحی می شد تبلیغ دین و ابلاغ احکام شرع اعلان جنگ و جهاد و عقد صلح، تقسیم غنایم جنگی، ارسال نامه ها، تشیع جنازه ها و مسائلی از این قبیل بیشتر آنها با هجرت رسول خدا به مدینه جاری شد، در واقع مسجد کهن ترین دانشگاه اسلامی و اساسی ترین پایگاه تعلیمات در تاریخ اسلامی به شمار رفته و می رود.

مسجد علاوه بر مکان پرستش خدای یگانه، به عنوان قلب تپنده و چشم تیز بین جهان اسلام و همچنین اولین دریچه به سوی یک جامعه سالم، آرام، مرفه و خدا پسندانه، همواره مورد توجه مسلمانان بوده است، از این روی نخستین اقدامی که پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم) پس از هجرت به مدینه و تشکیل حکومت اسلامی به عمل آوردند ساختن مسجد بود. مسجد در جامعه اسلامی همواره از نظر سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نقش اساسی داشته است. اهمیت مسجد با تاکید آیات وحی؛ کلام گهر بار رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) و نقش تاریخی که در تمدن اسلامی ایفا کرده بی نیاز از دلیل و برهان است.

شناخت این نیایشگاه الهی در شهر پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) برای جامعه امروزی و دنیایی که در ظلمات مادی گرایی دست و پا می زند اهمیت بسیار دارد، چرا که مسجد در طول تاریخ خاستگاه آموزش های فرهنگی و نظامی و نمایشگاه هنرهای اسلامی وآوردگاه رقابت های ادبی بوده است.

از همین رهگذر بود که پیامبر بزرگوار اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم) در نخستین فرصت در راه دعوت به اسلام به تاسیس مسجد به عنوان پایگاه مهم اجتماعی و تربیتی پرداخت. پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در چند کیلومتری شهر مدینه و در محلی به نام قبا، مسجدی که امروز بنام مسجد (قبا) شهرت جهانی دارد، را ساخت، این نخستین مسجدی است که در اسلام شناخته شده است.

حضرت مصطفی ص) زمانی که به یثرب آمدند، اسم قدیمی یثرب به مدینه النبی تبدیل شد وضعیت سیاسی جدید آغاز شد، دو قبیله اوس و خزرج که دشمنی های کهنه و مهلک خود را در سایه اخوت دینی فراموش کرده بودند، دور بیرق اسلام گرد آمده و هسته جامعه مسلمانان را تشکیل دادند. تقسیمات قدیمی رنگ باخت و لقب افتخار آفرین «انصار» برای همه کسانی که اسلام را در ساعات سخت یاری کرده بودند، متداول شد. گروه مومنینی که زادگاه محبوب خود مکه را ترک کرده و از هر گونه وابستگی به آن دست کشیده بودند نام مهاجرین را دریافت کردند. برای اینکه پیوند مهاجرین و انصار محکم تر شود، پیامبر عقد اخوت بین آنها بست تا در غم و شادی یکدیگر شریک شوند. اما به خاطر اینکه اخوت مسلمانان مستحکم بماند و روابط مهاجرین و انصار یک رابطه ربانی و خدا پسندانه باشد باید کانونی تاسیس می شد و این هدف عالی در سایه آن تحقق می یافت و این همان مسجدی بود که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) آن را بر پایه های تقوی استوار کرد.

مسجد النبی ساختمانش ساده اما ره آوردش تمدن اسلام:

 ساختمان مسجد از نظر شکل و بنا ساده و با دین بی پیرایه ای که تعلیم می فرمود سازگار بود، دیوارهای آن با خشت و گل و سقفش از برگ درخت خرما درست شده بود. بخشی از مسجد نیز برای اقامت کسانی که منزل نداشتند، در نظر گرفته شد و در سالهای بعد نیز مسجد توسعه پیدا کرد.

مسجد کانون آموزش مدینه النبی

از نخستین روزهای ترویج اسلام، تعلیم با مسجد ارتباط تنگاتنگ داشت و یاد گیری فرمایشات پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) تحت عنوان «حدیث» طبق آئین اسلام آغاز شد. مسجد النبی مدرسه ای بود که مردان و قهرمانان در آن ساخته شدند و در پرتو قرآن مردم بت پرست به پیشروان هدایت تبدیل شدند.

این افراد داعیان، مبلغان، حامیان پارسایان شب و سوار کاران میدان ستیز در روز با اهل باطل بودند و توانستند اسلام و صلح و صفا را در گستره زمین رواج دهند و حیات معنوی را در گستره گیتی منتشر سازند و سیمای انسانیت را با ارزش های اسلام پیرایش دهند.

برجستگی وجه تربیتی و آموزشی مسجد پس از جنبه عبادی:

وجه تربیتی و آموزشی مسجد پس از جنبه عبادی بیشتر نمایان و برجسته بود. این نقش مسجد، توجه همه پژوهشگران را که درباره مسجد النبی سخن گفته یا اثری نگاشته اند به خود جلب کرده است. در برهه زمانی که مراکز آموزشی در کنار مسجد به فعالیت فرهنگ می پرداختند، تنها شمار اندکی مکتب های خانگی بود که در گوشه و کنار شهر مدینه قرار داشت و این مکتب ها تنها به آموزش خواندن و نوشتن در پاره ای موارد قرآن کریم و معارف اسلامی می پرداختند و حجم کارهای آنها هرگز با آنچه در مساجد انجام  می شد، قابل مقایسه نیست.

مسجد النبی اولین دانشگاه

تقریبا تمام علوم رایج در آن روزگار چون خواندن قرآن و حدیث، در مسجد تدوین می شد و ابعاد و کارکرد تربیتی مسجد با استناد به عملکرد و سخنان نبی اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) کاملا مورد توجه ایشان بوده است. از این رو یکی از ره آوردهای مسجد در مدینه النبی ایجاد فضای روشنگری و هدایت علمی و تربیت اخلاقی بود. مسجد پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) در مدینه نخستین دانشگاهی بود که حضرت (صلی الله علیه و آله وسلم) با دست خود یاران را به نیکی تربیت کردند تا در دین خدا فقیه و دانا شدند. صحابه پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) به آن رفت و آمد می کردند تا دانش، هدایت، فضایل و معرفت بیاموزند و هر اندازه که شرایط زندگی ایشان را یاری می کرد به این مهم اختصاص می دادند.

پایگاه تبلیغ پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در مدینه:

در روزگار رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) و صحابه ایشان، مسجد، کانون تبلیغ و ارشاد بود. یاران رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) بر حضور درمسجد  می کوشیدند و هر گاه یکی از یاران نمی توانست هنگام تعلیم حاضر شود، یکی از صحابه وی را در جریان جلسات قرار می داد.

نهضت نبی اکرم اندیشه های انسان را به سوی تعالی رهنمون ساخت و با فرمان به «خواندن»

«اقرا باسم ربک الذی خلق »

مبارزه با نادانی را رسالت خود قرار داد و بساط جهل و نادانی را بر چید و مدینه را به بستر آگاهی، بینش و دانش مبدل کرد و موجی از افکار و اندیشه های الهی را در جامعه ایجاد نمود.پایگاه تبلیغ اسلامی شور و نشاط علمی را بر انگیخت و دانش و آموختن قدر و بهایش بالا رفت. به هر روی، شمار آنانی که خواندن و نوشتن می دانستند افزایش یافت و تبلیغ و آموزش در پرتو پیام آسمانی رونقی چشمگیر پیدا کرد.

پرستش خدای یکتا محور تبلیغ:

آموزگار مکتب اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم) پرستش خدای را محور تبلیغ قرار داد و بر فراگیری معنای ایمان، دانستن آیه های کتاب آسمانی تاکید می کرد تا از گذر آن رسالت خویش را مبنی بر تفسیر و تبیین آیه های کلام آسمانی به مردم انجام دهد. هر چند پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در راستای این رسالت دشوار از هر فرصت و هر مکانی جهت روشنگری بهره می جست ولی سیره و زندگی پیامبر نشان می دهد که مسجد در دوران رسالت، مهمترین سنگر تبلیغ و تربیت بوده است.

توصیه های کلیدی

1. نقش کلیدی مسجد:

مسجد در فرهنگ دینی اهمیت زیادی دارد، از این رو تبلیغ مسجد آثار و پی آمدهای فراوان دیگر را در بر دارد.

برنامه سازان در برنامه های خود به مسجد اهمیت دهند  و باطرحهای جالب خود مردم را به مسجد فرا خوانند.

2. افزایش سطح آگاهی عمومی:

اعمال و رفتار فرد، تابع نظام شناختی است.گاهی به دلیل کم کاری اشخاص، آگاهی عمومی جامعه درباره مفاهیم و آموزشهای دینی در سطح پائین قرار می گیرد. بنابراین افزایش آگاهی عمومی درباره آموزشهای دینی، تلاش در راه هموارسازی برای گسترش ارزشهای دینی در جامعه موثر است.

3. توجه به اثار سوء تبلیغات:

امروز جهان غرب با شیوه های گوناگون تهاجمی ناجوانمردانه را به فرهنگ و هویت ایران آغاز کرده است. القای ناکارآمدی دین و بالندگی فرهنگ غرب و تناسب آن با نیازهای جامعه مهمترین محورهای این تبلیغات است.مثل عکس های مبتذل، سی دی غیر مجاز و ... در این میان مسجد به عنوان سنگری برای مبارزه با دشمن به شمار می رود که به شدت مورد تهاجم استعمارگران نیز قرار دارد.

4. توجه به الگوی روان شناختی و جامعه شناسی در فیلم سازی

برای تقویت فرهنگ مسجد در میان افکار عمومی، شخصیت های فیلم باید از یک الگوی روانشناختنی و جامعه شناسی پیروی کند تا دید منفی علیه مسجد و اهل مسجد ایجاد نشود، زیرا بازتاب آن بی تفاوتی عمومی نسبت به مسجد خواهد بود. فیلم سازان می توانند الگوهای مطلوبی از مسجد و اهل مسجد ارائه دهند:

1. مسجد را با شغلهای  مطلوب و مقبول اجتماعی مرتبط کنند.
2. افراد مسجد از میان افراد با تحصیلات بالا انتخاب شوند تا معلوم شود علم و دین با هم تضاد ندارند.
3. اهل مسجد از افرادی با سلامت روانی مناسب باشند.
4. فیلم، به گونه ای باشد که مخاطبان را فقط در موقع گرفتاری به مسجد هدایت نکنند.
5. مسجد ها را منظم و مرتب نشان دهند.

بررسی نقاط قوت برنامه ها

1. پخش اذان

رسانه ها، برنامه های ویژه ای را برای زمان نماز در نظر گرفته و با پخش اذان، نقش مسجد را تداعی کنند به همراه پخش اذان، تصاویروضو و نماز در مسجد نشان داده شود و پس از اذان تصاویری از برپایی نماز در مسجد نشان داده شود.

2. فیلم سازی

رسانه ها می توانند سریالهایی بسازند که رخدادهای گوناگون در مسجد و اهل مسجد را نشان دهد. لازم نیست همه وقایع مربوط به مسجد باشد، نشان دادن زندگی اهل مسجد با رویکرد خانوادگی، سیاسی، اجتماعی، دینی، هدف اصلی سریال باشد. در این سریال ایحاد فرهنگ مسجد، اوصاف مسجد نمونه و الگو راه حل مشکلات مسجد و حضوربهینه مردم در مسجد نیز بیان می شود.

3. مسجد شناسی

از جمله برنامه هایی که می تواند سبب رونق مساجد شود، شناساندن مساجد است. هر شهری دارای مسجدهایی است که پیشینه متفاوت و برنامه های گوناگونی دارند. اطلاع رسانی از ویژگی های برنامه های فرهنگی و جنبی مساجد، امری پسندیده و نیکوست.

مفهوم شناسی

برخی از اصطلاحات دینی، پیش از اسلام نیز به کار رفته اند و معنای گوناگونی داشته اند، مسجد و محراب از این واژگانند. در کتابهای لغت معانی فراوانی برای این دو واژه بیان شده است.

مسجد

مسجد(به فتح جیم) به معنای پیشانی، که نشان دهنده سجده بر آن باقی مانده است و هر یک از اندامهایی که هنگام سجده کردن باید با آن تماس گیرد، آمده است. مسجد به (کسر جیم) به معنای محل موضعی است که در آنجا سجده کنند و هر محلی که در آن عبادت انجام شود و همچنین مکان ویژه ای که برای برپا داشتن نماز توقف کنند.

دارای معانی نظیر

مکان عبادت مسلمانان، خانه خدا و جایگاه سجود، می باشد.

مسجد به علت جایگاه عبادت، احکام ویژه ای دارد. به عنوان مثال توقف  جنب و حایض در آن حرام است. تمیز کردن آن مستحب و خوابیدن در آن مکروه است.

علت اینکه جایگاه نماز و عبادت، مسجد نامیده می شود این است که سجده از شریف ترین و مهمترین ارکان نماز است و در آن بیش از دیگر بخش های نماز، انسان به خداوند نزدیک می شود، پس اسم مکان را از سجده گرفته اند و آن را محل عبادت و نماز نامیده اند.

محراب

محراب از ماده «حرب» به معنای جنگ است. مسلمانان برای بدست آوردن کمالات مورد نظر اسلام می بایست جهاد و جنگ با دشمنان داخلی (هوا و هوس و دسیسه شیطان) و خارجی(دشمنان اسلام و کافران) را که همیشه در کمین مومن هستند، مد نظر قرار دهند.

محراب در لغت به معنای «بالاخانه وحجره بالای حجره» غرفه صدر مجلس پیشگاه مقابل پایگاه صدر اطاق و شریف ترین موضع آن جای نشستن پادشاهان، جای امام جماعت در مسجد، شریف ترین جای در مسجد، طاق درون مسجد که به طرف قبله باشد، است. چون این طاق وسیله مبارزه با شیطان است، محراب نام کرده اند.

در صدر اسلام، استفاده از محراب، برای مشخص کردن سمت مسجد الحرام شناخته شده نبود و محراب، بعد ها برای تعیین جهت قبله، به ساختمان افزوده شد. درباره نخستین محراب سخنان گوناگونی گفته اند. برخی محراب جامع سید عقبه را نخستین محراب می دانند. واژه محراب در قرآن چهار با تکرار شده است و به معنای محل عبادت است.

فضیلت مسجد

همه مذاهب الهی و آسمانی و بسیاری از مکتب های بشری که تکیه گاه اجتماعی داشته اند، انتخاب و تعیین مکانی را به عنوان یک پایگاه خاص جهت انجام برنامه ها و مراسم مخصوص خود لازم می دانسته و وجود آن را برای پیروان خود یک امر مسلم و ضروری تلقی می کرده و جزء اولین برنامه های خود می دانسته اند و در صورت نداشتن چنین پایگاهی خود را ضعیف و بی تکیه گاه و شکست  خورده و پیروان خود را بدون تکیه گاه و پراکنده می پنداشتند و بر این اساس می بینیم حتی بت پرستان نیز پایگاهی برای خود انتخاب کرده و بت های خود را در آن محل خاص جمع می کردند و برای انجام مراسم خاص خود(پرستش، نذر، دعا مدیحه سرایی و خواندن اشعار) به آنجا می رفتند.

مسیحیان به کلیسا یا کلیسه و یهودیان به کنیسه یا کنیسا و زرتشتیان به آتشکده که پرستشگاه آنان است می رفتند.گوشه گیران و زاهدان نصاری که آنها را راهبان نیز می گویند به صومعه و دراویش و متصوفه در مکانی به نام خانقاه  یا خانقه گردهم جمع می شدند. از آنجایی که اسلام یک مکتب جهانی و جاودانی است وداعیه هدایت و رهبری بشریت را دارد. از ضرورت وجود یک مکان مشخص و پایگاه استوار در رابطه با عرضه قوانین خود و تعلیم و ارشاد مردم در تشکیل نظام اجتماعی عادلانه، غافل نمانده و لزوم بناء آن را به همه مردم و پیروان خود ابلاغ نموده است. این پایگاه که از مظاهر شکوه و عظمت اسلام به حساب می آید مسجد نام دارد. نامیکه نمودار عبودیت و بندگی انسان در برابر خداست.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: « هر که در دنیا مسجدی بسازد، خداوند در برابر هر وجب – یا فرمود: هر ذراع به مقداری که چهل هزار سال پیموده می شودشهری از طلا و نقره و در و یاقوت و زمرد و زبرجد و لولو به او عطا می کند.» قرآن در سوره توبه آیه  17 مشرکان را از آباد کردن مساجد خدا منع می کند و آنان را سزاوار چنین کار مقدس و با عظمتی نمی بیند.»

مشرکان را نرسد که مسجد خدا را تعمیر کنند در صورتیکه به کفر خود شهادت می دهند. خدا اعمالشان را نابود خواهد گردانید و دراتش دوزغ آنها جاوید ومعذب خواهند بود و در آیه 18 ویژگی آباد کنندگان مساجد را این گونه بیان می کند:« منحصرا تعمیر مساجد خدا به دست کسانی است که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز به پا دارند و زکوت مال خود بدهند و از غیر خدا نترسند و آنها امیدوار باشند که از هدایت یافتگان هستند.

در واقع تاکید قرآن بر وجود اوصاف و شرایطی خاص برای آباد کنندگان مساجد در حقیقت دارای دو جنبه فردی و اجتماعی است. از جنبه های فردی شرایط مذکور از آن روی اهمیت پیدا می کند که آبادگران مسجد بدون آن ویژگی ها عملی بی روح و پیکری بی جان است که در بارگاه ربوبی بی ارزش است و ثمری نخواهد بخشید و از بعد اجتماعی نیز از انجا که مسجد دارای نقش های مهم اجتماعی است بایستی آباد کنندگان آن انسانهای صالح و برگزیده باشند تا مسجد قادر به ایفای نقش حیاتی خویش باشند به تعبیر دیگر، بیش از آنچه به ساختن مسجد اهمیت می دهیم باید به ساختن افرادی که اهل مسجد و پاسداران مسجد و حافظان آنند اهمیت بدهیم.

قرآن مجید در سوره بقره آیه 114 کسانی که مردم را از مساجد خدا به هر شکلی باز می دارند و مانع آنها می شوند در نزدیک شدن و استفاده نمودن از این اماکن مقدس و محترم، ستمکارترین مردم نام می برد.

و قرآن در سوره حج آیه 25 به این افراد وعده عذاب جهنم می دهد.

«ان الذین کفروا و یعدون عن سبیل الله و المسجدالحرام الذی جعلناه للناس سواء العاکف فیه و البادومن یرد فیه بالحاد بظلم نذقه من عذاب الیم.»«ترجمه: و آنانکه به خدا کافر شده و مردم را از راه دین خدا منع می کنند و نیز از مسجد الحرامی که ما حرمت احکامش را برای اهل آن شهر و بادیه نشینان یکسان قرار دادیم مانع (مردم) می شوند وکسی که در آنجا اراده دشمنی و تجاوزکرده و به خلق ظلم و ستم کند همه را عذاب دردناک می چشانیم. و در آیه 40 از همین سوره خداوند به کسانی  که به مبارزه و دفاع از خود و این پایگاه مهم در برابر کافران بر می خیزند وعده نصرت می دهند.

الذین اخرجوامن دریاهم بغیر حق الاان یقولواربناالله ولولادفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بیع و صلوات ومساجد یذکر فیها اسم الله کثیرا و لینصرن الله من ینصره ان الله لقوی عزیز

 آن مومنانی که به ظلم کفار بنا حق از خانه هاشان آواره شده و جز آنکه می گفتند پروردگار ما خدای یکتاست (جرمی نداشتند) و اگر خدا رخصت جنگ ندهد و دفع شربعضی از مردم را به بعضی دیگر نکند همانا صومعه ها و دیر و مساجدی که در آنها نماز و یاد خدا بسیار می شودهمه خراب و ویران می شد و هر که  خدا را یاری کند البته خدا او را یاری خواهد کرد که خدا منتهای اقتدار و توانایی است. در واقع یکی از اهداف تشریع فریضه جهاد این بود که مسلمانان بتوانند مراکز بندگی خداوند (مساجد) را از شر دشمنان دین حفظ نمایند، زیرا از صدر اسلام دشمنان، مساجد و مراکز دینی را خطر جدی برای خود محسوب می کردند و درصدد این بودند که مراکز اجتماع مسلمین را از بین ببرند. از جمله  (مساجد الله)در آیات قبل این نکته بدست می آید که مساجد از قداست و حرمت ویژه ای برخوردار هستند چون کلمه مساجد اضافه به الله شده است  و این حاکی از آن« است که مساجد خانه های خداوند در روی زمینند و در این خانه ها باید خداوند را با اخلاص یاد کرد. همانگونه که در سوره اعراف آیه 29 آمده: قل امرربی بالقسط و اقیموا وجوهکم عندکل مسجد و ادعو مخلصین له الدین کما بداکم تعودون «ترجمه: بگوپروردگار من شما را به عدل و دوستی امر کرده و نیز فرموده که در هر عبادت روی به حضرت آورید و خدا را از سر اخلاص بخوانید که چنانچه شما را در اول بیافرید  به سویش بازآئید. مفسران در تفسیر جمله واقیمواوجوحهکم عند کل مسجد )تفسیر های گوناگونی ذکر کرده اند که زیباترین آن این است که توجه خود را در هنگام  اطاعت خالصانه متوجه خدا نماند و بت و چیزهای دیگر را شریک او قرار ندهند. برای رفتن به مسجد هم قرآن آدابی را بیان می دارد از آن جمله در سوره اعراف آیه 31 آمده: یا بنی خذوا زینتکم عند کل مسجد و کلواواشربو و لاتسرفواانه لایحب المسرفین « ترجمه: ای فرزندان آدم زیورهای خود را در مقام عبادت به خود برگیرید و هم از نعمت های خدا بخوریدو بیاشامید و اسراف نکنید که خدا مسرفان را دوست نمی دارد.مسجد پایگاهی برای عبادت و پرستش است و خداوند تبارک و تعالی به جهت اهمیت و فضیلت مساجد بر دیگر مکانها مساجد را به خود نسبت داده و از آن خویش دانسته است.

در سوره جن آیه 18 آمده: و ان المساجد لله فلاتدعوا مع الله احدا» ترجمه: و مساجد مخصوص خداست پس نباید با خدا احدی غیر او را پرستش کنید. از این رو برای رفتن به مسجد قرآن آدابی را بیان میدارد از آن جمله در سوره اعراف آیه 31 آمده: بی شک مراد از زینت تنها آراسته بودن به امور ظاهری نیست. بلکه باید گفت: زینت آراسته شدن به فضائل معنوی مانند اخلاص و یاد خدا و حقیقت بندگی است، قلب انسان مسجدی بایستی آراسته به طهارت و پاکی بوده و از شرک و ریا و اعتقادات نادرست به دور باشد.خداوند در سوره نور آیات 36 تا 36 ویژگی های اهل مسجد را این گونه بیان می دارد: فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدووالاصال.رجال لاتلهیهم تجاره و لابیع عن ذکرالله و اقام الصلوه و ایتاء الزکوه یخافون یوما تتقلب فیه القلوب و الابصار. لیجزیهم الله احسن ماعملوا ویزیدهم من فضله و الله یرزق من یشاء بغیر حساب:

ترجمه: در خانه هایی خدا رخصت داده که در آنجا رفعت یابد و در آن ذکر خدا شود و صبح و شام تسبیح و تعظیم ذات پاک او کنند. پاک مردانی که هیچ کسب و تجارت آنان را از یاد خدا و به پا داشتن نماز و پرداختن زکات غافل نمی سازد و از روزی که دل و دیده ها در آن روز حیران  و مضطرب است ترسان و هراسانند.تا خدا در مقابل بهترین اعمال ایشان جزاء و ثواب عطا فرماید و از فضل واحسان خویش بر آنها بیفزاید و خدا هر که را خواهد روزی بی و حد و حساب بخشد. نتیجه گیری کلی که می توان از این آیات کرد این است که کتاب خدا برای مسجد فضیلتی بس بلند و مقامی بس ارجمند قائل است، مسجد خانه خدا در محل عبادت و برترین و شریفترین مکان روی زمین است، مسجد مرکز اتصال قلب و روح به محبوب حقیقی و جای شنیدن دعوت حضرت دوست به سوی خیر و کمال است.مسجد خانه قرآن، مدرسه عشق، مکتب دانش، مرز بینش و محل گرفتن فیوضات ربانیه از عالم قدس است.مسجد مکان تبلیغ و ارشاد و هدایت مردم و عرضه کردن قوانین الهی و آشنا نمودن مردم با آن است. پایگاه اجتماع مردم و زمینه ساز ایجاد وحدت و همبستگی هر چه بهتر و بیشتر در میان اقشار مختلف اسلامی و دیدار با همدیگر در هر صبح وشام است.  منبر مسجد سنگر بزرگ نور افشانی مبلغان و گویندگان عالم و عامل می باشد. منبری که جایگاه  پیامبران و اوصیاء آنها و اولیاء الله می باشد. محراب مسجد، محل جنگ و حرب است.جنگ بادشمن درونی (هوای نفس) و دشمن بیرونی. یکی شیطان و دیگر هر انسانی که کار شیطانی انجام می دهد و در مقام گسترش کفر و نفاق و فحشا و طاغوت و هر آنچه مظهرانست می باشد.

در جامعه امروز مبلغان و آشنایان به معارف الهی وظیفه سنگینی را بر عهده دارند آنان باید جوانان را هر چه بیشتر با معارف الهی آشنا کنند و با تقویت هر چه بیشتر نهاد بسیج جوانان را با مسجد آشنا نمایند.

قداست مسجد

مسجدمکان  پیامبران و پرهیزگاران و مومنان است. مسجد، انوار الهی و بهترین مکان نزد خداوند است؛ زیرا مسجد زیارتگاه موحدان است و باغهای بهشت است. مسجد بازار آخرت و خانه خدا در زمین و ستارگان زمین به شمار می روند. بنابر این مساجد در ردیف قرآن و عترت قرار داده شده است.

حضور در مسجد

 نشستن در مسجد، عبادت است و سبب ارامش و رحمت الهی می شود. حاضران در مسجد، میهمانان و زائران پروردگار هستند. نشستن در مسجد، گنجینه ای بهشتی، بلکه بهتر از نشستن در بهشت است. رفتن به مسجد ثواب بسیار دارد و سبب افزایش حسنات و حذف گناهان می شود در قیامت، سبب نور الهی می شود و انسان را در جوار عرش الهی جای می دهد.

آباد کردن و بنای مساجد

 هر کس مسجدی بسازد، از اهل خدا می شود و وارد بهشت می شود و خداوند به او در بهشت خانه  یا قصر و شهر بزرگی می بخشد.کسانی که مسجد را آماده سازند مانع نزول بلا هستند.مساجد باید بزرگ و بدون اشرافیت ساخته شوند و زینت کردن آنها چون معابد یهود و نصاری جایز نیست. همچنان مشرکان حق ندارند، خانه خدا را اباد سازند.

 آداب مسجد

برخی از بناها دارای اهمیت ویژه ای هستند و آدابی خاص دارند، برای مثال مکّه مکرّمه و حرم ائمه، احکام و قداست ویژه ای دارند. داشتن طهارت، خواندن ورود مسجد، وارد شدن با پای راست و بد بو نبودن دهان از آداب ورود به مسجد است و از آداب مستحب نشستن رو به قبله، تمیز کردن مسجد، خواندن نماز تحیت و خوشبو کردن هنگام  نماز است.از آداب مکروه، اندوختن اب دها و بینی، خندیدن در مسجد، خواندن نماز میت در مسجد، خرید و فروش و سخنان بیهوده می باشد و خواندن دعا در هنگام بیرون رفتن و با پای چپ خارج شدن نیز از آداب مسجد می باشد.

مقام و منزلت اهل مسجد

اهل مسجد، زائران خداوند هستند که از بلاها ومشکلات در امانند و مردگان به آنها غبطه می خورند. این گروه در شمار محبوبترین افراد نزد خداوند قرار می گیرند و پاداش آنها خانه بهشتی است.

ترک مسجد

کسی که در منزلش برای دوری از مسجد، نماز جماعت برگزار کند، نماز او و همراهانش تمام و کمال نیست و کسی که صدای اذان را از مسجد بشنود و بی دلیل در مسجد نماز نخواند، نماز او تمام و کامل نیست.

امیرالمومنین می فرمایند: قومی که در مسجدهای ما، برای نماز جماعت حاضر نمی شوند با ما در خوراک و مشورت و ازدواج حق شرکت ندارند و هیچ چیزی از اموال ما به آنها تعلق ندارند، تا در نماز جماعت ما حاضر شوند. در روایت ها کسی مسجد را گرامی ندارند ملعون شناخته شده است.

مکان مذهبی

مذهب، بزرگترین رکن  زندگی بشری است که در شکل های ویژه ای گسترش می یابد ونمودهای گوناگونی دارد.

در این میان مجالس مذهبی، در همه مذاهب حتی ادیان غیر الهی جایگاه ویژه ای دارد.یکی از راههای ترویج دین، برپایی مجالس مذهبی است. این مجالس گرایشهای دینداری را تقویت می کند و تبلیغ عملی دین به شمار می رود.مسجد یکی از مهمترین مکانهای برپایی مجالس دینی است. نماز جماعت، سخنرانی دینی مراسم فاتحه، عزاداری محرم و صفر جلسه قرآن و نیایش گرامیداشت مناسبت های دینی همچون تولد  ائمه و عیدهای مذهبی، همه و همه از مهمترین مجالس مذهبی هستند که با رونق و شکوه بسیار، در مسجد ها بر پا می شود.

حافظ نظام ارزشی

ارزش، واژه ای است که معانی و کاربردهای گوناگونی دارد که در شاخه های فلسفه، فلسفه اخلاق، علوم تربیتی، علوم اجتماعی و مباحث اقتصادی به کار می رود. ارزشها هم به لحاظ فردی و زندگی اجتماعی عنصری محوری و مهم در زندگی انسان به شمار می رود.دگرگونی ارزشها زمینه رخداد و انقلاب ومهمترین آرمان انقلاب اسلامی است و دشمنان می کوشند با دگرگون کردن منفی نظام ارزشی مردم اندیشه های پلید استعماری و ضد دینی خود را عملی کنند.

مسجد ها یکی از مهمترین پایگاه دینی هستند که به حراست از نظام ارزشی می پردازند و از فراموش شدن ارزشها جلوگیری می کنند.

1. مبارزه با تهاجم فرهنگی:

تهاجم فرهنگی یکی از گونه های تسلط بیگانگان است، که از راههای فرهنگی انجام می شود و بیگانگان آن را به عنوان اثرگذارترین شیوه می دانند که باید با آن به طور صحیح مبارزه کرد. مسجد با بیان خطر تهاجم فرهنگی و تقویت گرایشهای مذهبی از تعالیم و مفاهیم دینی دفاع می کنند و حتی با بیان فرهنگ و آموزه های اسلام در برابر تهاجم فرهنگی غرب می ایستند. رونق و تقویت مسجدها عامل مهمی در حفظ و تقویت کیان فرهنگی است.

تبلیغات:

در جهان امروز تبلیغات جایگاه ویژه ای دارد و مهم ترین ابزار استعمار نوین به شمار می رود. مفاهیم و تعالیم دینی بااثر پذیری این تبلیغات  دچار تزلزل و تحریف می شود و در نهایت گرایشهای دینی در سطح جامعه کاهش می یابد. مسجد به عنوان سنگر اصلی مکتب حنیف از صدر اسلام تاکنون، پایگاه مبلغان راستین حق بوده و مسلمانان، همواره از این سنگر برای خنثی کردن تبلیغات منفی استعمارگران و زورمندان زمان خویش و همچنین اعتلای اسلام، استفاده کرده اند.

تاریخچه موضوع

حضرت ابراهیم به فرمان خدا خانه کعبه را بنا نهاده تا موحدان و خدا پرستان عبادتگاههای در خورو شایسته  داشته باشند. بعد ها صومعه ها کلیساها وکنیسه ها، مکان عبادات پیروان ادیان گوناگون بوده اند. در اسلام پس از هجرت پیامبر به مدینه، اولین مسجد با همکاری مسلمانان ساخته شد. نخستین مسجد را پیامبر در مدینه در کنار خانه خود ساخت. زمین آن، خوابگاه شتران بود و پیغمبر آن را از صاحبش خرید  و سپس خلفا وحاکمان و پادشاهان بر وسعت آن افزودند و در تزیین آن کوشیدند. در صدر اسلام در هر شهر، یک مسجد داشت. ولی از آنجا که برای بسیاری از مسلمانان روزی پنج بار رفتن به مسجد های دیگر کاری دشوار بود، از این رو در کنار مسجد جامع شهر مسجد های دیگر در محل ها و حتی در روستاها ساخته شدند. از زمان قدیم در هر مسجدی مناره یا مناره هایی بر پا می شده است. مناره ها، برج گونه هایی هستند که موذن از فراز آن اذان می گوید و مومنان را به برپایی نماز فرا می خواند. مناره، نخستین بار در زمان امویان در سوریه ساخته شد.

مسجد ضرار

مسجدی بود که در کنار مسجد قبا، به وسیله گروهی از منافقان طایفه بین غنم بن عوف ساخته شد که پیامبر با خراب کردن آن موافق بودند. منافقان کوتاه شدن مسیر بیماران و کسانی که کارشان زیاد است را بهانه ای برای ساختن این مسجد بیان کردند. این مسجد از روی حسادت و کینه، به عنوان مکانی برای دسیسه علیه اسلام بنا شده بود که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) می فرمایند: «به این مسجد که مردمی ظالم آن را ساخته اند بروید و پس از ویران کردن آن را آتش بزنید.

مسجد النبی، سیاست فرهنگ و مدیریت اسلامی

در دوره های درخشان تمدن اسلام در حیات جمعی مسلمانان با نقش هایی چون مجلس شورا، محل داوری، مرکز فتوا، پایگاه یا ستاد تقسیم ها نظامی جلوه می کرد.

سپاهیان از مسجد برای جهاد در راه خدا گسیل می شدند تا کلمه الهی را برافراشته دارند و پرچم اسلام را در جهان به اهتراز درآورند!تاسیس مسجد در مدینه النبی محور اساسی روند حرکت روز افزون و آغاز فصل جدید سیاسی در حیات امت مسلمان است و نخستین گام بنیاد تمدنی نوین با تاسیس این پایگاه عبادی – سیاسی ریخته شد. مرکزیت سیاسی مسجد در مدینه پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و پویایی تمدن اسلام اصل مهمی است که بر حکومت، جامعه و فرهنگ تاثیری ژرف دارد. مسجد نبوی کانون جنبش های فکری و علمی بوده است.

مسجد النبی بستر عقد پیمان ها و مشورت با هیئت ها

پیمان اخوت دو قبیله اوس و خزرج در مسجد النبی بسته شد و عقد اخوت میان امت نیز از مواردی است که پیامبر در مسجد مدینه برقرار ساخت. هیئت ها و گروههایی که قصد تشرف به اسلام را داشتند به مدینه النبی می آمدند و وارد مسجد می شدند. اسیران جنگی را بیشتر در مسجد جای می دادند تا در آن فضای مملو از معنویت مناجات پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و یاران پاک نهادشان روح اصیل اسلام را درک و خانه دل شان منور به نور ایمان شود.

پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) تازه مسلمانان را به صورت فردی در مسجد آموزش می دادند و گفت و گوهای علمی و فرهنگی زیادی میان هیئت های اعزامی قبایل گوناگون در مدینه صورت می گرفت و محل آن جز مسجد نبود. نبی اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) با هیئت هایی که به حضور می پذیرفتند و به مذاکره دینی و اجتماعی می پرداختند که این جهت گرویدن به اسلام، و آشنایی کامل مردم پیرامون معارف اسلامی سامان می یافت. ناگفته نماند که هر چند گاهی مسجد النبی شاهد مسابقات ورزشی و بزمهای ادبی نیز بوده است که این بیانگر نگرش همه جانبه اسلام به زندگی می باشد.

پیوند مسجد النبی با زندگی اجتماعی

جالب آنکه حضرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) برای آنکه آمیخته گی مسجد را با زندگی اجتماعی مردم نشان دهد خانه و مسجد را در یک واحد معماری بر پا کرد و خانه های صحابه و مهاجرین و انصار در اطراف آن استقرار یافت تعداد بسیاری از مسلمانان بی خانمان و اهل تبعید تحت عنوان اصحاب صفه در حوالی مسجد می خوابیدند.در کنار  مسجد خیمه ای به عنوان بیمارستان بر پا می شد و مکانی به امور نظامی اختصاص داشت و از همین رهگذر است که ساختمان های مهم اجتماعی و عمومی و حیاتی در اطراف مسجد النبی تمرکز یافتند. به هر روی مایه مباهات است که پیامبر  با بنای مسجد توانست شکوهی در تمدن اسلامی ایجاد کند تا مسلمانان با آفریدن عجایب و شگفتی ها، اوج و عظمت مقدس ترین مکان های روی زمین را جهت پرستش و عبادت خالق هستی به جهانیان عرضه کنند.

مسجد تجلی گاه دین

مساجد در ماه مبارک رمضان همواره بیشتر از سایر ماهها مورد توجه و اقبال مسلمین قرار می گیرد.

اقشار مختلف هر ساله در این ماه برای آشنایی بیشتر با مفاهیم اسلام و فرهنگ قرآن به طور گسترده تر به مساجد مراجعه می کنند. سخن از طلوع اسلام و مطلع آن و فجر صادق آئین محمدی (صلی الله علیه و آله وسلم) و مرکز اشاعه آن یعنی مسجد است. مسجد مهمانخانه خدا در زمین،جایگاه نزول برکات وخیرات آسمانی  خانه راز و نیاز، عشق ومحبت صفا و صمیمت، ایثار و رحمت تجلی بهشت خدا در زمین و محل ارامش موحدان است. آنچه از بررسی نقش مسجد در صدر اسلام بدست می آیدجامعیت مسجد در همه زمینه های عبادی سیاسی، فرهنگی، آموزشی، نظامی، قضایی و ... بوده است و محور همه آنها امامت و پیشوایی در مسجد است که به عنوان مهم ترین مسئله در ساختار و پیکره این مکان مقدس مطرح است وکوچکترین غفلت ولو جزئی، سرانجام به لوث شدن هدف کلی و پایمال گشتن مقصد نهایی خواهد شد. اهمیت این موضوع در ساختار مسجد به اندازه ایی است که در زمان حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) در مدینه، شخص ایشان عهده دار اداره مسجد النبی بود و در غیاب حضرت امامت مسجد بر عهده کسی بود که توسط آن بزرگوار معین می گردید.

جایگاه مسجد از دیدگاه امام خمینی

با پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) مساجد نیز همانند دوران صدر اسلام جایگاه واقعی خود را باز شناختند به طوری که نیروهای فعال در مساجد به طور مستقیم در متن انقلاب شرکت جستند به گونه ای که از آن پس مساجد نقش پایگاه ارتباطی مردم را بر عهده داشتند و در شرایط حساسی که نهضت اسلامی فاقد هر گونه تشکیلات منطبق با معیارهای اسلامی بود مساجد توانستند این نارسایی مهم را جبران کرده و به انسجام نیروهای مردمی بپردازند. علاوه بر این بسیاری از برنامه های انقلاب مانند رفراندوم، شوراهای محلی، کانون های بسیج و دیگر ضرورت های زمان در مساجد انجام می گرفت.

نقش مسجد در مبارزه با دشمنان اسلام

با بررسی نقش مسجد در مبارزه علیه کفر و الحاد، این نکته بدست می آید که چشمه زلال مبارزه و نهضت علیه باطل در طول تاریخ از مسجد جوشیده است و این مکان الهی بود که توانست به قیام مقدس مردم ایران که به برقراری حکومت اسلامی انجامید، نیروو توان بخشید و همه این مبارزات و پیروزی ها بر محور سفارشات و رهنمودهای آن پیر فرزانه و بت شکن زمان بود. او بود که بر پایه شناختی که از موقعیت و نقش مسجد داشت، خطاب به مسلمانان جهان می فرماید:«اگر حرم و کعبه و مسجد و محراب، سنگر و پشتیبان سربازان خدا و مدافعان حرم وحرمت انبیا نیست، پس مامن و پناهگاه آنان در کجاست؟

مسجد خنثی کننده نقشه های دشمن

از جمله ترفندهای استعمار و دشمنان داخلی و خارجی برای محو اسلام خاموش کردن چراغ و رونق مساجد بوده است که این حیله خائنانه در رژیم گذشته تا حد زیادی موثر افتاد و الان نیز تمام سعی و تلاش دشمنان در خلوت کردن مساجد به عنوان پایگاه ضد استکباری است. آن بزرگوار با تاکید بر نقش محوری مسجد در خنثی کردن نقشه های دشمنان اسلام می فرماید:

«اینها از مسجد می ترسند، من تکلیفم را باید ادا کنم به شما بگویم، شما دانشگاهی، شما دانشجویان همه تان به مساجدتان بروید، پرکنید، سنگر هست اینجا سنگرها را باید پرکنید.

«مساجد و محافل دینیه را که سنگرهای اسلام در مقابل شیاطین است هر چه بیشتر گرم و مجهز نگه دارید.»

مسجد مرکز انقلاب و تداوم آن

با بررسی تحولات سالهای سرنگونی رژیم شاهنشاهی و پیروزی انقلاب اسلامی، نقش و اهمیت مسجد در ابعاد مختلف به وضوح هویدا است. در آن موقعیت مردم و روحانیت با محوریت مساجد به مبارزه ادامه می داد که نه در گذشته و نه در حال و آینده هیچ مکانی قابلیت این مرکزیت را ندارد و هم اینک نیز اگر مردم  از این مرکز دور بمانند، موجب شادی دشمنان و تضعیف انقلاب خواهد شد. در آن موقعیت حساس مسجد پایگاه عمده ای شد تا شاگردان و پیروان ایشان  به همراه اقامه فرایض دینی و عبادی که دلیل حضور مردم در مساجد بود، پیام ها و هدف امام خمینی را دریافت کنند.

آن بزرگ معمار انقلاب با تاکید بر حفظ مساجد به عنوان اصل و اساس انقلاب می فرمایند:

«مساجد در انقلاب اسلامی ایران، مرکز انقلاب و مرکز آشنایی مردم با اسلام و وظایف شرعی آنان در جهت پاسداری از ارزشهای والای اسلام بوده است»

«مسجد محلی است که از آن باید امور اداره بشود، این مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد، این مراکز حساسی است که امت باید به آن توجه داشته باشند، این طور نباشد که خیال کنیم حالا دیگر ما پیروز شدیم، دیگر مسجد می خواهیم چه کنیم؟ پیروزی ما برای اداره مسجد است.»

مسجد مرکز جنبش و حرکت های اسلامی

در زمان رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) یکی از مهم ترین نقش های مسجد تدارک مقدمات فکری و بسیج عمومی مسلمانان به منظور جهاد با کفار بوده است. عینا همین نقش در جریان نهضت روحانیون شیعه به رهبری امام خمینی (ره)در سال 1341(هـ.ش) و پس ازآن در جریان پیروزی انقلاب اسلامی ایران مشاهده می شد. تاثیر این مکان مقدس در طول 8 سال دفاع مقدس در جذب نیروهای رزمنده بسیجی و آموزش آنها و نیز پشتیبانی و فعالیت های پشت جبهه، بر هیچ کس پوشیده نیست. مسلم و بدیهی است که اگر بیانات روشنگرانه آن پیر فرزانه نبود، مساجد نمی توانستند جایگاه حقیقی خود را بدست آورند و او بود که مساجد را مرکز جنبش ها و حرکت های اسلامی معرفی کرده و می فرمود:

«مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت های اسلامی بوده  از مسجد تبلیغات اسلامی شروع می شده است، از مسجد حرکات قوای اسلامی برای سرکوبی کفار و وارد کردن آنها در بیرق اسلام بوده است. شما که از اهالی مسجد و علمای مساجد هستید، باید پیروی از پیغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) و اصحاب آن سرور کنید و مساجد را برای تبلیغ اسلام وحرکت اسلامیت و قطع ایادی شرک وکفر و تائید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار دهید. بر اساس همین دیدگاه که متفکران و نویسندگان خارجی نیز به اهمیت مساجد در ساختار انقلاب تاکید کرده و آن را محور اصلی و شکل گیری انقلاب اسلامی دانسته اند. از آن جمله حامد الگار نویسنده و منتقد بزرگ می گوید: «مسجد هسته اساسی تشکیلات انقلاب اسلامی بود.یکی از عناصر مهم در پیروزی انقلاب احیای مجدد مسجد و تمام ابعاد عملکردی آن بود. نقش مسجد دیگر نه عزلت و گریزگاهی از جامعه بود که مردم برای دوری جستن از دنیا، گرفتن وضو، انجام عبادات یا گوش دادن به صوت قرآن به آن پناه می بردند بلکه بر عکس، مسجد به عنوان یک کانون مبارزه و مرکز فرماندهی بدل گردید به طور خلاصه مسجد تماما آن چیزی شد که در عصر پیامبر بود.

جایگاه معبد در اسلام و دیگر ادیان

بشر بر پایه فطرت خود، توحید و یگانگی خداوند را درک می کند و ذات پاک حق را از وابستگی به زمان ومکان خاص، منزه می داند و این گرایش فطری، او را وادار می کند تا در مکانی که انتساب بیشتری به خداوند دارد به عبادت او بپردازد. باستان شناسان از معبدهایی خبرمی دهند که از آغاز پیدایش انسان وجود داشته است.پیروان ادیان گذشته وظیفه داشتند که نماز را فقط در پرستشگاه خود به جا آورند و نماز گزاردن در خارج از معبد، تنها از روی ناچاری برای آنان روا بوده است. در اسلام با آنکه بر نماز گزاردن در مسجد تاکید فراوان شده،ولی نماز در خارج از مسجد نیز صحیح است.

قرآن و جنبه های عبادی مسجد

در قرآن، هر جا سخن از مسجد به میان آمده، جنبه های عبادی آن به عنوان نقش اولیه و بنیادین این جایگاه مقدس مورد تاکید قرار گرفته است. خداوند بزرگ می فرمایند:

«و مساجد ویژه خداست پس هیچکس را با خدا مخوانید»

و همچنین می فرمایند:

«ومساجد یذکر فیها اسم الله کثیرا و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می شود(حج 40)

با توجه به آیه های 36و37 سوره نور نیز مسجد، پایگاه تجمع مردانی است که صبح وشام در آنجا به تسبیح و عبادت مشغولند و هیچ تجارت و معامله ای آنان را از یاد خداوند باز نمی دارند.

جنبه های عبادی مسجد در گفتار معصومین

پیشوایان معصوم نیز به پیروی از قرآن بر جنبه های عبادی مسجد  بسیار تاکید کرده اند. نیم نگاهی به آداب و احکام مسجد، این نکته را روشن می سازد.مسجد جایگاه عبادت است و هر گونه مساله ای که مسجد  را از ایفای این نقش باز دارد، نامطلوب شمرده شده است.

یافتن دوست خوب

یکی از عوامل موثر در شکل گیری شخصیت انسان،؛ دوست است. مسجد پایگاهی است دینی و فرهنگی که نماز گزاران مومنی در آن رفت و آمد می کنند و دوستی با این افراد، در بینش انسان موثر است. کسی که با خوبان ارتباط دارد، حتی اگر به آن درجه از تکامل نرسد که به سبب خدا ترسی، مرتکب گناه نشود، به سبب حیا و شرم از برادران دینی خود، راه انجراف را در پیش نمی گیرد

بررسی آثار آموزشی مسجد

از آغاز اسلام، مسجد به عنوان یک پایگاه آموزشی، کاربردهای گوناگونی داشته است. در سالهای آغاز مبعث با وجود اختناق و شرایط سختی که بر مکه حاکم بود، پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در دورانی یاران خویش را در مسجد الحرام گرد می آورد. برای آنان قرآن می خواند و واجبات و محرمات الهی را به آنان آموزش می داد. چنین جلسه هایی در مسجد گاه به مناظره و گفتگوهای طولانی علمی با سران قریش می انجامید.

پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود : توقف در مسجد لغو و بیهوده است.مگر برای سه دسته: کسی که پس از نماز به تلاوت قرآن می پردازد، آن که سرگرم ذکر و یاد خداست و کسی که به مباحثات علمی اشتغال داشته باشد».

نقش و اهمیت اجتماع در مسجد

با توجه به نقش آفرینی عمیق دین در ایجاد تشکل های اجتماعی است که موجب شده تا اسلام در ابتدای نظام دهی سازمان دینی خود تاسیس مرکز تجمع عمومی مسلمانان را با نام «مسجد» در اولویت قرار داده و اجتماع در آن را به نیکوترین وجه ستوده و شدیدترین تاکیدات را در راستای حفظ این سنگرهای توحیدی ابراز داشته است.

حضرت امام (ره) بر اساس همین شناحت، بارها بر اهمیت اجتماع و حضور فعال در مساجد تاکید داشته وآن را موجب تقویت اسلام و نظام می دانستند.

«مساجد باید مجتمع بشود از جوانها، اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوائدی دارد و اگر بفهمیم که  اجتماعاتی که اسلام برای ما دستور داده و فراهم کرده است، چه مسائل سیاسی را حل می کند، چه گرفتاریها را حل می کند، این طور بی حال نبودیم که مساجدمان مرکز بشود برای چند پیرزن وپیر مرد.

و در جاهای مختلفی می فرمودند

«نماز را در جماعت بخوانید، اجتماع باید باشد، اجتماعاتتان را حفظ کنید. مساجدتان را محکم نگه دارید.»

و در سخنی دیگر می فرماید:

«مسجد مرکز تبلیغ است، درصدر اسلام از همین مسجدها ارتش ها راه می افتاده، مرکز تبلیغ احکام سیاسی- اسلامی بوده هر وقت یک گرفتاری را طرح می کردند صدا می کردند« الصلوه مع الجماعه» اجتماع می کردند. این گرفتاری را طرح می کردند.صحبت ها را میکردند مسجد مرکز اجتماع سیاسی است. اجتماعات خود را هر چه بیشتر در مساجد و محافل و فضاهای باز عمومی برپا نمائید.

ترس دشمن از مسجد

آنچه در تاریخ مسجد در سراسر ایران و در طول مبارزات و فعالیتهای انقلابی بدست می آید مساجد تنها جایگاهی بوده است که در جوی آکنده از وحدت و اخوت و معنویت، نیروهای مبارز و مومن و شجاع را در خود جای داده و از این طریق در جهت بیداری و آگاهی بخشی به توده های بسیج و گروههای مختلف مردمی، رسالت خویش را متحقق ساخته است. به همین دلیل است که دشمنان از مسجد به عنوان مرکز نیرومند پشتیبانی انقلاب و ستاد عملیاتی رهبر انقلاب اسلامی در هراس و وحشت بوده و بارها مساجد آماج حملات دژخیمان رژیم سابق قرار گرفته و هم اینک نیز دشمنان داخلی و خارجی درصدد خلوت کردن و دور کردن مردم به خصوص جوانان از مساجد می باشند.

آن بت شکن زمان با درک این حساسیت دشمنان، بارها خطر جدایی انقلاب از مساحد را مورد تاکید قرار داده و می فرمودند:

«اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوی باشد، ترس از فانتوم ها نداشته باشید. ترس از آمریکا و شوروی و اینها نداشته باشید. آنروز باید ترس داشته باشید که شما پشت کنید به اسلام، پشت کنید به مسجد.

و در بیانی دیگر می فرماید:

«ای ملت! مسجدهای خودتان را حفظ کنید، روشنفکر غربی نباشید ای حقوقدانها! مسجد ها را حفظ کنید، بروید به مسجد ... تا این نهضت به ثمر برسد، مملکت شما نجات پیدا کند.

«این یک توطئه است که می خواهند مسجد ها را کم کم خالی کنند. شما باید هوشیار باشید که مسجدهایتان و محراب هایتان و منبرهایتان را حفظ کنید و بیشتر از سابق شمایی که این معجزه را از مسجد دیدید که همه قدرتها را به هم شکست، نه فقط ابرقدرتهای دیگر را هم به هم شکست، نباید در  اسلام سستی کنید.مسجدها را محکم نگه داریم و پرجمیعت کنید»

رهبر کبیر انقلاب(ره) با تیزبینی که در مسائل سیاسی اوایل انقلاب داشتند خطر جدایی مردم و انقلاب را از مساجد حس می کردند و مراقب بودند تا ارتباط مردم با مسجد قطع نگردد، اسناد تاریخی نشانگر آن است که ارتباط مردم با مساجد، نقش بسیار موثری در پیروزی انقلاب اسلامی داشته است و تداوم آن نیز بستگی به همین ارتباط دارد.

از جمله مواردی که نشان دهنده اهمیت فوق العاده حضور مردم درمساجد را از دیدگاه حضرت امام (ره) نشان می دهد، پیامی بوده که اعلام کردند که تمامی اسلحه هایی که در اوج تظاهرات و درگیریها به دست مردم افتاده است، به مساجد تحویل داده شود. این پیام که با استقبال همگان مواجه شد، تاکید دیگری بر این مطلب است که علاوه بر اهمیت اجتماع و تجمع در مسجد حتی رفت و آمد به این جایگاه الهی نیز دارای آثار و برکات و خنثی کننده نقشه های دشمنان است. در حالیکه مکانهای دیگر نظامی و انتظامی بود که می توانست به عنوان پایگاه جمع آوری معرفی شود، و این چیزی نیست جز اهمیت حضور و رفت و آمد مردم و ایشان در بخشی دیگرمی فرمایند:

«باید تمام اسلحه هایی که در دست مردم است، جمع شوند. هر کس اسلحه ای پیدا کرد، باید به مسجد محله خود ببرد و به امام جماعت مسجد تحویل بدهد، و بعد این اسلحه ها از مساجد به کمیته آورده می شود.

و به خاطر همین لزوم ارتباط است که در صدر اسلام وحتی بعداز آن، تمام خطابه ها و پیام ها و مشورت ها و نیز محل رفع مشکلات مردم، محل رسیدگی به اختلافات و مسائل حقوقی و قضایی مرکز آموزش و تعلیم و دانش اندوزی و ... در این مکان مقدس انجام می گرفته است.

توجه به مدیریت در مسجد

بحث مهم دیگر در مسجد مدیریت و امامت آن است، این رسالت ویژه و مهم امامت در نماز- نوعی رهبری و پیشوایی است که لازمه آن این است که امام جماعت در حد خود واجد کمال، خصال، روحیات و عملکردهای پسندیده ای  می باشد که همان کمالات در سطح بالاتر برای رهبری صالح جامعه اسلامی مطرح می باشد.

با نگرشی اجمالی به تاریخ مساجد در می یابیم که مساجد تنها برای ادای فرائض دینی نبوده، بلکه علاوه بر پایگاه تجمع طبقات گوناگون اجتماع برای ادای وظایف شرعی و دینی همواره پایگاهی برای استفاده های علمی، فرهنگی وآموزشی و ... برای جوانان بوده است و همانگونه که مساجد محل تصمیمگیری های سیاسی و شروع بسیاری از حرکت های اسلامی و نهضت ها بوده است در مقابل روزی که ارتباط با دین و مساجد ضعیف یا قطع شده، ضعف و ناتوانی و شکست را برای ملت ها به دنبال داشته است.

در تاریخ انقلاب شکوهمند اسلامی نیز مساجد نقش سازنده و موثر خود را در تقویت ایمان به هدف و همچنین گردآوری طبقات گوناگون مردم، به خصوص جوانان ایفا کردند.

با توجه به مطالب فوق جایگاه و نقش مهم امام جماعت به عنوان اولین برنامه ریز، هم در تقویت بنیه دینی و مذهبی و هم به منظور بهره برداری مناسب و مفید از مسائل سیاسی، اجتماعی و ارتقای میزان آگاهی آحاد مردم آشکار میشود.

به همین جهت است که در صدر اسلام مدیریت و امامت مسجد النبی (صلی الله علیه و آله) به عهده شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و در غیاب ایشان به عهده کسانی بوده است که به تشخیص آن بزرگوار صلاحیت امامت را داشته اند و توسط خود حضرت معرفی می شده اند.

حضرت امام خمینی (ره) نیز با توجه به نقش مهم مسجد در ابعاد عبادی سیاسی، نظامی و اجتماعی، وظیفه امام جماعت را بسیار گسترده تر از یک نماز جماعت می دانستند و لزوم شایستگی و احراز صلاحیت امام جماعت را مورد تاکید قرار می دادند و بر این مساله تاکید داشتند که استقامت هر مسجد و اهل مسجد بستگی به امام جماعت آن دارد، چرا که گاه عدم شایستگی او، موجب انحراف و دوری جماعتی از مسلمین از مسیر  حق می شود. آن فقید فرزانه می فرمودند:

استقامت هر مسجدی و اهل هر مسجد به عهده امام مسجد است.گوینده ها باید مستقیم باشند تا بتوانند مستقیم کنند. ائمه جماعات باید مستقیم باشند تا بتوانند مستقیم کنند دیگران را.»

توجه خاص آن بزرگوار بر لزوم دقت و حساسیت در تعیین و نصب امام جماعت مخصوصا در مساجد خاص و پرجمعیت تا آنجا بود که حتی در مواردی شخصا امام جماعت برخی از مساجد را انتخاب و معرفی می کردند. که این انتخاب ها از دو جهت حائز اهمیت و قابل دقت می باشند:

اولا: تعیین و انتخاب امام جماعت مساجد به قدری مهم و حایز اهمیت است که  در بعضی موارد رهبر حکومت اسلامی شخصاً اقدام می فرمودند.

ثانیا: با توجه به تاکیدات مکرر آن بزرگوار بر نقش سیاسی، اجتماعی و نظامی مسجد، علاوه بر نقش عبادی، این مطلب به دست می آید که لازم است ائمه جماعات مساجد، افرادی آگاه به زمان و با تائید علما انتخاب شوند.

 

استفاده بهینه از مسجد

 مسجد از آغاز نه تنها محل نیایش و عبادت، ذکر وعظ و خطابه و تجمع مومنان در ساعات خاص بوده بلکه محل ابلاغ احکام و دستورها و آموزه های دینی، جایگاه قضاوت و دادرسی، ستاد تبلیغات و مرکزی برای رفع مشکلات مردم نیز بوده است.

آنچه در شرایط اجتماعی و پر از حساسیت فعلی به عنوان یکی از وظایف مهم امام جماعت هر مسجد مطرح می باشد اختصاص زمانی مناسب برای برقراری ارتباط صمیمانه با اقشار مختلف مردم جهت حل مشکلات اجتماعی و فرهنگی آنان و نیز رسیدگی به اختلافات خانوادگی و مشابه آن می باشد. که از این طریق امام جماعت خواهد توانست ضمن برنامه ریزی دقیق برای ارائه خدمات مختلف فرهنگی و دینی به مراجعین از فضا و محیط مسجد نیز استفاده بهینه بنماید. بخصوص این برنامه می تواند عاملی برای جذب بیشتر نسل نو به مسجد باشد، چرا که چشمه های امید به آینده موفق و بالنده را در دل و ذهن آنها جاری خواهد ساخت. و از خالی شدن این سنگر جهاد و عبادت، جلوگیری خواهد کرد.

نقش و اهمیت مسجد در بعد سیاسی

مسئله حائز اهمیت دیگری که در صدر اسلام مورد توجه خاص پیامبر گرامی اسلام بوده است و مرحوم امام (ره) نیز به تبعیت از آن حضرت بر آن تاکید داشتند، مدیریت سیاسی مسجد است.

اهمیت این موضوع به حدی است که اگر مسجد از سیاست اسلام دور بماند آنگونه خواهد شد که دشمنان خواستارش بوده و سعی کرده اند تا مسجد و نماز جماعت را به محل صرف عبادت مبدل کنند. تا هیچ ضرر و خطری از این ناحیه متوجه آنها نباشد.

دردوران انقلاب اسلامی ایران نیز پس از محور اعتقادی و عبادی، پررنگ ترین، فعال ترین و بارز ترین بخش کار مساجد در محور سیاست بوده است، چرا که مساجد در آگاهی و بیداری توده ها در دوران قبل و بعد از انقلاب نقش موثری داشته اند و رژیم های استعماری جهان نیز از مسجد بیش از هر نهاد انقلابی می ترسند و این واضح است که همانگونه که مسجد از آغاز به عنوان خانه خدا و محبوب ترین مکان ها به عنوان نخستین کانون عبادی مطرح بوده است و همانطور که نخستین جایگاه دانش و مرکز تعلیم و تعلم قرآن و بحث و بررسی مسائل دینی بوده است به همان نسبت به عنوان نخستین نهاد سیاسی در جامعه اسلامی از جایگاه و اعتیار خاصی برخوردار بوده است.

پیامبر اکرم اصول سیاسی اسلام را به ویژه در اموری که می دانست مسلمانان از نظرات و تجربیات مفیدی برخوردارند، در مسجد به شوری می گذاشت.

حضرت امام (ره) در تبیین بعد سیاسی مسجد می فرمایند:

«اما راجع به اسلام شروع کردند تبلیغات کردن به اینکه اسلام یک مکتبی است که ملایم کم کم پیش می رود. یک مکتبی است که مربوط به دعا و ذکر و یک روابطی مابین مردم و مابین خالق و سیاست را کاری  به آن ندارد. اسلام به حکومت کاری ندارد. به سیاست کاری ندارد این را آنقدر تبلیغات روی آن کردند که در جامعه خودی روحانیت هم به خورد آنها دادند که بسیاری از آنها هم همین اعتقاد را پیدا کردند که روحانی مسجد برود و نماز بخواند و عرض می کنم از این صنف کارها درس بگوید و مباحثه بکند و آن آداب شرعیه را به مردم نشان دهد. آنها دیدند که نماز روحانیون و نماز اسلام هیچ به آنها ضرر ندارد هر چه می خواهند نمازبخوانند.»

و در جایی دیگر با بیان اینکه اسلام با سیاست آمیخته شده و اسلام بدون سیاست اسلام نیست می فرمایند:

«کتاب هایی که اسلام در سیاست دارد بیشتر از کتابهایی است که در عبادت دارد، این غلط را در ذهن ما جای گیر کرده اند و حتی حال باورشان آمده است.

آقایان به اینکه اسلام با سیاست جداست، یک احکام عبادی است ما بین خود و خدا، بروید توی مساجدتان و هر چه می خواهید دعا کنید, هر چه می خواهید قرآن بخوانید ما هم با شما کار نداریم اما این اسلام نیست. آن بزرگ مرد تاریخ در اوج اختناق رژیم ستم شاهی یعنی سال 52 می فرمایند:

«وظیفه علمای اعلام و مبلغین است که جرائم اسرائیل- را در مساجد و محافل دینی به مردم گوشزد کنند»

البته ناگفته پیداست که سیاست مسجد با مسجد سیاسی که طرفداران هر گروه و جناح این مکان مقدس را سیاسی و جناحی کرده و امام جماعت نمازگزاران، سخنرانان و تمام برنامه های آن طبق سلیقه آن گروه اجرا می شود، فرق می کند. چرا که با تعریفی که اسلام از مسجد عرضه می کند مسجد نمی تواند پایگاه سیاسی یک حزب باشد.مسجد از یک سو به خدا و از سوی دیگر به مردم تعلق دارد از این رو نمی تواند زیر سیطره یک باند سیاسی قرار بگیرد و از آن به صورت مرکز فعالیتهای تشکیلات گروه استفاده شود.

حضرت امام (ره) در خاطره ای می فرماید: «دوران رضا خان من از یکی از ائمه جماعات سوال کردم که اگر یک وقت رضا خان لباس ها را ممنوع کند و اجازه پوشیدن لباس روحانی به شما ندهد چه کار می کنید، اوگفت: ما توی منزل می نشینیم و جایی نمی رویم. گفتم من اگر پیش نماز بودم و رضا خان لباس را ممنوع می کرد همان روز با لباس تغییر یافته به مسجد می آمدم وبه اجتماع می رفتم. نباید اجتماع را رها کرد واز مردم دور بود.»

آنچه لابلای سخنان و پیام های حضرت امام خمینی (ره) مشهود است، تاکید و سفارش بر اهمیت مسجد و اجتماع در آن است که پرداختن  به تمامی آنها در این مقال نمی گنجد. ولی آنچه از مجموع سخنان پیامبر گونه ایشان درباره نقش مهم و سرنوشت ساز مسجد در جامعه اسلامی بدست می آید حفظ مسجد در راستای حفظ اسلام و دور نشدن از اهداف آن است.

نتیجه آنکه مسلمانان و حکومت اسلامی مکلفند دستورات و احکام دین را به بهترین وجه در تمامی ابعاد زندگی خود پیاده نمایند و از سوی دیگر، باید مراقب باشید تا مبادا به بهانه های مختلف(مانند مقدس بودن مسجد) توطئه جدایی دین از سیاست در جامعه و مسجد اجرا شود، چرا که یکی از جلوه های پیاده شدن احکام دینی در زندگی مومنین، توجه و اهتمام به مسائل و مشکلات سیاسی جامعه و تلاش در جهت رسیدگی و برطرف ساختن آنهاست و چه مکانی بهتر از مسجد برای هماهنگی این فعالیت ها؟ وچه فضایی بهتر از جماعت مومنین که خود جلوه ای از بعد سیاسی این عبادت بی همتا است؟

سازمان تبلیغات

سازمان تبلیغات به عنوان نهادی با ماهیت دینی در راستای ترویج فرهنگ اسلامی تاسیس شده است که در زمینه های گوناگون می تواند به رونق و شکوفایی مسجد کمک کند.

تبلیغ:

در جهان امروز تبلیغ یکی از مهمترین عوامل هدایت افکار عمومی و ترویج یک گونه تفکر ویژه است. سازمان تبلیغات می تواند با تبلیغات منظم وحساب شده و بر اساس مخاطب شناسی دقیق به رونق و شکوفایی مسجد کمک کند.

عوامل موثر بر تبلیغات

1. نصب پوستر و پلاکارت با موضوع مسجد در قسمت های پر رفت و آمد شهر

فرد با دیدن تابلو بدون اینکه مورد خطاب قرار گیرد ذهنش با موضوع مسجد درگیر می شود.

2. استفاده از هنر در تبلیغات

استفاده از هنر در تبلیغات دینی اثر گذار بوده است و استفاده از شیوه های سنتی تبلیغ به صورت خطاب مستقیم و بدون توجه به زمینه های روانی و فرهنگی مفید نیست. استفاده از هنر مثل: استفاده از تابلو یا برچسب زیبا، قابل نصب در خانه می توان موثر باشد.

3. ئتامین نیرو

یکی از ارکان مهم مسجد، امام جماعت است که در جهت دادن فعالیت ها موثر باشد. اما در سراسر کشور در مسجد ها روحانی ثابت و همیشگی وجود ندارد و این یک نقطه ضعف مسجد است. سازمان تبلیغات با همکاری حوزه علمیه می تواند با تامین امام جماعت مسجد ها را تقویت کند. مثلا در نزدیکی هر مسجد وسایل زندگی و معیشتی را برای روحانی فراهم آورد تا همیشه وی در آن مسجد باقی بماند.

پژوهش

پژوهش یکی از راههای تبلیغات است که با ساختار سازمان تبلیغات کاملا تناسب دارد. تهیه کتاب، جزوه، بروشور، مجله درباره آثار و اهمیت مسجد در مقاطع سنّی گوناگون و ارسال آن به مدارس و مهد کودک ها و مراکز پژوهشی در تقویت جایگاه مسجد در نظام دینی بسیار موثر است. درپژوهش، باید نیازها و ملاکهای مخاطب به خوبی در نظر باشد و دستاوری مناسب با محیط و شیوه تفکر او شود. برای مثال در پژوهش برای ارسال به مهد کودک استفاده از نقاشی با رنگ های شاد و گوناگون در قالب شعر و داستان کودکانه مفید است.

فعالیت فرهنگی

برای گسترش یک فرهنگ مثل فرهنگ مسجد، علاوه بر پژوهش و تبلیغ برخی فعالیتهای فرهنگی لازم است مثل:

• برگزاری نمایشگاه عکس، نقاشی، خطاطی، کتاب و ... با موضوع مسجد که در داخل یا خارج و یا در مکان هایی مثل پارک و دانشگاه و ... می توان آن را برگزار کرد.
• مسابقه نقاشی، خطاطی، داستان نویسی در مورد مسجد. در برگزاری می بایست موقعیت زمان، مکان، سن و روحیات افراد در نظر گرفته شود. برای مسابقه نقاشی از کودکان و مسابقه خاطره نویسی از بزرگسالان می توان استفاده کرد.

4-سمینار (کنگره):

برگزاری کنگره در یک موضوع؛ نشان دهنده اهمیت آن است. سازمان تبلیغات می تواند کنگره ای درباره جنبه های گوناگون مسجد با فراخوان گسترده مقاله از سراسر کشور برگزار کند و نتایج آن را به صورت کتابی چاپ کند.

نشریه

چاپ یک فصلنامه، مجله، با موضوع مسجد که جنبه خبری داشته باشد، مثل بررسی نتایج وقدمت مسجد ها و معرفی مسجدهای کهن و مصاحبه در مورد آن می تواند در شناخت مساجد موثر باشد.

بسیج

بسیج پایگاهی فرهنگی و انتظامی است که در دوران دفاع مقدس شهادتها، و شجاعتهای زیادی از خود نشان دادند. در این میان بسیج عنصری کارآمد در دفاع از حد و مرزهای فرهنگی کشور به  شمار می رود .

بسیج وعوامل موثرش بر مسجد

فضای مسجد  

وجود پایگاههای بسیج در مسجد ها، علاوه بر ایجاد آمادگی نظامی در جوانان و امنیت ساکنان محله، در ایجاد تقویت فرهنگ شهادت و جذب افراد به ویژه جوانان موثر است.روحیه پرشور و پرتحرک جوانان با فضای پرنشاط انعطاف پذیری همچون بسیج هماهنگ است و آنان را جذب می کند.

فعالیت های فرهنگی

پایگاههای بسیج باید در زمینه فعالیتهای فرهنگی، کارهای حساب شده ای انجام دهند. یکی از این کارها چاپ مجله است. یعنی هر یک از اعضاء مطلبی را فراهم می کند و به رئیس بسیج تحویل می دهد، تا پس از بررسی و موافقت امام جماعت چاپ شود و با تکثیر در بین اهالی محل خودباوری در میان جوانان و در افزایش قدرت پژوهش و تقویت بنیه علمی آنان موثر می باشد و اوقات فراغت آنان را پر می کند و از تهاجم فرهنگی جلوگیری می شود.

آموزش و پرورش

کودکان و نوجوانان ساعت ها به صورت مستقیم و غیر مستقیم با این سازمانها در ارتباطند و اینکه یکی از جنبه های مسجد، بعد آموزشی آن است فعالیتهای زیر از سوی آموزش و پرورش، سبب تقویت مسجد می گردد:

 تربیت اخلاقی

کودکی. نوجوانی، دو مرحله مهم تربیت و شکل گیری شخصیت است. آموزش و پرورش با شیوه های تربیتی زیر می تواند دانش آموزان را در رفتن به مسجد تشویق کند.

الف) کتابهای درسی با بیان مطالبی در مورد مسجد و ثواب و آثار رفتن به مسجد را گوشزد کند.

ب) گفتار و رفتار خوب معلمان و مدیران بر دانش آموزان بسیار تاثیر گذاراست.

ج) فضای داخلی مدرسه به طور غیر مستقیم دانش آموزان را به سوی فراگیری آموزشهای دینی هدایت می کند مثل پخش اذان در مدرسه

برگزاری نماز جماعت

برگزاری مناسب ومنظم نماز جماعت زمینه مناسبی را برای ورود دانش آموزان به مسجد  فراهم می کند. همچنین برگزاری مراسم دعاها و نیایش در مسجد محل و برگزاری کلاس قرآن در ماه مبارک رمضان در مسجد از کارهایی است که آموزش و پرورش می تواند در تقویت مسجد انجام  دهد و بی توجهی به این مسائل تضعیف مساجد می شود.

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

با توجه به گستره فعالیت های این وزارتخانه و گوناگونی ابزار فرهنگی به نظرمی رسد نقش مثبتی بر مسجد داشته باشد، چاپ کتاب و رمان، تهیه و پخش فیلم و تهیه سرود و شعر در سنین گوناگون از فعالیت مهم موثر این وزارت است. در مقابل تهیه فیلم و نوار غیر مجاز و چاپ کتابهای ضد دینی به گونه غیر مستقیم سبب تضعیف مسجد ها می شود

امور مساجد

امور مساجد نهادی است که به طور مستقیم با مسجد در ارتباط است و کارهایی از جمله تعیین صلاحیت هیئت امنا و انتخاب اعضای جدید، انتخاب امام جماعت و نظارت بر فعالیت های مسجد را بر عهده دارد.

* عوامل موثر در گسترش  فرهنگ مسجد

الف) برگزاری نماز جماعت

نماز جماعت از مهمترین فعالیت های عبادی مسجد است.برگزاری نماز جماعت در ادارات، همراه با سخنان کوتاه امام جماعت درباره مفاهیم دینی و اهمیت نماز جماعت، در گرایش افراد به مسجد موثر است.

ب) فضای کار

محیط و فضای کار با به کار بستن درست اصول و شیوه های تبلیغاتی به صورت غیر مستقیم می تواند مفاهیم و ارزشهای دینی را تقویت کند، مثل قرار داشتن نوشته های زیبا، هنرمندانه وپرمعنا در زیر شیشه میزکار که قابل دیدن باشد در تقویت فرهنگ مسجد موثر است.

مسجد کانون هدایت

«در خانه هایی که خداوند اجازه داده است که رفعت یا بند و در آنها نام او به بزرگی یاد شود، در این خانه ها هر صبح و شام مردان با ایمان به تسبیح او مشغولند.»

(ومساجد یذکرفیها اسم الله کثیرا)

و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می شود

در کشف الاسرار در ذیل این آیه آمده است که «ابن عباس» گفت:

«المساجد بیوت الله فی الارض و هی تضی اهل السما کما تضی النجوم الاهل الارض».

«مساجد خانه های خدا در زمین است. همانگونه که ستارگان برای اهل زمین می درخشند، مساجد نیز برای ملکوتیان نور افشانی می کنند»

بنابراین، ازمصادیق بارز این بیوت، مساجدند که چنین ویژگی هایی دارند!

پایگاه ضد ستم

و من اظلم ممن منع مساجد الله ان یذکر فیها اسمه وسعی فی خرابها «و کیست ستمکار تر از آنکه منع کرد و بازداشت مردم را از مساجد و در خرابی آنها کوشید، تا نام خدا را در آنجا بر زبان نیاید وبزرگ نشود.»

بعضی از مفسران  نزول این آیه را در پیشامد «حدیبیه» دانسته اند که مشرکان عرب نگذاشته اند رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم)  و اصحابش به مکه وارد شوند. برخی دیگر گفته اند که این ایه اشاره به خرابی بیت المقدس (70 سال بعد از میلاد مسیح) به دست سپاه (تیطس) رومی دارد که شهر ومجسمه سلیمان را به کلی ویران کرد و آثار یهود و اوراق تورات را سوزاند.

از مضمون این ایه چنین استفاده می شود که چون مساجد در طول تاریخ همواره پایگاه های وحدت و همدلی وسنگر های مبارزه علیه طاغوت و فساد بوده است، کافران و اهل شرک و نفاق با ترس از این مراکز آنها را برای خویش خطری جدی به حساب آورده اند و پیوسته به تخریب آن دست می زنند و تا امروز هم ادامه دارد.

ناگفته نماند که مسجد در طول تاریخ به دو گونه تخریب گردیده است یکی همان تخریب ظاهری است که سقف و دیوار آن فروریخته اما نوع دوم تخریب معنوی و سپردن محراب مسجد به انسانهای نا اهل، نا آگاه از نقش مسجد، جایگاه امام و مسئولیت های بزرگی که یک امام دارد بوده است. و نوع دوم تخریب که خطرناک ترین نوع آن بوده اثرات ناگوار آن برای امت اسلامی بسیار سنگین وپرهزینه تمام شده است!.

 مسئولیت های یک امام مسجد از نظر اسلام

باید گفت که اگر مسجد پنجره تمدن اسلامی و تربیت گاه انسان های فرهیخته و پاک سرشت و بستر خیزش علم و علما بوده است و اگرمسجد مادر همه موسسات تعلیمی و اجتماعی اقتصادی و نظامی ... بوده است اگر مسجد سنگر برای فرو ریختن کاخ های ستم و بنای تمدن عدالت گستر بوده است فقط و فقط بخاطر این بود که امام های مسجد در دروه های درخشان اسلامی خود را شناخته بودند، نقش خود را درک کرده بودند و مسجد النبی را برای خود الگو قرار داده بودند. و دقیق می دانستند که مسجد آخرین دریچه برای نجات امت است.

و حالا هم اگر ما بخواهیم در بیداری امت اسلامی نقش بسزایی بازی کنیم و انسان های بیگانه از قرآن را با این کتاب سامان بخش زندگی آشتی بدهیم واگرخواسته باشیم که هویت از دست رفته ای امت اسلامی را باز گردانیم باید مساجد را با امامان آن آباد بسازیم و این منبر تمدن ساز را به کسانی بسپاریم که حداقل از این صفات برخوردار باشند:

- آگاهی کامل از علم توحید و اصول عقاید اسلامی.

- شناخت از منابع تشریع، سنت نبوی و مراتب سنت بر اساس اهمیت تا با تاکید بر سنن زائده سبب تعطیل سنت ها موکده نشود.

- آگاهی کامل از احکام و شرایط نماز و مراتب احسان در عبادت تا بتواند مردم را در روشنایی عبادت خالصانه تربیت معنوی کند.

- شناخت کامل از بدعت ها و خرافات رایج در جامعه و آمادگی مبارزه با آن.

- حسن قرائت قرآن کریم و به خصوص آگاهی از احکام تجوید.

- توانایی ارشاد مردم بر اساس حکمت و در نظر گرفتن مراتب دعوت در روشنایی سیره نبوی (صلی الله علیه و آله وسلم)

- در قسمت علوم اسلامی امانت دار بوده تا هر حرف بی اساسی را تحت پوشش دین بخورد جامعه ندهد و از اعتماد مردم نسبت به خود سوءاستفاده ننماید.

- امام باید در پرهیز از حرام و توجه به حلال الگو باشد.

- قناعت و دوری از طمع از صفات لازمی یک امام است تا هیبت و وقارش برای مردم خدشه دار نشود.

مهم ترین صفت یک امام شجاعت در گفتن حق است.

مسجد عبادتگاه حق

مسجد و عبادتگاه بودن همه ی نقاط زمین از ویژگیهای دوران رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) است، زیرا پیامبران پیشین فقط در صومعه ها و کلیساها می توانستند به عبادت بایستند و نماز بگذارند. لکن برای حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) گستره ی زمین، مسجد بوده و آن حضرت در هر مکان که وقت نماز فرامی رسید به نماز می ایستاد.

واژه ی مسجد در عرف و اصطلاح مردم دنیای امروز فقط بر معبد ومکان نماز مسلمانان اطلاق می شود اما مراکزعبادی پیروان دیگر ادیان توحیدی با نام و عنوان دیگری مانند صومعه، کلیسا، کنیسه، دیر و امثال آنها خوانده و شناخته می شوند. با وجود این بر این نکته تاکید است که در بنیان اعتقادی و فکری و علمی اسلام هر چند عبادات و فرایض یومیه و جز آنها وقتی معین دارند و برگزاری آنها در مساجد فضیلت و اجر پاداش فراوان دارد، اما به طور کلی برای ارتباط با خداوند هستی و ادای نماز ودعا و نیایش به درگاه الهی مکان و زمان خاصی لازم نیست. بلکه انسانی که خود را بنده ی مطیع در برابر خدا می داند همه جا و همه وقت به دنبال رضای پروردگار تلاش وجهاد می کند و باگام سپردن در مسیر حق تعالی است انسان مومن و پارسا همواره برای تحصیل رضای الهی تلاش و جهاد می کند و با گام سپردن در مسیر کمال مطلوب و ممکن انسانی، عمر خود را سپری می سازد.

مسجد پایگاهی است فرهنگی که انسان موحد و مسلمان در آنجا در ابعاد مختلف حیات فردی و در مسائل سیاسی اجتماعی، اعتقادی، اقتصادی، علمی، فرهنگی و حتی نظامی و دفاعی و دیگر ابعاد حیات سلیم بشری، آموزش می بیند آن هم آموزش های اولی و پایه ای که بر اساس آن پرورده می شود. و مجال ورود به عرصه ی پر جنجال زندگی را پیدا می کند و با سلاح تقوا و پارسایی به معنای کامل و صحیح کلمه و با نوعی مصونیت فکری و عقیدتی و با پیراستگی و وارستگی های لازم با اشتغال در هر سمت و مقامی در صراط مستقیم تکامل انسانی قرار می گیرد.

این سخن مورد اتفاق همگان است که مسجد در قرون وسطی با این خصوصیت و ویژگی بوده است، در بینش مکتب اسلام عبادت، سیاست، اقتصاد، اخلاق، علم، فرهنگ، جنگ و دفاع، و ده ها مقوله دیگر که شکل دهنده زندگانی در بعد کامل انسانی هستند. اموری به هم پیوسته اند و طرح تنها یکی از آنها نارساست و فرهنگی ویرانگر به بار خواهد آورد.

به نظر می رسد که اگر همزمان با پیشرفت مادی که نصیب بشر امروز شده است در بعد روحانی و معنوی هم واقع نگری و حقیقت گرایی وجود می داشت و به کل مسائل به دیده ی انصاف نگریسته می شد و تعصب باطل و خودکامگی ویرانگر حاکم نمی بود به راستی چهره ی زندگانی در جهان در هر دو بعد مادی و معنوی دگرگون می شد و زندگی برای همه ملت ها و آحاد بشر لذتی خاص می یافت.

مسجد, علاوه بر اعتبار و شان عبادی خود که  خلیفه ی مسلمین در آنجا نماز به جماعت می گذارد مرکز ومقر شوون دولتی و حکومتی بود. منبر مسجد، حکم تخت شاهی دوره های بعدی را در کشورهای غیر اسلامی داشت که بر فراز آن سیاست حکومت تببین می شد.

حوزه علمیه نجف به دست شیخ الطایفه محمد بن حسن طوسی در مسجد یا مساجد کنار حرم امیر المومنین علی بن ابی طالب (علیه السلام) پایه گذاری شد و این مرکز علمی با سابقه ای هزارساله تاکنون فقها و دانشمندان برجسته ای به جامعه بشری تحویل داده که به اقرار و اعتراف برخی حقوق دانان معاصر و صاحب اثر نظریه ی بعضی از فقها حقوق تطبیقی رجحان داشته و از عمق و دقت بیشتری برخوردار است.

افزون بر بعد علمی بعد سیاسی و مرکزیت مبارزاتی این حوزه ی شیعی اظهر من الشمس است. همچون رهبری نهضت  ضد انگلیس استعمارگر در جنگ های عراق و رهبری مشروطیت ایران در دوره ی قاجار و جنبش تنباکو و سرانجام قیام اسلامی و حرکت بی نظیر امام خمینی – قدس سره در براندازی سلطه ی استعماری آمریکا و طرد رژیم دست نشانده پهلوی.

حوزه علمیه قم نیز در مساجد اطراف مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه بنیان نهاده شده توسعه پیدا کرده است افاضات علمی و انتشار  فرهنگ اصیل اسلامی از این مرکز مقدس علمی – دینی بر همگان روشن است و اثبات آن با توجه به این همه آثار در خور توجه نیاز به اقامه ی دلیل و برهان ندارد.

با این همه آثار شگرف و در خور توجهی که مساجد برای جامعه اسلامی و انسانی به همراه داشته است موجب شده تا استعمارگران مخرب فرهنگ، به قصد سلطه یابی بر کشورهای اسلامی زرخیز شرق و دست اندازی به چاه های نفت منطقه  خاوری مسلمان نشین به توطئه چینی بپردازند و با شیطنت و استشراق علمی در تضعیف این مراکز بکوشند. که در نتیجه به تغییر اوضاع سیاسی اجتماعی آن کشورها دست یافتند و با اجرای سیاست های موذیانه و اعمال شیوه های استعماری نو و کهنه نظامی و فرهنگی و گماردن نوکران بومی و دست آموز و کاملا مطیع خود وضع مساجد را دگرگون ساختند و به وضعی نابهنجار راندند که امروزه شاهدیم.

خوشبختانه نسل متعهد و آگاه امروزه می تواند به داوری صحیح بنشیند و به این نتیجه برسد که نه روی آوردن به مساجد و تعمیم فرهنگ مسجد، عامل عقب ماندگی است و نه روی برتافتن از مساجد، موجب پیشرفت واقعی است، زیرا چه عقب ماندگی و چه پیشرفت و ترقی هر یک اسباب و عوامل خود را دارند، اثر مساجد به شرط توجه به ارزش ها مثبت وسازنده است. بر مسلمانان عصر حاضر که عصر بیداری و بازگشت به خویش است فرض و لازم است که فرهنگ مسجد را احیا و زنده کنند و این مراکز روحانی و فرهنگی و عبادی را با همان منزلت واقعی و ماموریت اصلی و فلسفه حقیقی اش مطرح سازند، با روح و ماموریت اصلی و فلسفه حقیقی مطرح و نیز حوزه های علمیه و دانشگاههای ممالک اسلامی را با روح مادی، تجدید سازمان کنند، در غیر این صورت مساجد ما خلوت تر و بی رونق تر و دانشگاههای ما بی محتواتر خواهد شد و در نتیجه دشمنان اسلام و مسلمین و ایادی پست وجیره خوار آنان به اغراض پلید و شیطانی خود بیش از گذشته دست خواهند یافت و ملل مسلمانان را بیش از پیش به خاک سیاه خواهند نشاند.

اختلافها

الف) سیاسی:

مسجد جنبه های سیاسی گسترده ای دارد ولی اختلافات سیاسی، حزب گرایی و تعصب به یک جناح، فضای مسجد را آشفته میکند در این میان امام جماعت نقش تعیین کننده ای دارد.

ب) اختلافهای مدیریتی

اختلاف میان اعضای هیئت امنا در مسائل جاری مسجد، گاهی سبب ایجاد دودستگی میان نمازگزاران می شود و فضای مسالمت آمیز مسجد را با نقدی مخرب آشفته می کند در اینجا هم نقش امام جماعت در بر طرف کردن این اختلافات موثراست.

پائین بودن سطح کمی و کیفی فعالیتهای مسجد

وقتی نماز جماعت را به صورت خشک و بی روح برقرار کنند نمی توانند شکوفایی و حضور همه سویه مردم را انتظار داشت و وقتی مسجدی فعالیت گسترده نداشته باشد، اهالی انگیزه کمتری برای حضور در مسجد پیدا می کنند و همچنین نبودن امام جماعت همیشگی از مشکلات مسجد است.

ناآشنایی با فضیلت مسجد

اطلاع داشتن از فضیلت های حضور در مسجد در ایجاد انگیزه و گرایش اهالی محل برای حضور در مسجد موثر است.

برخورد نامناسب افراد اهل مسجد

علاوه بر نماز گزاران افرادی در مسجد حاضر می شوند که گرایش دینی کمتری دارند، برخورد افراد مسجد با این افراد در تداوم حضور آنان در مسجد تاثیر گزار است. اگر برخورد نامناسب باشد، به خصوص در مورد بزرگسالان با جوانان و نوجوانان که نسل اینده مسجد را تشکیل می دهند اجازه ندادن به نوجوانان برای ایستادن در صف اول و کمک نکردن به آنان برای انجام دادن فعالیتهای مسجد، نمونه ای از این بدرفتاری است.

تنبلی

در برخی از موارد حتی همسایگان مسجد نیز تنبلی می کنند و در مسجد حاضر نمی شوند خدا در آیه 238 سوره بقره می فرمایند:

«در انجام همه نمازها به ویژه نماز وسطی کوشا باشید و از روی خضوع و اطاعت برای خدا بپا خیزید و تنبلی نکنید.»

محیط و اجتماع

انسان موجودی اجتماعی است و زندگی در کنار اعضای جامعه و رفع برخی نیازها به وسیله دیگران با توجه به روحیه اثرپذیری انسان، زمینه مناسبی را برای الگو برداری و شکل گیری شخصیت او بر اساس محیط پیرامونش فراهم می کند.

نامناسب بودن موقعیت مسجد

 در بافت قدیمی شهرها، مسجدها محور بوده اندو وسعت و موقعیت قرار گیری مسجد ها به شکلی بوده که مجموعه محله را در پوشش خود قرار می داده است و همه محل می توانستند به راحتی به مسجد رفت و آمد کنند اما امروزه به علت ساخت و سازهای انبوه وپیچیده به موقعیت و ساخت مسجد کمتر توجه شده و کم بودن مساجد یا دور بودن آنها از محل زندگی، مانعی برای حضور در مسجد و رونق آن در شهرهای امروزه به شمار می رود.

تضعیف باورهای دینی

جریانهایی که سبب تضعیف  باورهای دینی می شوند و باورهای دینی را مورد هجوم قرار می دهند، مانع رونق و شکوفایی مسجد هستند. این جریانها معمولا پایه و اساس عقلانی ندارند و از بنیان فکری بی بهره هستند.

راههای شکوفایی

رونق و شکوفایی مسجد به همکاری و تلاش همه جانبه امام جماعت هیئت امنا و سازندگان و نمازگزاران مسجد نیاز دارد.

امام جماعت

امام جماعت مهمترین عامل شکوفایی در مسجد است. که در صورت نبود موانع، می تواند زمینه رونق و بالندگی مسجد را فراهم آورد. برگزاری مراسم نیایش و جلسه های قرآن با حضور امام جماعت موثرتر خواهد بود. چون وی شناخت بیشتری دارد و انحراف معنوی پیش نمی آید. رفتار امام جماعت وارسته و با تقوا در جنبه عبادی نیز الگویی برای نمازگزاران است. همچنین روشن کننده اندیشه نمازگزاران می باشد و ظلمات و آفت هایی که بالقوه و یا بالفعل آنان را تهدید می کند برای آنان بازگو می کند و در راستای وحدت و همدلی جامعه اسلامی تلاش می کند و با شناخت مخاطبان خود که دارای چه روحیات و احساساتی هستند می تواند بر تاثیر گذاری و تربیت ایشان تاثیر بگذارند و همچنین با مدیریت خاص و با ظرافت ویژه و با پرهیز از خود محوری نظریه های اهل مسجد را در نظر گرفته و با آنان مشورت کنند  تا بتواند مسجد را به سمت شکوفایی سوق دهد و همچنین می بایست غیر از مسجد، خارج از مسجد با مردم ارتباط برقرار کنند و در کار و زندگی، آنان را یاری کند. برخوردهایی همراه با مهربانی و گشاده رویی در موفقیت امام جماعت و در نتیجه رونق وگرمی بسیار موثر است و همچنین رعایت حال ضعیفان در نماز و عدم برپایی مجلس های طولانی از ویژگی های امام جماعت است.

معماری

معماری سنتی مسجد ها یکی از عوامل رونق و شکوفایی آنهاست که امروزه به دلایل گوناگون در فرهنگ نوین شهرنشینی کمتر به چشم می خورد. عوامل موثر در معماری در رونق و شکوفایی

جلوه های معنوی معماری مسجد:

مسجد به عنوان برجسته ترین بناهای معماری است، جلوه هایی از زیبایی های دیداری و نمونه بارزی از آمیختگی و ارتباط شکل های نمادین با باورهای ژرف اعتقادی است. مسجد، در اصل منسوب به ذات اقدس خداوند است و در بیان معماری هنرمندانه از آسمانی ترین دریافتهای شهری بهره گرفته می شود.

تناسب با فرهنگ و مردم

امروزه افکار عمومی رویکرد نوینی به دین و دینداری دارند که از عوامل سیاسی، فرهنگی و اقتصادی برگرفته شده است. زیبایی ظاهری در گرایش به مسجد موثر است. طبیعی است یک مسجد با معماری زیبا و هنرمندانه بسیار پسندیده تر از مسجدی است که بدون رعایت اصول معماری ساخته شده است.

مفاهیم نمادین مسجد

فضای بیرونی و درونی مسجد، یادآور عدالت است. گنبد، نماد آسمان، صعود بهشت است. محراب  به تعبیری قلب مسجد و نقطه تمرکز آن و از سویی مظهر اولوهیت به شمار می رود مناره اشاره به دروازه بهشت و در رحمت الهی دارد و نماد اذان است.

برپایی نماز جماعت

نماز جماعت آثار فردی و اجتماعی گوناگونی دارد که در رونق و شکوفایی مسجد بسیار موثرند. برگزاری نماز جماعت در مسجد، روح معنوی و نشاط ویژه ای دارد که در مسجد فراهم و زمینه مناسبی را برای آغاز و تداوم فعالیت های دیگر مسجد ایجاد می کند.

برپایی مراسم دینی

هر دینی آئین ها و مراسم ویژه خود را دارد که ترویج آن دین در جامعه به برقراری منظم و آگاهانه این رفتارهای مذهبی بستگی دارد برای گسترش مساجد به عنوان معتبر ترین مرکز دینی، لازم است مراسم دینی به شکل بسیار مناسب و پیوسته برپا شود.

هیت امنا

هیئت امنا هسته مدیریت و برنامه ریزی مسجد است که چگونگی فعالیتهای آن درگرایش عمومی نسبت به مسجد بسیار مهم است. امام جماعت نیز جزو این گروه است و همگی می توانند مسجد را به اوج برسانند برای بهتر عملکرد هیئت امنا باید به نکاتی توجه کرد

ویژگی اعضاء

اعضای هیئت امنا باید از افراد محلی انتخاب شوند تا از ویژگی های فرهنگی نمازگزاران و اهالی اطلاع داشته باشند. تدین و تعبد، قدرت مدیریت، مقبولیت اجتماعی، سابقه کارهای اجرایی و مدیریتی، آگاهی لازم از خواسته ها و آشنایی با روحیه اهالی از مهمترین ویژگی های هیئت امنا است و باید یکی از جوانان متعهد و فهیم مسجدی نیز از اعضای هیئت امنا باشد.

معاونت های گوناگون

برای شکوفایی مسجد هیئت امنا باید معاونت های گوناگون فرهنگی آموزشی، اجتماعی، سیاسی و عبادی اقتصادی را تشکیل دهد.

نظرخواهی

اعضای هیئت امنا با برنامه های مناسب و موثر باید انتقادها و یا پیشنهادهای اهالی محل را در موارد گوناگون جویا شود.

هماهنگی

اعضای هئیات امنا بسیج، امام جماعت، کانون فرهنگی و نمازگزاران باید با هم هماهنگ بوده و تعاملی سازنده داشته باشند.

موقعیت جغرافیایی مسجد

مسجد ها برخی در شهرها و برخی در روستاها بنا شده است. در شهر ها نیز مسجد محلّه ای بین شهری، منطقه ای و فرامنطقه ای هستند. معمولا مسجدهای فرامنطقه ای که به کل شهر مربوط می شوند رونق بیشتری دارند. چون سطح فعالیتشان مربوط به کل شهر است.

وجود پیش نیازها

یک سری عوامل باعث می شود تا فرد نسبت به مسجد دید خوب پیدا کند، مثلا برخی از مردم مسجد، را به عنوان خبر برای مراسم ترحیم از دست دادن عزیزانشان خاطره ای خوبی ندارند. بنابراین از نظر روانی در درون خود برای حضور  در مسجد انگیزه قوی نمی یابند. یا جوانانی که احساسات و روحیه دینیشان با رانده شدن از صف اول نماز شکسته شده به نظر می رسد خاطره خوبی از مسجد نخواهد داشت.

بحران هویت دینی

بحران هویت از سالهای نوجوانی آغاز می شود و بخشی از سالهای آغازین جوانی را نیز در بر می گیرد. بحران هویت واژه ای است که برای توصیف ناتوانی نوجوان در پذیرش نقشی که جامعه از او انتظار دارد به کار می رود و سبب مشغولیت بی هدف هیجانهای جانشین و ایجاد شخصیت منفعل در جوان می شود. با توجه با آنچه هویت دینی در اختیار نسل جوان قرار می دهد اختلال و آشفتگی در آن سبب ضعف دینداری در میان جوانان می گردد. زیرا تعهد ومسئولیت پذیری فرد را در قبال گزاره های دینی کاهش می دهد و اینگونه ضمانت اجرایی احکام دینی کاهش می یابد. تخریب نظام ارزشی دینی سبب می شود بسیاری از افراد که دچار بحران هویت دینی هستند در پی هویت منفی باشند و هویتی بر خلاف آنچه اولیای دین در نظر گرفته اند، برگزینند. مسئولیت گریزی، دلزدگی و بی تفاوتی هر کدام از آثار نبودن هویت هستند. بنابراین بحران هویت دینی سبب تضعیف باورهای دینی، اختلال نظام ارزشی و بی توجهی به احکام دینی می شوند. مسجد که از مهمترین مفاهیم و موضوعات دینی است که بحران دینی جوانان سبب پائین آمدن اعتقاد به آن و ضعف گرایش به حضور در جمع نمازگزاران می شود.

تهاجم فرهنگی

فرهنگ ملی ایران با ارزش های مذهبی گره خورده است به گونه ای که مذهب جزء جدایی ناپذیر هویت مردم ایران است و دشمن تهاجمی گسترده را به فرهنگ و هویت ما برنامه ریزی کرده است و آن را پشتیبانی می کند و میکوشد فرهنگ ضد ارزشی غرب را در میان جوانان که قشر آسیب پذیر هستند گسترش دهند وآنان را نسبت به مفاهیم و احکام دینی بی عقیده کند. بنابراین مسجد پایگاهی است که در راه مبارزه با تهاجم فرهنگی می تواند در این جدال نابرابر فرهنگی جوانان را جذب کند و این قدم بلندی در راه مبارزه با تهاجم فرهنگی است.

روحیات و خواسته های جوان و مسجد

جوانان روحیات و خواسته هایی دارند که مسجد می تواند با برنامه های گوناگون و پرشور و هیجان انگیز جوانان را به سوی فطرت پاکشان بکشد. مثلا برخی جوانان در مراسم دینی شور و هیجان بیشتری دارند مثل مراسم سینه زنی و زنجیر زنی.

ناهنجارها

جوانان معمولا با محیط اطراف و بزرگترها مشکلات رفتاری، عقیده ای و سلیقه ای دارند. این اختلاف گاهی سطحی و زودگذر است که درشخصیت و رفتار جوان تاثیر زیادی ندارد ولی گاهی این اختلافها به ناهنجاری و ناسازگاری جوان می انجامد و به این ترتیب امنیت روحی و روانی لازم برای دین داری از بین می رود. در این میان مسجد می تواند کار مهمی را انجام دهد. دین گریزی

دین گریزی فقط به سبب تهاجم فرهنگی یا هوا و هوس جوانان نیست. بلکه علل گوناگونی دارد و باید به صورت واقع بینانه به آن نگاه کرد.

برخی از عوامل دین گریزی جوانان

بیان نامعقول برخی از مفاهیم دینی، توجه نکردن به نیازهای اساسی نسل جوان همچون ازدواج، کار ومسکن- برای برطرف شدن این عوامل باید گروهها و سازمانهای گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی طرحی اصولی وهمه سویه را برنامه ریزی کنند تا مهمترین اثر گذار جامعه در آینده از دین گریزان نشوند.

راههای جذب جوانان

1. امام جماعت که می تواند با ایجاد ارتباط صمیمی بین جوانان آنان را جذب دین ومسجد کند.
2. خانواده و دوستان که اگر اهل مسجد باشند و فضای خانه به طورکلی با آموزشها و مفاهیم دینی باشد برجوان اثر می گذارند.
3. امکانات فرهنگی و ورزشی برای جوانان در مسجد فراهم باشد.
4. برگزاری مسابقه کم هزینه مثل مسابقه قرآن، خطاطی، نویسندگی و مسابقه های حضوری به صورت پرسش و پاسخ در مناسبت های مذهبی و اهدای جوایز.
5. مسافرت سبب شادابی روح و روان می شود اردو و مسافرت های دسته جمعی جوانان از سوی مسجد که با حضور امام جماعت، برخی از هیئت امنا و جوانان متعهد مسجدی و دیگران جوانان مسجد برگزار میشود.
6. حضور شخصیت های موجه و محبوب جوانان
7. نظافت  و تزئین مسجد که اگر باشد، جوانان بیشتر جذب می شوند.
8. برخوردهای اهل مسجد، اگر با جوانان با احترام برخورد شود در جذب آنان موثر است.
9. تشویق: تشویق جوانی که درمسجد حاضر شده است باعث تداوم حضور وی می شود.

احکام و آداب مسجد

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): هر که برای چیزی به مسجد برود همان بهره او میشود.

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): خداوند تبارک و تعالی فرمودند: «... هان! خوشا بر بنده ای که در خانه اش وضو بسازد سپس مرا در خانه ام دیدار کند!»

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): جز پاکیزه وارد مسجد ها مشو، که هر کس ناپاک به مسجدی در اید مسجد با او در ستیز است.

امام صادق(علیه السلام): به مسجدها در ایید که خانه های خداوند در زمین اند، و هر کس پاکیزه وارد آنها شود، خداوند او را از گناهانش پاک می کند و در زمره دیدار کنندگان خداوند نوشته می شود.

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): نزدیک درهای مساجد کفش های خود را وارسی کنید.

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): کسی که می خواهد وارد مسجد شود چنانچه زیر پاپوش یا کفش خود را وارسی کند فرشتگان می گویند: نیکو شدی، بهشت گوارای تو باد به سلامت وارد شوید.

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): هر گاه بنده داخل مسجد شود و بگوید به خدا پناه می برم از شیطان رانده شده!، شیطان رانده شده می گوید:«کمرم شکست و خداوند به خاطر این کار برای آن گوینده عبادت یک سال رامی نویسد و هر گاه از مسجد خارج شود و همانند آن را بر زبان آورد خداوند برایش در برابر هر مویی که در بدن اوست صد نیکی می نویسد و صد درجه بالایش می برد.

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): وقتی هر یک از شما می خواهد از مسجد بیرون رود، لشکر ابلیس یکدیگر را فرا می خوانند و مانند جمع شدن زنبورها بر گرد ملکه از هر سو گرد هم آمده اجتماع می کنند؛ اما هنگامی که یکی از شما بر در مسجد بایستد و بگوید: «خداوندا! از ابلیس و لشکر او به تو پناه می برم» با این گفته به وی زیانی نمی رسد.

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): هر یک از شما وارد مسجد می شود بر پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) سلام می کند و ... چون بیرون می رود بر پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) سلام کرده بگوید: «خداوندا! مرا از شیطان رانده شده پناه ده.

سنن ابی داوود – به نقل از عبدالله بن عمرو در بیان چگونگی وارد شدن پیامبر (علیه السلام) بن مسجد- ایشان چون داخل مسجد می شد می گفت: «پناه می برم به خدای بزرگ و به چهره بزرگوارش و سلطه ازلی اش، از شیطان رانده شده!

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): هر یک از شما که وارد مسجد می شود بر پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) سلام کند و بگوید: «خداوندا درهای رحمتت را به رویم بگشا و زمانی که بیرون می رود بگوید خداوندا از تو فضیلت درخواست می کنم.

فاطمه (علیها السلام): پیامبر خدا هر گاه وارد مسجد می شد، می گفت: به نام خدا و سلام بر پیامبر خدا. خداوندا! گناهانم را ببخشا و درهای رحمتت را به رویم بگشا. و هنگامی که خارج می شد می گفت« خداوندا گناهانم را ببخشا و درهای فضیلت را به رویم باز کن.

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): هر یک از شما که وارد مسجد می شود بر پیامبر درو بفرستد و بگوید: «خداوندا! درهای رحمتت را به رویم بکشا» و هنگامی که بیرون می رود بر پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) درود بفرستد و بگوید «خداوندا مرا از شیطان رانده شده حفظ کن.»

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): هر گاه  یکی از شما نماز واجب را به جا آورد و از مسجد خارج شد. کنار در مسجد بایستد و بگوید «خداوندا دعوتم کردی، دعوتت را پاسخ گفتم و نماز واجبت را به جا آوردم وچنان که فرمان دادی در زمینت پراکنده شدم. پس از فضلت فرمانبرداری از تو و پرهیز از ناخشنودی ات را درخواست می کنم و نیز به رحمت تو روزی به قدر نیاز را»

در بیان چگونگی ورود امام علی (علیه السلام) به مسجد هر گاه وی وارد مسجد می شد، می گفت «به نام خدا و از او یاری می جویم.ای پیامبر! سلام و رحمت خدا و برکت های او نثار توباد! سلام بر ما و بر بندگان شایسته خدا باد!»

درباره امام حسن (علیه السلام) روایت شده که هنگام وضو گرفتن رنگ رخسارش  تغییر می یافت. سببش را جویا شدند. فرمود «می خواهم در پیشگاه پادشاهی چیره دست بایستم»

هر گاه به در مسجد می رسید سرش را بلند می کرد و می گفت: «خداوندا! بنده ات بر درگاه تو ایستاده است. ای نیکوکار! این بدکردار به حضورت آمده است در حالی که به نیکوکار از میان ما فرمان داده ای تا از بدکردار درگذرد. تو نیکوکاری و من بدکردارو پس به زیبایی آنچه در نزد توست، از زشتی آنچه در نزد من است در گذر، ای بخشنده، سپس وارد مسجد می شد.

امام صادق: هر گاه وارد مسجد شدی بر پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) درود فرست و هنگام خارج شدن نیز چنین کن.

فاطمه سلام الله علیها فرمود: «هرگاه وارد مسجد شدی بگو: به نام خدا و سلام بر پیامبر خدا باد! همانا خدا و فرشتگانش بر محمد و خاندان محمد درود می فرستند. سلام و رحمت خداوند و برکت های او بر آنان باد! پروردگارا! گناهانم را ببخش و درهای فضلت را به رویم بگشا. هنگام خارج شدن نیز همین را بگو.

پیامبر خدا.... هر گاه وارد مسجد می شد(نخست) پای راست خود را داخل می کرد.

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): هر گاه مومن وارد مسجد شود و پای راست خود را بگذارد فرشتگان می گویند: «خداوند تو را ببخشاید! و هنگامی که خارج شود و پای چپ خود را بگذارد فرشتگان می گویند: خداوند تو را محفوظ بدارد و نیازهایت را برآورد و پاداشت را بهشت قرار دهد!

به نقل از یونس، از معصومان : فضیلت این است که در هنگام وارد شدن به مسجد با پای راستت و زمان خارج شدن با پای چپت آغاز کنی.

ابوذر: حضور پیامبر خدا رسیدم در حالی که تنها در مسجد نشسته بود تنهایی او را غنیمت شمردم به من فرمود ای ابوذر! برای مسجد سلامی است»

گفتم سلام اوچیست؟

گفت دو رکعت نماز که آن را به جا آوری.

ابوذر: در نزد پیامبر خدا که درمسجد بود رفتم و نشستم پس فرمود ای ابوذر ! نماز خواندی؟

گفتم خیر

فرمود: برخیز و نماز بگزار

پس برخاستم نماز خواندم و سپس نشستم.

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله وسلم): هر گاه یکی از شما وارد مسجد می شود  پیش از اینکه بنشیند دو رکعت نماز بگزارد.

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود« حق مسجد ها را ادا کنید»

گفته شد حق آنها چیست؟

فرمود: دو رکعت نماز پیش از آنکه بنشینی

امام علی (علیه السلام): از جمله حقوق مسجد این است که هر گاه بدان پا نهادی دو رکعت نماز بگزاری و از جمله حقوق آن دو رکعت این است که در آنها «ام القرآن» سوره حمد را بخوانی.

امام علی (علیه السلام): از جمله سنت ها این است که نشست در مسجد رو به قبله باشد.

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): بیست ویژگی مایه فقر است... عجله برای بیرون رفتن از مسجد

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): هر یک از شما در مسجد (محل سکونت) خود نماز بگذارد و مساجد را جستجو (و گزینش )نکند.

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): کسی که وارد مسجد میشود باید ده ویژگی داشته باشد:

نخست آنکه کفش و پاپوش خود را وارسی کند، و این که با پای راست آغاز کند و هنگامی که وارد مسجد شد بگوید: «بنام خداوند مهر گستر مهربان. به نام خدا و ستایش ویژه اوست و درود بر پیامبر خدا و فرشتگان! خداوندا! درهای فضل و درهای رحمتت را به رویم بگشا که همانا تو بسیار بخشنده ای» و این که بر حاضران در مسجد سلام کند و اگر کسی در مسجد نبود بگوید سلام بر بنده شایسته خدا گواهی می دهم که خدایی جز الله نیست و گواهی میدهم که محمد بنده فرستاده اوست» و اینکه از جلوی نمازگزاری نگذرد و بی وضو وارد نشود و کار دنیای در آن نکند و سخن دنیایی به زبان نیاورد و تا دو رکعت نماز نگزارده بیرون نرود و اینکه هنگام بیرون رفتن بگوید:«پروردگارا تو پاکی و من، تو را می ستایم. گواهی می دهم که خدایی جز تو نیست. از تو آمرزش می طلبم و به سوی تو باز می گردم»

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) هنگام ورود به مسجد نخست پای راستش را می گذاشت و می گفت: «به نام خدا و با توکل به خدا، هیچ نیرو و قدرتی جز به خواست خداوند نیست» و هنگام خارج شدن نخست پای چپش را می گذاشت و می گفت « به نام خدا پناه می برم به خدا از شیطان رانده شده!»

سپس فرمود: «ای علی! هر که به مسجد در اید و آنچه را گفتم بگوید خداوندا (نماز ش را) می پذیرد و برای او در برابر هر رکعتی که نماز گزارده فضیلت صد رکعت را می نویسد پس اگر زمان بیرون رفتن نیز مانند آنچه گفتم: بگوید خداوند، گناهانش را می بخشاید و در برابر هر گامی او را درجه ای بالا می برد و نیز در برابر هر گام، صد نیکی برایش می نویسد.

امام باقر (علیه السلام) : هر گاه به قصد این که بنشینی وارد مسجد شدی جز پاکیزه وارد مشو. وهنگامی که وارد شدی رو به قبله بایست.سپس خدا را بخوان و از او بخواه. و زمان  وارد شدن سلام کن و خدا را سپاس گو و بر پیامبر درود بفرست.

امام صادق (علیه السلام): هنگامی که به در مسجد رسیدی، بدان که تو آهنگ در خانه بزرگ پادشاهی را کرده ای که بر فرش او، جز پاکیزه شدگان گام نمی زنند و برای همنشینی با او، جز آنان  که رفتارشان گفتارشان را تصدیق می کند، رخصت داده نمی شوند. از قدم گذاردن به عرصه خدمت گذاری به پادشاه ترسان باش، همانگونه که از خود پادشاه ترسانی، چه این که اگر غفلت کنی در معرض خطر بزرگی خواهی بود.

و بدان که او می تواند به عدل و یا به فضل هر آن گونه که بخواهد با تو رفتار نماید پس اگر از سر رحمت و فزون بخشی خود با تو سر کند فرمانبری ناچیز تو را می پذیرد و در برابرش به توپاداشی بس بزرگ، عطا می کند و اگر در رفتاری عادلانه با تو فراخور استحقاق خود از تو راستی و اخلاص بخواهد در پس پردة پذیرش، تو را وا می نهد و اطاعت را مردود می سازد، که او هر چه بخواهد میتواند انجام دهد.

به ناتوانی و کوتاهی و تقصیر نیز به فقر خود در پیشگاه او اعتراف کن. زیرا تو به بندگی او و انس یافتن با وی روی آورده ای. رازهایت را به حضورش عرضه کن و بدان پنهان و آشکار هیچ یک از بندگانت بر او پوشیده نیست. همچون نیازمندترین بندگانش در حضور او باش و خود را از هر دل مشغولی که پرده ای میان تو و پروردگارت باشد تهی ساز زیرا اوجز پاک ترین و خالص ترین را نمی پذیرد.

و بنگر که نام تو از کدام دفتر بیرون می آید. پس اگر از شیرینی مناجات با او و لذت گفتگو با وی چیزی چشیدی و از جام رحمت و کرامت هایش شربتی نوشیدی، برای خدمت گذاری به او شایستگی یافته ای.

پس داخل شو که رخصت و امان یافته ای و در غیر حالت یاد شده، همچون ناگزیر بیچاره ناامید که مرگش فرار رسیده و همان جا درنگ کن که اگر خدای دریابد که تو از سر راستی به او پناه آورده ای  به دیده مهربانی و رحمت و لطف به تو خواهد نگریست و در راه آنچه دوست می دارد و می پسندد، موفقت خواهد کرد.

زیرا او ارجمندی است که ارج نهادن به بندگانی را که درماندگان پیشگاهش و دل سوختگان درگاهش در راه جلب خشنودی اویند، دوست دارد. خدای متعال می فرماید: یا کیست که به درمانده آن گاه که وی را خواند پاسخ دهد؟

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): مسجد ها را گذرگاه قرار ندهید جز برای ذکری یا نمازی.

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم): مسجد ها را گذرگاه قرار ندهید، مگر آن که دو رکعت نماز در آن بگزارید.

روایت شده که از جمله جفاکاری این است که از مسجد بگذری و در آن نمازی نگزاری.

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) از نشانه های رستاخیز این است که کسی از مسجد بگذرد و در آن دو رکعت نماز نگذارد

مساجد تاریخی و مشهور تمدن اسلامی

مسجد النبی(صلی الله علیه و آله وسلم)

پیامبر اکرم از روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول تا روز جمعه شانزدهم همان ماه در قریه قبا مانده و پس از پایان بنای مسجد رهسپار مدینه شدند. تقریبا در فاصله یک کیلومتری مسجد قبا به سمت مدینه آن حضرت در ظهر جمعه به محل سکونت قبیله «بنی سالم بن عوف» رسیده و نماز جمعه را در مسجد آنان اقامه فرمودند که آن مسجد بعد از این نماز، به مسجد جمعه اشتهار یافت. این نخستین نماز جمعه ای بود که در مدینه خوانده شد. عتبان بن مالک و عباس بن عباده از بنی سالم تقاضا کردند آن حضرت در میان قبیله آنان بماند، ایشان نیز می فرمود راه شتر را باز گذارید که اومامور است رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) در این مسافت کوتاه تا داخل شهر با تقاضاهای زیاد قبایل بنی بیاضه و بی ساعده، بنی حارث بن خزرج و بنی عدی بن نجار، روبرو شده و در پاسخگویی به این همه شور و اشتیاق انتخاب را ناچار به تقدیر الهی سپرده و فرمودند: راه شتر را باز گزارید که او مامور است.

سرانجام «القصوه» پس از عبور از بین قبایل مختلف در میان خانه های بنی مالک بن نجار و کنار خانه «ابوایوب انصاری» زانو زد و این سعادت بزرگ نصیب این مرد الهی شد. زمینی را که شتر در آن زانو زد متصل به خانه ابوایوب انصاری بود که به عنوان مربد و محل خشکانیدن خرما مورد استفاده واقع شده و متعلق به دو یتیم از قبیله بنی نجار به نامهای سهل و سهیل فرزندان عمرو بود. این دو در پناه و حمایت معاذ بن عفرا قرار داشتند.آن حضرت این زمین را به رغم اصرار صاحبان آن که از جان و دل بر پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) هبه می نمودند به ده دینار خریدند و مسجدی را پایه گذاری کردند که نه تنها در زمان حیات ایشان شاهد حوادث مهم سرنوشت ساز بود، بلکه در طول قرنهای متمادی کانون وقایع تعیین کننده فراوانی در جهان اسلام بوده است. هم اکنون نیز پس از یک هزار و چهارصد و اندی سال، خیل مشتاقان و ارزومندان را پروانه وار از اقصی نقاط عالم اسلام به سوی خود میکشاند.

در این مسجد اساسی ترین موضوعات و مسائل مربوط به اداره حکومت اسلامی، وضعیت سیاسی، فرهنگی و اقتصادی مسلمانان با حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) مورد بحث و بررسی و تبادل نظر قرار می گرفت. به عبارت صحیح تر شکل دیگر از دارالندوه بود با این تفاوت که این مسجد ماهیتی اسلامی و الهی داشت و بنیان گذاران آن نه جد اعلای پیامبر بلکه فرزند عبدالله بن مطلب محمد امین بود و نه مکانی صرف برای مشورت و حکومت بلکه مرکزی عبادی و الهی محسوب می شد در این مکان پشتیبانی برترین و پاکترین فرزند آدم و بهترین مخلوق الهی بر خاک آن ساییده می شد و مهبط جبرئیل امین و ارتباط خالق با مخلوق بود و به این سبب شهر مدینه افضل شهرها و سرزمین ها شد. پیامبر در خانه ابوایوب ساکن شدند ابن اسحاق با سلسله راویان خود از ابوایوب نقل می کند که می گفت:

«وقتی رسول خدا در خانه من ساکن شدند خود در طبقه پائین مستقر و من و ام ایوب در بالای آن اقامت کردیم.من به ایشان گفتم: ای رسول خدا پدر و مادرم به فدای تو باد برای من ناشایسته است که بالای محل سکونت شما زندگی کنم، شما در بالا اقامت کنید و من در پائین می نشینم ولی آن حضرت نپذیرفتند.

بعضی نیز گفته اند ابوایوب پائین آمد و پیامبر بالا رفتند به نقل بعضی از  مورخان علی ع) نیز در کنار پیامبر در منزل ابوایوب ساکن شد.

رسول خدا مدت هفت ماه یا کمتر در منزل ابوایوب ساکن بودند تا اینکه پس از ساخت محل سکونت دایمی ایشان در کنار مسجد نقل مکان کردند مساحت اولیه مسجد را 70×60 ذراع = 4200 ذراع و ارتفاع دیوارهای آن را پنج ذراع ذکر کرده اند که آن حضرت شخصه با کمک مهاجران و انصار در نخستین روزهای مهاجرت به احداث آن پرداختند.

این مسجد که ساختن آن تقریبا هفت ماه به طول انجامید از نهایت سادگی و پیراستگی برخوردار بود. خشت های گلین با دست مبارک رسول خدا و علی (علیه السلام) و صحابه بزرگواری چون عماربن یاسر، مقداد بن اسود سلمان فارسی و ... روی هم گذاشته می شد. تلاش پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در این مورد باعث می شد تا همگی به طور فعال در ساخت آن مشارکت کنند یکی از صحابه با دیدن تلاش آن حضرت چنین خواند:

«اگر ما بنشینیم وپیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) کار کند، برای ما امری خطا و ناپسند است»

هنگامی که دیوارها را بالا بردند رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم)  در پاداش زحمات اصحاب چنین  سرودند:

لاعیش الا عیش الاخره      اللهم ارحم الانصار و المهاجره

«زندگی جز زندگی آخرت نیست، خدایا بر مهاجران و انصار رحمت فرست»

در این میان عمار بیشتر از همه کار می کرد و اصحاب نیز بر او بار بیشتری می نهادند. همه صحابه یک خشت و عمار دو خشت حمل می کرد. لذا نزد پیامبر آمد و گفت: یا رسول الله اینان مرا کشتند، بر من باری می گذارند که خود حمل نمیکنند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) به او فرمود: ای پسر سمیه! آنان کسانی نیستند که تو را می کشند تو را گروهی باغی و ستمکار می کشند. به روایت بخاری پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند: «عمار آنان را به بهشت فرا می خواند و ایشان او را به آتش دعوت می کنند» علی (علیه السلام) با دیدن کسی که از ترس کثیف شدن خود، کمتر کار می کرد و یا غبار را از لباسش می زدود چنین می خواند:

لا یستوی من یعمر المساجدا     یذاب فیه قائما و قاعدا

 ومن یری عن الغبار خاندا

«کسی که در ساختن مسجد تلاش می کند و دائما نشسته و ایستاده در حال کار است، با کسی که خود را از گرد و غبار دور نگاه می دارد و تماشاگر است یکسان نیست»

عمار بن یاسر نیز این سروده علی (علیه السلام) را مرتب تکرار میکرد هنگامی که از مقابل آن شخص گذشت وی به عمار گفت«شنیدم امروز چه می گفتی! ای پسر سمیه به خدا سوگند که با این عصا بر بینی تو خواهم زد» خبر این مساله به گوش پیامبر رسید آن حضرت غضب کرده و فرمودند«شما را با عمار چه میشود او شما را به بهشت می خواهند و شما او را به دوزخ می خوانید، به خدا سوگند عمار پوست مابین چشم و بینی من است» هنگامی که این خبر به مهاجران و انصار رسید آنان از این مرد کناره گرفتند.

اصحاب پس از بالا بردن دیوارها، سقف مسجد را با شاخه های نخل پوشاندند. بعضی به آن حضرت گفتند: ایا آن را مسقف نکنیم؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود خیر، چس از آن به سمت بیت المقدس مکانی برای نماز پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) مشخص کردند. آنگاه برای مسجد سه در گذاشتند. دری در آخر مسجد دری که به آن باب الرحمه و با عاتکه می گفتند و دری که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) از خانه خود وارد مسجد می شدند. کنار این در اطاقی برای عایشه و سوده ساختند. آنگاه هر یک از اصحاب خانه ای کنار مسجد ساخته و دری به داخل آن باز کردند که راه ورود آنان به مسجد بود پس از اندک  زمانی، یعنی قبل از جنگ احد پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) به بستن درها به جز در خانه علی امر فرمودند: «امر بسد الابواب الا باب علی» لذا تمام درهایی که به مسجد باز می شد، جز آن در مسدود شد. عده ای از پیامبر در این مورد سوال کرده و علت آن را جویا شدند پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در پاسخ آنان فرمود: بازگذاشتن در خانه علی و بستن بقیه درها به فرمان خدا بوده و من جز ماموریت الهی کار دیگری نکرده ام»

آری باید درخانه ای به مسجد باز باشد که صاحب آن همانند بهترین مخلوق روی زمین یعنی پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) لحظه ای در طول حیات خود مشرک نبوده و از تمام امتحانات الهی سربلند و پیروز بیرون آمده باشد.

مسجد النبی از ابتدای احداث شاهد ماجراهای مهمی در تاریخ صدر اسلام بوده رسول اکرم در نخستین روزهای پایان بنای این مکان مقدس خطبه های غرّا وکوبنده ای علیه کفر و شرک ایراد فرمودند. در این خطبه ها که در جمع مهاجران و انصار قرائت می شد بر تمام ارزشهای جاهلی و قبیله ای آداب و رسوم غیر اخلاقی نابرابریهای اجتماعی و در یک کلام آنچه که با تقوا و ایمان راستین به اسلام مغایرت داشت خط بطلان کشیدند خون های ریخته شده در جاهلیت امتیازات اشرافی و طبقاتی و همه ناشایستگی های باقیمانده از آن دوران شوم را لغو کردند در و دیوار مسجد النبی شاهد سخنانی است که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در طول یازده سال از هجرت پربرکت خود به منظور رشد و تعالی مسلمانان در سایه مکتب انسان ساز اسلام بیان فرمودند.

از جمله رویدادهای دیگری که مسجد النبی  در آن سالها شاهد آن بود «اعلان بسیج عمومی» مسلمانان برای دفاع از اسلام نوپای آن روز و پاسخگویی به آزار و ایذاء و ظلم و ستم وارده از سوی مشرکان بود. خداوند تبارک و تعالی با نزول آیاتی کارزار با مشرکان را که پیامبرش را به ترک خانه و کاشانه خود وادار کرده و هر روز بر آزار و اذیت پیروانش می افزودند تجویز فرمود.

مسجد النبی در پی این فرمان الهی پایگاه فرماندهی و بسیج نیرو و تسلیح مجاهدان فی سبیل الله برای نبرد سرنوشت ساز «بدر» گردید. سرانجام نیز به رغم عده و عده برتر دشمن و کمی ساز وبرگ جنگی و نیروی رزمی مسلمانان این جنگ به نفع مسلمانان پایان یافت.

مسجد غدیر خم

«غدیر خم» نام منطقه ای در نزدیکی «جحفه» حدود 156 کیلومتری شمال غربی مکه است که در شهرک رابغ در 26 کیلومتری آن قرار داد. در صدر اسلام حجاج عراق شام یمن از این نقطه برای بازگشت به کشورهای خود از یکدیگر جدا شده و هر یک مسیر خاص خود را پیش می گرفتند. «غدیر خم» که مسجدی با همین نام نیز در آن بنا شده است شاهد یکی از وقایع بسیار مهم و تعیین کننده در تاریخ اسلام بوده است.

در سال دهم هجری، رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) هنگام بازگشت از آخرین حج خود در این نقطه به  فرمان خداوند تبارک و تعالی (حضرت علی) را به عنوان وصی و جانشین خود به مسلمانان معرفی فرمودند. واقعه غدیر خم در خطی تاریخی و مهمی که حضرت هنگام معرفی امیر مومنان ایراد فرمودند در بسیاری از منابع شیعه و اهل سنت ثبت شده است. مرحوم علامه امینی در کتاب گرانقدر «الغدیر» این احادیث را با ذکر اسناد جمع آوری و ثبت نمودند. در آن سال پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در میان قریب به یکصد هزار نفر زائران خانه خدا چند ساعتی در منطقه غدیر خم توقف نموده و به سایرین نیز دستور توقف دادند و اصحاب برای ایشان از جهاز شتران منبری ساختند پس از آن که خطبه ای بسیار مهم ایراد فرمودند دست علی را گرفته و تا شانه های خود بالا بردند و ایشان را با این عبارت به عنوان وصی و جانشین خود معرفی کردند:

الست اولی بکم و من انفسکم

(آیا من بر شما از خودتان بیشتر ولایت ندارم؟)

مردم گفتند آری، سپس فرمود»:

من کنت مولاه فهذا علی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و ... 

(هر کس را که من ولی و سرپرست او هستم علی نیز سرپرست و ولی اوست، خدایا هر کس که علی را دوست دارد، دوست بدار و آن که او را دشمن دارد دشمن بدار، و کسی را که یار اوست یار باش و کسی که  او  راخوار کند خوار کن)

حاکم نیشابوری گوید» این ابلاغ زمانی صورت پذیرفت که این ایه نازل شده بود.

«یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس...»

آنگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) دست علی (علیه السلام) را گرفته و او را وصی خود قرار دادند و در این هنگام مردم دسته دسته با علی (علیه السلام) بیعت کرده و حتی زنان نیز چنین کردند. بعضی از ساده اندیشان از پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) سوال کردند آیا این فرمان از جانب خداست  یا رسول او؟ آن حضرت نیز با تغییر فرمودند: به اجازه خدا و رسول اوست.

بعدها در محل این واقعه عظیم، مسجدی ساخته شد که به مسجد غدیر خم معروف گردید.سمت چپ این مسجد به سمت قبله مکان ایستادن پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) برای انتخاب علی (علیه السلام) به جانشینی است که از سایر نقاط مسجد برای نماز گذاردن افصل است. نماز در این مسجد فضیلت بسیار دارد زیرا مکانی است که پیامبر علی (علیه السلام) را به خلافت برداشت و حق آشکار شد.

شایان گفتن است که این مسجد در دوران عثمانی بر اثر سیل خراب شد، ولی بخشی از آن همچنان برجا ماند. ساختمان آن را تعدادی از ملوک شیعی هند بازسازی کرده اند.

مسجد جمکران جایگاه عشاق

در کتاب نجم الثاقب و تاریخ قم و کتاب مونس الحزین نقل شده است که شیخ عفیف و صالح حسن بن مثله جمکرانی فرمود:

من در شب سه شنبه هفدهم ماه مبارک رمضان سال 393 قمری در منزل خود در قریه جمکران خوابیده بودم ناگهان در نیمه های شب جمعی به درخانه من آمدند و مرا از خواب بیدار کردند وگفتند برخیز که حضرت بقیه الله امام مهدی تو را می خواهد.

من از خواب برخواستم و آماده می شدم که در خدمتشان به محضر حضرت ولی عصر (عج) برسم و خواستم در آن تاریکی پیراهنم را بردارم گویا اشتباهی پیراهن دیگری را برداشتم و می خواستم خارج شوم که از خارج از منزل از همان جمعیت صدایی آمد که آن پیراهن تو نیست به تن مکن تا آن که پیراهن خودم را برداشتم و پوشیدم. باز خواستم شلوارم را بپوشم که دوباره صدایی از خارج منزل آمد که شلوار تو نیست نپوش. من آن شلوار را گذاشتم و شلوار خودم را پوشیدم.

بالاخره دنبال کلید در منزل می گشتم که در را بار کنم و بیرون بروم صدایی از همانجا آمد که می گفتند در منزل باز است احتیاجی به کلید نیست. وقتی به در منزل  خانه آمدم، دیدم جمعی از بزرگان ایستاده اند و منتظر من هستند به آنها سلام کردم آنها جواب دادند و به من مرحبا گفتند.

من در خدمت آنها به همان جایی که الان مسجد جمکران است رفتم.

خوب نگاه کردم دیدم در آن بیابان تختی گذاشته شده که روی آن تحت فرشی افتاده و بالشهایی گذاشته شده و جوانی تقریبا سی ساله بر آن بالشها تکیه داده و پسر مردی در خدمتش نشسته و کتابی در دست گرفته و برای آن جوان می خواند و بیشتر از شصت نفر در اطراف آن تخت مشغول نمازند!.

 این افراد بعضی لباس سفید دارند و بعضی لباسشان سبز است.

آن پیرمرد که حضرت خضر بود مرا در خدمت آن جوان که حضرت بقیه الله  ارواحنا فداه بود نشاند و آن حضرت مرا به نام خود صدا زد و فرمود: حسن مثله می رود به حسن مسلم می گویی توچند سال است که این زمین را آباد کرده و در آن زراعت میکنی از این به بعد دیگر حق نداری در این زمین زراعت کنی و آنچه تا به حال از این زمین زراعت کرده ای باید بدهی تا در روی این زمین مسجدی بنا کنیم!! و به حسن مسلم بگو این زمین شریفی است خدای تعالی این زمین را بر زمین های دیگر برگزیده و چون تو این زمین را ضمیمه زمین خود کرده ای خدای تعالی دو پسر جوان تو را از تو گرفت و لی تو تنبیه نشدی و اگر از این کار دست نکشی خدا تو را به عذابی مبتلا می کند که فکرش را نمیکردی.

فرمود ما برای تو نشانه ای قرار می دهیم تو سفارش ما را برسان و به نزد سید ابوالحسن برو. بگو با تو بیاید و آن مرد را حاضر کن و منافع سالهای گذشته این زمین را از اوبگیرد و بدهد تا مسجد را بنا کنند و بقیه مخارج مسجد هم از (رهق ناحیه اردهال) که ملک ما است بیاورد و مسجد را تمام کنند و نصف رهق را وقف این مسجد کردیم تا هر سال درآمد آن را برای تعمیرات و مخارج مسجد بیاورند و مصرف کنند.

و به مردم بگو به این مسجد توجه و رغبت زیادی داشته باشند و آن را عزیز دارند و بگو اینجا چهار رکعت نماز بخوانند که دو رکعت اول به عنوان تحیت مسجد است و به این ترتیب در هر رکعت بعد از حمد هفت مرتبه قل هو الله احد و  تسبیح رکوعها و سجودها هر یک هفت مرتبه است.

و دو رکعت دوم را به نیت نماز صاحب الزمان بخوانند به این ترتیب در هر رکعت در سوره حمد جمله (ایاک نعبد و ایاک نستعین) را صد بار بگویند و تسبیح رکوعها و سجده ها را نیز هفت مرتبه تکرار کنند و نماز را سلام دهند بعد از نماز، تسبیح حضرت زهرا(صلی الله علیه و آله وسلم) را بگویند و سپس سر به سجده گذارند و صد مرتبه صلوات بر پیغمبرش و آلش بفرستند سپس فرمود:

فمن صلیهما فکانما صلی فی البیت العتیق

«یعنی کسی که این دو رکعت نماز را در اینجا بخوانند مثل کسی است که در کعبه نماز خوانده باشد»

وقتی این سخنان را شنیدم با خود گفتم که محل مسجدی که متعلق به حضرت صاحب الزمان (عج) است همانجایی است که آن جوان با چهار بالش نشسته است.

به هر حال حضرت بقیه الله (عج) به من اشاره فرموده که مرخصی من از خدمتش مرخص شدم وقتی مقداری راه به طرف منزلم در جمکران رفتم دوباره مرا صدا زدند و فرمودند:

در گله جعفر کاشانی چوپان  بزی است که  تو باید آن را بخری، اگر مردم ده (جمکران) پولش را دادند بخر و اگر هم آنها پولش را ندادند باز هم از پول خودت آن بز را بخر و فرداشب که شب هجدهم ماه مبارک رمضان است آن بز را در اینجا بکش و گوشتش را اگر به هر بیماری که مرضش سخت باشد و یا هر علت دیگری که داشته باشد بدهی خدای تعالی شفایش می دهد و آن بز ابلق مویهای زیادی دارد و هفت علامت در او هست که سه علامت دارد درطرفی و چهارعلامت دیگر در طرف دیگر اوست.

باز من مرخص شدم و رفتم دوباره مرا صدا زدند و فرمودند ما هفتاد روز یا هفت روز دیگر در اینجا هستیم.

به هر حال مرتبه سوم از خدمتشان مرخص شدم و به منزل رفتم و تا صبح در فکر این جریان بودم صبح نماز را خواندم و به نزد علی المنذر رفتم و قصه را برای او نقل کردم او به همراه من همان محلی که شب گذشته مرا برده بودند آمد دیدم نشسته و علامتی از امام زمان (عج) باقی مانده در مسجد فعلی زنجیرها و میخ هایی است که در آنجا ظاهر است سپس با هم خدمت سید ابوالحسن الرضا رفتیم وقتی به درخانه سید جلیل رسیدیم دیدیم خدمتکارانش منتظر ما هستند.

اول از من پرسیدند:تو اهل جمکرانی؟

گفتم بله

گفتند سید ابوالحسن از سحرگاه منتظر شماست

من خدمتش رسیدم سلام کردم جواب خوبی به من داد به من احترام گذاشت و قبل از آنکه من چیزی بگویم فرمود:

ای حسن مثله شب گذشته در عالم رویا شخصی به من گفت: مردی از جمکران به نام حسن مثله  نزد تومی آید هر چه گفت حرفش را قبول کن و به او اعتماد کن که سخن او سخن ما است و باید حرف او را رد نکنی من از خواب بیدار شدم و از ان ساعات به بعد من منتظر تو هستم.من جریانم را مشروحا به ایشان گفتم.

او دستور داد اسب ها را زین کنند و ما سوار شدیم و با هم حرکت کردیم و به نزدیک ده جمکران رسیدیم جعفر چوپان را دیدم که با گله اش در کنار راه بود من میان گوسفندان او رفتم دیدم آن بز با جمع خصوصیاتی که فرموده بودند در عقب گله گوسفندان می آید آن را گرفتم و تصمیم داشتم پول آن را بدهم وبز را ببرم.

جعفر چوپان قسم خورد که من تا به امروز این بز را در میان گوسفندانم ندیده بودم و امروز هم هر چه خواستم او را بگیرم نتوانستم ولی نزد شما آمد و او را گرفتید.

من بز را به محل فعلی مسجد بردم و او را طبق دستوری که داشتم کشتم و سید ابوالحسن الرضا دستور فرمودند حسن مسلم را حاضر کنند و مطلب را به او فرمودند و او هم منافع سالهای گذشته زمین را پرداخت و زمین مسجد را تحویل داد.

مسجد را ساختند و سقف آن را با چوپ پوشاندند و سید ابوالحسن الرضا آن زنجیرها و میخ هایی که در آن زمین باقی مانده بودند در منزل خود گذاشت و به وسیله آن بیمارها شفا پیدا می کردند.

من هم از گوشت آن بز به هر مریضی که دادم شفا یافت. سید ابوالحسن الرضا آن زنجیرها و میخها را در صندوقی گذاشته بود و ظاهرا بعد از وفاتش وقتی فرزندانش می روند که مریضی را با آن استشفا کنند می بینند که مفقود شده است.

مسجد امام حسن مجتبی و عنایت امام زمان (عج)

اکثر مسافرینی که از قم به تهران و از تهران به قم می آیند واهالی قم اطلاع دارند که اخیرا در محلی که سابقا بیابان و خارج از شهر قم  بوده در کنار راه قم – تهران سمت راست جناب حاج یدالله رجبیان از اخیار قم مسجد مجلل و باشکوهی به نام مسجد امام حسن مجتبی بنا کرده است که هم اکنون دایر است و نماز جماعت در آن منعقد می گردد.

آقای عسکری نقل کرده سالها پیش روز پنج شنبه ای بود، مشغول تعقیب نماز صبح بودم در زدند رفتم بیرون دیدم سه نفر جوان که هر سه میکانیک بودند تا به مسجد جمکران مشرف شویم. دعا کنیم حاجتی شرعی داریم.

این جانب جلسه ای داشتیم جوانها را در آن جمع می کردم و نماز و قرآن به آنها تعلیم می دادم این سه نفر جوان از آن جوان ها بودند من از این پیشنهاد خجالت کشیدم  سرم را پائین انداختم و گفتم: من چه کاره ام بیایم دعا کنم. بالاخره اصرار کردند و من هم دیدم نباید آنها را رد کنم. موافقت کردم سوار شدم به سوی قم حرکت کردیم.

در جاده تهران ساختمانهای فعلی نبود. فقط دست چپ یک کاروانسرا خرابه به نام قهوه خانه علی سیاه بود چند قدم بالاتر از همین جا که فعلا (حاج آقا رجبیان) مسجدی به نام مسجد امام حسن مجتبی بنا کرده است ماشین خاموش شد.

رفقا که هر سه میکانیک بودند سه نفری کاپوت ماشین را بالا زدند و مشغول شدند. من از یک از نفر آنها به نام علی آقا یک لیوان آب گرفتم و برای قضاء حاجت و تطهیر رفتم  توی زمین های مسجد فعلی. دیدم سید بسیار زیبا سفید با عبای نازک و نعلین زرد و عمامه سبز مثل عمامه خراسانیها ایستاده و بانیزه ای که به قدر هشت نه متر بلند است زمین را خط کشی می نماید.گفتم اول صبح آمده است اینجا جلو جاده دوست و دشمن می آیند رد می شوند نیزه دستش گرفته است!!.

گفتم عمو زمان تانک و توب و اتم است نیزه را آورده ای چه کنی، برو درست را بخوان. رفتم برای قضاء حاجت نشستم صدا زد آقای عسگری آنجا ننشین اینجا  را من خط کشیده ام مسجد است.

من متوجه نشده ام از کجا مرا می شناسد مانند بچه ای که از بزرگتر اطاعت می کند گفتم چشم. پاشدم فرمود بروپشت آن بلندی رفتم و آنجا پیش خود گفتم سر سوال را با او باز کنم بگویم آقا جان سید فرزند پیغمبر برو درست را بخوان.

سه سوال پیش خود طرح کردم:

1. این مسجد را برای جن ها می سازی یا ملائکه که دو فرسخ از قم آمده ای.
2. هنوز مسجد نشده چرا در آن قضای حاجت نکنم؟
3. در این مسجد که می سازی جن نماز می خواند یا ملائکه

این پرسش ها را پیش خود مطرح کردم آمدم جلو سلام کردم بار اول او ابتدا به سلام کرد نیزه را در زمین فرو برد و مرا به سینه گرفت. دستهایش سفید و نرم بود چون این فکر را هم کرده بودم که با او مزاح کنم. چون در تهران هر وقت سیدی شلوغ می کرد می گفتم مگرروز چهارشنبه است. هنوز عرض نکرده بودم تبسم کرد و فرمود پنج شنبه است و چهار شنبه نیست. و فرمود سه سوالی که داری بگو من متوجه نشدم که قبل از اینکه سوال کنم از ما فی الضمیر من اطلاع داد. گفتم سید فرزند پیغمبر درس را ول کردی اول صبح آمده ای کنار جاده نمی گویی این زمان تانک و توپ، نیزه به دردنمی خورد و دوست و دشمن می آیند رد میشوند برو درست را بخوان.

خندید و چشمش را انداخت زمین فرمود: دارم نقشه مسجد می کشم.گفتم برای جن یا ملائکه. فرمود برای آدمیزاد اینجا آباد میشود.

گفتم بفرمائید ببینم می خواستم اینجا قضاء حاجت کنم هنوز مسجد نشده است؟

فرمود:یکی از عزیزان زهرا در اینجا بر زمین افتاده و شهید شده است من مربع مستطیل خطی کشیدم اینجا می شود محراب اینجا که می بینی قطره خون است که مومنین می ایستند.

اینجا که می بینی مستراح میشود اینجا دشمنان خدا و رسول خدا به خاک افتاده اند همین طور که ایستاده بود برگشت مرا هم برگرداند و فرمود: اینجا می شود حسینیه و اشک از چشمانش جاری شد. من هم بی اختیار گریه کردم.

فرمود: پشت اینجا می شود کتابخانه تو کتابهایش را می دهی؟

گفتم: پسر پیغمبر به سه شرط

شرط اول: من زنده باشم فرمود انشاء الله

شرط دوم: این است که اینجا مسجد شود فرمود»: بارک الله

شرط سوم: این است که به قدر استطاعت ولو یک کتاب شده برای اجرای امر تو پسر پیغمبر بیاورم. ولی خواهش می کنم برو درست را بخوان آقاجان این هوا را از سرت دور کن!!

خندید دو مرتبه مرا به سینه خود گرفت.

گفتم آخر نفرمودید: اینجا را کی می سازد؟ فرمود ید الله فوق ایدیهم

گفتم آقا من این قدر درس خوانده ام یعنی دست خدا بالای همه دستهاست.

فرمود: آخر کار می بینی. وقتی ساخته شد به سازنده اش از قول من سلام برسان.

دو مرتبه مرا به سینه گرفت و فرمود خدا خیرت بدهد.

من آمدم رسیدم سر جاده دیدم ماشین راه افتاد

گفتم: چه شده بود"

گفتند یک چوب کبریت گذاشتیم زیر این سیم توبرگشتی درست شد.

گفتند: با کی حرف می زدی ؟ گفتم: مگرسید به این بزرگی با نیزه ده متری که در دستش بود ندیدید من با او حرف می زدم.

گفتند کدام سید؟ خودم برگشتم دیدم سید نیست زمین مثل کف دست پستی و بلندی نداشت ولی هیچ کس نبود.

من یک تکانی خوردم آمدم توی ماشین نشستم دیگر با آنها حرف نزدم  به حرم مشرف شدم نمی دانم چطور نماز ظهر و عصر را خواندم.

بالاخره آمدیم جمکران ناهار خوردیم گیج بودم رفقا با من حرف می زدند و من نمی توانستم جوابشان را بدهم.

در مسجد جمکران یک پیرمرد یک طرف من نشسته و یک جوان طرف دیگر من هم وسط ناله می کردم گریه می کردم نماز مسجد جمکران را خواندم می خواستم بعد از نماز به سجده بروم صلوات را بخوانم دیدیم آقایی که بوی عطر می داد فرمود آقای عسگری سلام علیکم: نشست پهلوی من.

تن صدایش همان تن صدای سید صبحی بود. به من نصیحتی فرمود. رفتم به سجده ذکر صلوات را گفتم دلم پیش آن آقا بود سرم به سجده گفتم  سربلند کنم بپرسم شما اهل کجا هستید مرا از کجا می شناسید وقتی سربلند کردم دیدم آقا نیست.

به پیرمرد گفتم این آقاکه که با من حرف می زد کجا رفت او را ندیدی؟

گفت: نه

از جوان پرسیدم او هم گفت ندیدم.

یک دفعه مثل این که زمین لرزه شروع شد تکان خوردم فهمیدم آن حضرت مهدی (عج) بوده است.

حالم بهم خورد رفقا مرابردند آب به سرو رویم ریختند.

گفتند چه شده خلاصه نماز را خواندیم و به سرعت به سوی تهران برگشتیم یکی از علما تهران را لدی الورود در تهران ملاقات کردم و ماجرا را برای ایشان تعریف کردم و خصوصیات را از من پرسیدگفت: خود حضرت بوده اند حالا صبر کن اگر آنجا مسجد شد درست است.

مدتی قبل روزی یکی از دوستان پدرش فوت کرد به اتفاق رفقا که در  مسجد با من بودند او را آوردیم قم به همان محل که رسیدیم دیدم دوپایه بالا رفته است خیلی بلند. پرسیدم گفتند: اینجا مسجدی است به نام امام حسن مجتبی که پسران حاج حسین سوهانی می سازند. وارد قم شدیم جنازه را بردیم باغ بهشت دفن کردیم من ناراحت بودم سر از پا نمی شناختم به رفقا گفتم تا شما می روید ناهار بخورید من الان می آیم.تاکسی گرفتم رفتم سوهان فروشی پسرهای حاج حسین آقا پیاده شدم به پسر حاج حسین آقا گفتم: اینجا شما مسجدی می سازید؟ گفت نه گفتم این مسجد را کی می سازد؟

گفت حاج یدالله رجبیان

تا گفت یدالله قلبم به زدن افتاد.

گفت آقا چه شد؟ صندلی گذاشت نشستم خیس عرق شدم با خود گفتم: ید الله فوق ایدیهم.

فهمیدم حاج یدالله است ایشان را تا آنموقع ندیده بودم و نمی شناختم برگشتم به تهران به آن عالم که قبلا جریان  را به او گفته بودم این قصه را هم گفتم.

فرمود برو سراغش درست است. من بعد از آنکه چهارصد جلد کتاب خریداری کردم رفتم آدرس محل کار (پشم بافی) حاج یدالله را پیدا کردم رفتم کارخانه از نگهبان پرسیدم گفت حاجی رفت منزل.

گفتم : استدعا می کنم تلفن کنید بگوئید یک نفر از تهران آمده با شما کار دارد.

تلفن کرد حاجی گوشی را برداشت.

من سلام کردم گفتم از تهران آمده ام چهارصد جلد کتاب وقف این مسجد کرده ام کجا بیاورم.

فرمود:شما از کجا اینکار را کرده ایند و چه آشنایی با ما دارید.

گفتم آقا چهارصد جلد کتاب وقف کرده ام.

گفت باید بگوئید مال چیست.

گفتم: پشت تلفن نمی شود.

گفت شب جمعه آینده منتظر شما هستم کتابها را بیاورید منزل چهار راه شام کوچه سرگرد شکراللهی دست چپ درب سوم.

رفتم تهران کتابها را بسته بندی کردم و روز پنج شنبه با ماشین یکی از دوستان آوردم قم منزل حاج آقا.

ایشان گفت: من این طور قبول نمیکنم جریان را بگو.

بالاخره جریان را گفتم و کتابها را تقدیم کردم و رفتم و در مسجد دو رکعت نماز حضرت خواندم و گریه کردم.

مسجد و حسینیه را طبق نقشه ای که حضرت کشیده بودند حاج یدالله به من نشان داد و گفت خدا خیرت بدهد تو به عهدت وفا کردی.

مسجد اعظم قم

مسجد اعظم قم یکی از آثار بزرگ آیت العظمی آقای بروجردی است، در روز یازدهم ذی القعده مطابق 21 تیرماه 1333 شمسی سالروز ولادت باسعادت حضرت امام رضا طی مراسم باشکوه و جنب و جوش مخصوصی اولین کلنگ بنای آن به دست ایت الله بروجردی به زمین زده شد و بلافاصله شروع به کار ساختمان آن کردند.

قسمتی از محل ساختمان مسجد قبلا خانه های شخصی و مسافرخانه بود و از لحاظ این که متصل به حرم حضرت معصومه بود بسیار بد نما می نمود. به علاوه با اینکه شهر قم دارای مساجد بزرگ و کوچک بسیاری بود مع الوطف در اعیاد و سوگواریها زوار در حوالی حرم و صحن حضرت معصومه از لحاظ محل سرپوشیده برای انجام فرایض دینی و سنن مذهبی سخت در مضیقه بودند.

از این گذشته سه طرف صحن حضرت به وسیله مدرسه فیضیه و میدان استانه و خیابان صحن موزه احاطه شده و فقط یک طرف آن بود که با اتصال به مسافرخانه ها تاریک و تودرتو و بدنما و خانه های شخصی افراد باعث نگرانی و ناراحتی عمومی بود.

آیت الله بروجردی که این ضرورت را به خوبی احساس فرمودند، تصمیم گرفتند نخست مسافرخانه های افراد را خریداری نموده سپس آنها را خراب کرده و به جای آن یک مسجد بزرگ و آبرومند ی که از هر جهت مناسب با احتیاجات مسلمین و زوار و مجاورین باشد، مجهز به تمام لوازم و وسایل  شایسته بنا کنند. چنانکه گفتیم این تصمیم عملی گردید و شخصا با اراده ای آهنین و دلی سرشار از توکل به خداوند متعال اولین کلنگ آن را به زمین زدند.

اینک این بنای با عظمت یکی از بزرگترین مساجد اسلامی وکم نظیر و به طورمسلم یکی از افتخارات کشور و ملت ایران در نزد دوست و دشمن است.

مسجد رضویه قم یادگار امام رضا علیه السلام

آن هنگام که با دعوت اجباری مامون حضرت امام رضا در سال 200 هجری از مدینه به سوی خراسان حرکت کردند، مسیر راه آن بزرگوار از مدینه به عراق و از آنجا به بصره و سپس به بغداد و سپس به قم بود. وقتی که امام هشتم به قم آمد مردم قم استقبال گرم وپرشوری از آن بزرگوار نمودند.

هر گروه و جمعی آن حضرت را به خانه خود دعوت می نمود و مایل بود که این افتخار نصیبش گردد سرانجام حضرت امام رضا فرمود ناقه شتر من خود مامور است هر جا توقف کند من همانجا پیاده می شوم.

دیدند شتر راه پیمود تا به درخانه ای رسید که صاحب آن خانه در خواب دید که مهمان حضرت امام رضا گشته است امام در هما نجا پیاده شد و به در خانه او وارد شد و مهمان اوگردید.

پس از آنکه امام هشتم به خراسان رفت و مردم قم در همان مکان، مسجد و مدرسه ساختند و امروز این مدرسه به نام مدرسه رضویه معروف است و در خیابان آذر قم است.

مسجد غمامه یاد آور نماز ملکوتی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم

عصر پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) بود آن حضرت در مدینه بود  روز به روز بر تعداد مسلمانان افزوده می شد هنگامیکه عید قربان و عید فطر می شد آن حضرت نماز عید را با جماعت مسلمین در بیابان در فضای باز میخواندند آن هنگام  که تابستان هوا گرم بود مسمانان می دیدند یک پاره ابر در بالای سر آن حضرت می آمد و بررسول خدا و نمازگزاران سایه می افکند

و اکنون در این محل که در امتداد صحن جدید حرم نبوی در مدینه قرار گرفته مسجدی وجود دارد که گاهی به آن مسجد مصلی می گویند. ولی نام معروف آن مسجد غمامه است واژه غمامه به معنی یک پاره ابر است این نام یادآور خاطره نماز پرشکوه و ملکوتی پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) با مسلمانان و سایه افکندن ابر بر سر پیامبران و مسلمین می باشد.

مسجد اموی دمشق در بستر تاریخ

مسجد اموی یکی از شاهکارهای درخشان تمدن و فرهنگ اسلامی است. نه تنها قدمت و سابقه آن به دوران هزارو چهارصد ساله اسلامی محدود نمی شود بلکه ریشه و بنایی دیرینه به بلندای چهارهزار سال در تاریخ بشریت داشته و در حقیقت بیانگر سیر و تاریخچه تحول و دگرگونی ادیان و مذاهب است.

مکان این مسجد در چهار هزار سال پیش معبد آتش پرستان بوده و خدای انان یعنی آذر مورد پرستش قرار می گرفته است هنگامی که قبیله حدد آرامی از شبه جزیره به سرزمین شام آمدند؛ حدود هزار سال این مکان را معبد خود قرار دادند و تا قرن اول میلاد حضرت مسیح دراین مکان به عبادت خدایان خود می نشستند.

پس از یونانی ها رومیان با حضور و سلطه بر این سرزمین این معبد را توسعه داده و آن را به محل عبادت خدای خویش «ژوپیتر» تعییر دادند. با گسترش مسیحیت در جهان و به ویژه در شام قسمت کوچکی از معبد ژوپیتر به کنیسه تبدیل گشت که به نام «قدیس یوحنا» یاماری یوحنا خوانده می شد.

سرانجام در سال هفده هجری با فتح دمشق به وسیله مسلمانان این آتشکده و بتکده به مسجد و محل عبادت ذات باری تعالی و خدای واحد گشت که البته نیمی  از آن بر اساس مصالحه ای که صورت پذیرفته بود همچنان به صورت کلیسا باقی ماند. هنگامی که دمشق به وسیله سپاه اسلام فتح شد کلیساهای فراوانی در این شهر بود که بعضی از آن طبق معاهده صلح در مقابل نیمی از کلیساهای اصلی شهر در دست مسیحیان ماند و مسلمانان نیمه مذکور را تبدیل به مسجد کرده و در آن به نماز می پرداختند که بعدها جامع اموی به جای آن ساخته شد. مسیحیان که نسبت به دین جدید با بی اعتنایی می نگریستند. با ایجاد سر و صدای عمدی در مراسم خود از جمله صدای مهیب ناقوس به هنگام اقامه نماز جماعت ،خواندن سرودها با صدای بلند نسبت به عبادت مسلمانان مزاحمت فراهم می کردند.

وقتی معاویه ابن ابی سفیان در شام ولایت و حکومت یافت تصمیم به الحاق نیمه باقیمانده از کنیسه به مسجد نمود ولی مسیحیان نپذیرفتند پس از وی عبدالملک بن مروان مال فراوانی به آنان داد تا اجازه دهند این قسمت نیز به مسجد ملحق شود ولی ایشان نپذیرفتند تا اینکه ولید بن عبدالملک که مردی شجاع و جسور بود مال فراوانی به مسیحیان داد و حتی گفت اگر نپذیرید کنیسه باب توما را که با زور و این قسمت را با صلح گرفتیم به جای آن تخریب خواهیم کرد. لذا مسیحیان راضی شدند  که نیمه باقیمانده نیز به مسجد اضافه شود. بعضی گویند آنان راضی نشدند و ولید تهدید کرد اگر قبول نکنید خود آن را تخریب می کنم سپس کلنگ به دست گرفته و دیوار آن را خراب و سپس مسجد را بنا کرد.

بعضی گفته اند چند کلیسای دیگردر داخل شهر به مسیحیان داد و آنان را راضی کرد.

ولید بن عبدالملک که علاقه فراوانی به ساختن مساجد و ابنیه های مذهبی داشت برای تبدیل این کلیسا به مسجد مالیات هفت سال کشور خود را خرج آن کرد و گویند وقتی اسناد مخارج آن را بر هیجده شتر بار کردند برای تصویب نزد خلیفه بردند وی بدون بررسی همه آنها تائید کرد و گفت این چیزی است که در راه خدا داده ایم و در مقابل آن چیزی نمی خواهیم.

مسجد انشقاق القمر

حادثه انشقاق القمر، یکی از حوادث تاریخ اسلام و حیات رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) است که منابع  تاریخی به آن اشاره داشته اند. در سال نهم بعثت تعدادی از مشرکان از جمله ابوجهل از پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) خواستند تا برای اثبات نبوت خود اگر قادر است ماه را دو نیم کند. در این حال جبرئیل (علیه السلام) بر ایشان نازل شد و اجازه خداوند برای این کار را ابلاغ کرد. آن حضرت نیز با انگشت سبابه به ماه اشاره کرد و ماه دو قسمت شد، نیمی بر کوه اوقبیس و نیمی بر کوه قعیقعان دیده شد در این حال رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) به سجده افتاد و شکر فرمود. بعدها به یاد این حادثه بالای کوه ابوقبیس و مشرف بر مسجد الحرام مسجدی ساخته و آن را انشقاق القمر نامیدند. در دوران سعودی قسمت های از این کوه که نسبتا بزرگ و پشت مسجد الحرام سمت راست کوه صفا قرار داشت صاف و ر آن قصر دارالضافیه ساخته شد لذا این مسجد و چند اثر تاریخی دیگر دچار تخریب و ویرانی گشت. در بسیاری از منابع اهل سنت ذکر شده است که خلفای راشدین ساختن هر خانه ای که بالاتر از مسجد الحرام و مرتفع تر از کعبه باشد را منع کرده و اگر خانه ای به این گونه ساخته می شد آن را بلافاصله تخریب می کردند. فقها و علمای اهل سنت نیز در کتب فقهی خود ساختن خانه ای مرتفع تر از کعبه در اطراف آن را مورد تقبیح و نکوهش قرار داده اند ولی جای بسی شگفتی است حکام صعودی که خود را از پیروان خلفای راشدین می دانند چگونه نسبت به سنت صحابه و نیز فتوای علمای اهل سنت بی اعتنا هستند و قصر دارلضیافه را به قدری بلند ساخته اند که ناخودآگاه توجه بسیاری را به موازات کعبه به خود جلب می کند!

در هر حال عده ای این مسجد را همان «مسجد بلال» دانسته اند که بر فراز این کوه قرار داشته و تخریب شده است، در حالیکه آنها دومسجد مستقل بوده اند، با این تفاوت که مسجد انشقاق القمر قبل از تخریب نمایی مخروبه داشت ولی مسجد بلال حبشی نمای آن بازسازی شده بود که هر دو درگذشته تخریب شدند.

مسجد الجن

قل اوحی الی انه استمع نفر من الجن فقالوا انا سمعنا قرانا عجباً یهدی الی الرشد فامنا به ولن نشرک بربنا احد.

ای رسول ما بگو به من وحی رسیده است که گروهی از جنیان آیات قرآن را شنیده و گفتند که ما از قرآن آیات عجیبی می شنویم، این قرآن خلق را به راه خیر و صلاح هدایت می کند بدین سبب ما به آن ایمان آورده و هرگز به خدای خود شرک نخواهیم ورزید.

مسجد جن یکی از مساجد مهم و تاریخی مکه است که خوشبختانه بر خلاف بسیاری از آثار تاریخی مکه است خداوند متعال آیات سوره جن را در این مکان بر پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نازل فرمود. آن حضرت در حال بازگشت از طائف پس از طی مسیری طولانی با قلبی شکسته و ناامید در مکان این مسجد که به نخله معروف بود، کنار نخل خرمایی نشسته و نیمه شب به عبادت و تلاوت قرآن پرداختند. در این حال هفت نفر از جنیان با شنیدن صدای قرآن متوقف شده و آیات آن را به گوش سایر جنیان رسانیدند. پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) بعد ها نیز چندین بار همراه عبدالله بن مسعود به این مکان آمده و ایات قرآن را بر جنیان می خواندند. در شبی سوره جن بر پیامبر نازل گردید که خداوند آن حضرت را از اسلام جنیان خبر داد. این مکان در الحجون و دامنه شعب ابی دب قرار داشته و بعدها به یاد آن حادثه بزرگ، مسجدی ساخته و آن را مسجد جن نامیدند. این مسجد را از آن لحاظ مسجد (حرس) نیز نامیده اند که در گذشته پاسداران مناطق مختلف مکه هنگام گشت شبانه در نزدیکی مسجد جن با یکدیگر ملاقات و پس از تبادل اطلاعات به محل ماموریت خود بازمی گشته اند. مسجد یاد شده اکنون در سه راهی خیابان مسجد الحرام منی و پل الحجون قرار دارد که با قبرستان ابوطالب حدود دویست متر فاصله دارد قبلا نام مسجد جن بر آن دیده می شده ولی متاسفانه حکومت آل سعود برای محو آثار اسلامی و عدم توجه زائران به این اماکن نام این مساجد و سایر مساجد تاریخی را برداشته و آنها را شماره بندی نموده است.

مسجد ذوقبلتین

پیامبر اکرم در شانزدهمین یا هفدهمین ماه از هجرت در میان قبیله «بنی سلمه» و مسجد آنان به نماز ایستاده و به ویژه شبها از خداوند می خواستند تا مسلمانان را از سرزنش یهود در پیروی از قبله آنان یعنی بیت المقدس برهاند. رسول خدا هر گاه به نماز می ایستادند منتظر بودند تا خداوند دعای ایشان را مستجاب کند. به روایتی روز دوشنبه، نیمه ماه رجب، میان نماز ظهر، آیات تغییر قبله بر پیامبر نازل شد.:«قدنری تقلب وجهک فی السما فلنولینک قبله ترضاها فول وجهک شطر المسجد الحرام ...

آن حضرت هنگام نزول این ایات در حالی که دورکعت از نماز ظهر را اقامه فرموده بودند به صورت نیم دایره ای برگشته و رو به سمت جنوب نمودند با این چرخش 160 درجه ای مردان در مکان زنان یعنی صفوف عقب و زنان در مکان مردان یعنی صفوف جلو واقع شدند و همراه رسول خدا دو رکعت نماز باقیمانده ظهر را به سوی مسجد الحرام به صورت فرادا اقامه کردند به سبب نزول این ایات آن مسجد به ذوقبلتین مشهور گردید

مسجد شجره یا ذوالحلیفه (آبار علی(علیه السلام)

این مسجد  که امروزه به نامهای شجره ذوالحلیفه، ابیار علی، مشهور است یکی از مساجد بسیار مهم خارج از مدینه بوده و به عنوانی یکی از میقاتها و مساجد احرام از اهمیت بسزایی برخوردار است وجه تسمیه آن به نامهای فوق چنین است:

الف: شجره: از آن جهت آن را شجره خوانند که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) در این مکان کنار درختی به نام سمره فرود آمد و احرام بستند.

ب: احرام: به سبب آن که حاجیان برای تشرف به حج در این مسجد احرام می بندند و به مسجد الاحرام معروف گردیده است.

ج: ذوالحلیفه: حلیفه نام آبی بین (بنی جشم بن بکر) از هوازن و (بنی خفافه العقیلین) بوده که رسول خدا دوست داشته اند برای بستن احرام کنار درختی در این محل فرود ایند.

د- ابیار علی(علیه السلام): از آن جهت که عامه مردم در سالهای متمادی آن را ابیار علی (علیه السلام) گفته اند که حضرت علی (علیه السلام) برای آبیاری نخلستانها چاههای فراوانی در این منطقه حفر کرده اند و ابیار نیز اسم جمع بئر یعنی چاه است. فیروزابادی در قرن هشتم آن را توصیف کرده ومیگوید این مسجد جز نام «ابیار علی (علیه السلام)» شناخته نیست.

رسول اکرم پس از اقامه دو رکعت نماز در این مکان احرام بسته و می فرمودند:

«لبیک الهم لبیک لبیک لا شریک لک لبیک ان الحمد و النعمه لک و الملک لاشریک لک لبیک»

ابن زباله روایت کرده است که رسول خدا نخستین بار هنگام انجام حج زیر درختی در اینمکان فرود آمده اند که در سالهای بعد در آن محل مسجدی ساخته شد. آن حضرت در آن مسجد به سمت ستون وسط نماز می خواندند و این همان مکان درختی بود که ایشان قبلا کنارآن نماز می خواندند.

زین الدین الاستدار در سال 961 بنای مسجد را بازسازی و اطراف آن را دیوار بزرگ کشیدند که تا پایان دوره عثمانی همچنان پابرجا بود. وی ماذنه گوشه شمال  غربی آن را نیز بازسازی کردند به سبب این که مکان محراب اصلی مشخص نبود، محراب دیگری در وسط دیوار قبله قرار داد که شاید مکان اصلی محراب باشد. وی پله هایی در سه جهت برای مسجد ساخت تا از ورود چارپایان به داخل جلوگیری شود.

مسجد شمس یا رد شمس

این مسجد بر تپه مرتفعی در شرق مسجد قبا واقع و چون نور خورشید در اولین زمان طلوع به این مسجد می تابیده نام «شمس» بر خود گرفته است بعضی آن را با مسجد فضیخ اشتباه گرفته اند در حالیکه مسجد فضیخ در عوالی است و این مسجد مابین قبا و عوالی است اما بر اساس آنچه شیعه معتقد است این مسجد مکان بازگشتن خورشید برای اقامه نماز عصر حضرت علی (علیه السلام) بوده یعنی حادثه رد شمس در این مکان رخ داده است.

گویند حضرت رسول در این مکان بر زانوی علی (علیه السلام) بر خواب رفتند هنگامی که بیدار شدند خورشید غروب کرده بود آن حضرت به علی (علیه السلام) گفتند ایا نماز عصر را خوانده ای علی گفت خیر؟ دست به دعا برداشته و فرمود : خدایا اگر علی در طاعت تو و رسول تو است خورشید را بر او بازگردان»

اسماء گوید: من دیدم که خوشید پس از غروب کردن بر کوهها و زمین نور افشانی کرد و علی (علیه السلام) نماز عصر را به جا آورد. بعضی ها گفته اند این اتفاق

در خیبر رخ داده است.

مسجد الصفائح

صفائح نام کوهی است در منی که در دامنه آن مسجدی به نام الصفائح ساخته شده است این مسجد در جنوب مسجد خیف قرار داشته وگویند سوره مرسلات در این مکان نازل شده است. در کنار و دامنه این کوه غاری به اندازه یک سر انسان بوده که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) سر خود را در آن قرار می دادند تا از آفتاب مصون بمانند بعد ها این  غار به علت نزول سوره مرسلات به غار مرسلات معروف شد. صاحب مراۀ الحرمین این مسجد و غار را مشاهده کرده و در سیصد متری جاده قرار داشته به گفته این جبیر مردم سر خود را در داخل این شکاف گذاشته و به آن تبرک می جسته اند.

مسجد مزدلفه یا مشعر الحرام

این مسجد مسجدی است مربع شکل که مساحت اولیه آن حدود 1700 متر مربع بوده است این مسجد در ابتدا شش در ورودی داشته و دیوارهای آن کنگره ای بوده است در دوران عباسی مساحت آن به چهارهزار متر مربع رسیده و تا دوران سعودی چیزی بر وسعت آن افزوده نشد ولی صعودیها حدود 1400 متر مربع بر مساحت آن افزوده وتعمیراتی نیز بر آن صورت دادند. اکنون حدود هشت هزار نماز گزار در آن جای می گیرند.

بیشتر حجاج در همین مسجد که بخشی از مشعر الحرام است نماز عشا را  برگزار می کنند. در سابقه تاریخی مکان این مسجد سخن ها گفته شده است از جمله اینکه در این مکان جبرئیل بر پیامبر نازل  شده و در مورد مشعر الحرام و اهمیت و اعمال آن دستورات و ایاتی به ایشان ابلاغ کرده است بعضی نیز گفته اند در دوران جاهلیت قریش اجتماعات سیاسی خود را شب هنگام در این محل برپا می کرده اند آنان مراسم حج را جدای از دیگران انجام می داده و در مشعر الحرام نیز بیتوته نداشته اند زیرا آنان همراهی با سایر حجاج را به علت سکونت در حرم برای خود ننگ می دانستند. خداوند نیز ضمن نزول آیاتی عمل زشت آنان را تقبیح کرده و دستور اکید فرمود تا ایشان همراه سایرین در مشعر وقوف داشته باشند.

مسجد جعرانه

یکی از مساجدی که در آغاز حد حرم قرار دارد مسجد جعرانه است کسانی که می خواهند حج عمره انجام دهند می توانند در آن محرم و به این فضیلت نائل آیند.

در فضیلت جعرانه روایات زیادی است: گویند سی پیامبر در این مکان محرم شده اند. فاکهی روایات زیادی از احرام پیامبر در این مکان نقل می کند.

از جمله اینکه پیامبر هنگام بازگشت از جنگ حنین در جعرانه محرم شده و عُمره انجام دادند و البته ما روایاتی جز آن که پیامبر یک بار و آن هم پس از غزوه حنین در این محرم شده باشند در دست نداریم.

آن حضرت در این مکان ها غنیمت های حنین را نیز تقسیم کرده اند که در آن هنگام یکی از حریصان و به عبارتی دیگر منافقان به آن حضرت گفت: اعدل یا محمد (ای محمد عدالت کن) اصحاب خواستند او رامجازات کنند ولی پیامبر فرمودند او را رها کنید که از نسل اوکسانی خواهند آمد که علیه اسلام شمشیر خواهند کشید این فرد« ذوالخویصره» بود.

در هر حال مسجدی که در مکان احرام رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) ساختند بسیار ساده و به  عبارتی دیواری گرد آن کشیده و سپس ابن زبیر در تکمیل آن کوشیدند. در ادوار بعدی نیز مورد ترمیم و توسعه قرار گرفت و اکنون نیز مساحت آن افزایش یافته است.

مسجد تنعیم

تنعیم یکی از نقاط آغازین حرم است در این مکان مسجدی به نام تنعیم وجود داردکه از آن به بعد کسی بدون احرام برای ورود به مکه نمی تواند از آن عبور کند. دیوارهای سفید اطراف این مسجد که آن را محاصره کرده اند این مرز را مشخص تر می سازد. از صدر اسلام تاکنون کسانی که برای انجام عمره و یا مفرده به مکه می آمده اند در این مکان محرم می شدند به روایتی پیامبر اکرم نیز هنگام انجام یکی از عمره ها در این مکان محرم شده اند. البته سندی تاریخی از این امر در دست نیست.

مسجد تنعیم را ابوالعباس عبدالله بن محمد بن داوود والی مکه در سال 240 ق ترمیم و بر چاه آن گنبدی ساخت. بعد ها نیز تعمیراتی در آن صورت پذیرفت. این مسجد اکنون در جاده اصلی مدینه به مکه قرار دارد و کسانی که از مسجد شجره محرم می شوند از این مکان عبور می کنند مسجد یاد شده در سالهای 645 و 678 و 981 و 1011 هـ.ق و نیز در دوران سعودی تعمیر و بازسازی شده است.

مسجد الرایه یا محل استقرار پرچم سیاه اسلام

پیامبر در سال هشتم هجرت عازم فتح مکه شدند و بالای شهر در ناحیه ای به نام الردم نزدیک چاه جبیربن مطعم بن عدی بن نوفل که به آن چاه علیا می گفتند مستقر و پرچم سپاه اسلام را در آن جا نصب فرمودند. گویند رسول خدا در آن مکان نماز گذارده اندبعضی از فقهای مکّه گفته اند از روزگاران قدیم مردم برای انتخاب محل سکونت خود در مکه از این چاه که در کنار آن مسجدی داشته و در آن نماز می گذاشتند بالاتر نمی رفته اند مسجد مورد نظر مسجد «مسجد الرایه» است.

وجه تسمیه آن به علت استقرار پرچم پیامبری برای فتح مکه بوده است. این مسجد را عبدالله بن عبدالله بن عباس بن محمد ساخته و در کنار آن نیز حوضی برای سقایت مردم از آب چاه مذکور قرار دادند.

مستعصم عباسی آن را به سال 640 ق بازسازی کرد و در دوران سعودی نیز تعمیر شد.

مسجد شجره

در حجون کمی بالاتر از مسجد جن و در تقاطع شارع مسجد الحرام و شارع نونه مسجدی است که به یاد معجزه پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در صدر اسلام ساخته شده و نام مسجد شجره بر خود گرفته است به روایات فاکهی  در این مکان درختی به نبوت و پیامبر آن حضرت شهادت داد.

مسجد مذکور که نمایی بسیار محقر و ساده دارد بسیار کوچک بوده و بخشی از حیاط آن را به شبستان افزودند این مسجد در سمت چپ تقاطع یاد شده به سوی مسجد الحرام قرار دارد و بر تابلوی آن « نامی جز شماره مسجد دیده نمی شود.

شایان گفتن است که این مسجد با مسجد شجره یا احرام در بین راه مدینه ومکه هم نام است.

« والسلام علی من اتبع الهدی و الهلاک لمن سلک الهوی »