چکیده :

آنچه در این تحقیق مورد نظرماست، بررسی نقش مساجد در تحولات انقلاب اسلامی در طول سالهای 1356-1342می باشد.

نگارنده در این تحقیق برای گرد آوری اطلاعات از روش کتابخانه ای استفاده کرده که برحسب مورد از ابزار هایی چون فیش، جدول و..... استفاده شده است. وپژوهش حاضر دریک مقدمه و5 بخش بیان شده است.

درابتدا شمه ای از انقلاب اسلامی بیان شده است وسپس حوادثی راکه مسجد در آن نقش تعیین کننده واساسی داشته ذکر واشاره شده است.

دغدغه ای که در این تحقیق برای نگارنده وجود داشت این بود که چرا محور همه مسائل مسجد بود که در طول تحقیق به آن پاسخ داده شده است.

نکته ای که باید توجه کرد این است در پیروزی انقلاب اسلامی عوامل چندی دخیل بوده اند از جمله دانشگاه، حوزه – مدرسه، بازار و.... که البته مسجد نقش محوری تری داشته ودر واقع انقلاب بود ومسجد.

لازم به ذکر است که حتی سیّاحان خارجی درگزارشات خود نمی توانستند نقش مسجد را نادیده بگیرند وبرآن تأکید داشتند وبه عبارت دیگر می توان یکی از عوامل اساسی ومهم پیروزی انقلاب را مسجد دانست وبس.

تقدیر وتشکر

باسپاس از راهنمایی های ارزنده جناب آقای دکتر فرهنگیان که با تأملات ارزنده شان برعمق وغنای آن افزودند ونیز باتشکر وسپاس فراوان از جناب آقای گندمکار که طی این پژوهش زحمات بی شائبه ای رامتحمل شده اند. هم چنین باقدردانی فراوان از پدر ومادرم که در تمام دوران تحصیل یار وپشتیبانم

مقدمه

درسالهای 1339 – 1337 ایران بامشکلات اقتصادی جدی روبه رو شد ودر بحرانی عمیق فرو رفت. به دنبال آن، انتخابات سراسر تقلب مجلس در 1339 برگزار گردید. به طوری که شاه ناگزیربه لغوانتخابات وانحلال مجلس تن درداد.

در فروردین سال 1340 دربار به نخست وزیری دکتر علی امینی رضایت داد. در آن هنگام شاه شدیداًزیرفشارآمریکا، انجام اصلاحاتی درکشور را پذیرفت. فشارهای داخلی برشاه روزافزون بودزیرا بقایای جبهه ملّی مصدق به صحنه آمده بود. جبهه ملی هرگزبا امینی به توافق نرسید با آنکه هردو ازاصلاحات ارضی پشتیبانی می کردند.[1]

این عدم توافق جبهه ملی با امینی به شاه کمک کرد تاامینی را وادار به کنار گیری کند. از آن پس شاه خود راحامی برنامه اصلاحات ارضی خواند. جبهه ملی که فرصتی را ازدست داده بود، از صحنه کنار رفت. دراین مبارزه ضلع سومی هم وجود داشت وآن روحانیت به رهبری بروجردی بود. بروجردی باسیاست کاری نداشت ودرنتیجه به طور ضمنی دردهه 1330حامی شاه به شمار می رفت.

اماگرایش سیاسی آیت الله با پیشنهاد برنامه اصلاحات ارضی تغییر یافت وآن رامغایر با اسلام وتقدس مالکیت خصوصی اعلام کردند وشدیداً به مخالفت با آن برخاستند. دراوایل سال 1341که قدرت جبهه ملی ومخالفان غیر دینی شاه رو به افول رفت درمیان روحانیان رهبری جدیدی به دنبال درگذشت بروجردی پدید آمد که روحانیت را به موضع رهبری مبارزات پراکنده ی مردم علیه شاه پیش می راند. اکثریت روحانیون به دلایل بسیار مختلف باشاه مخالف بودند اما برجسته ترین سخنگوی آنان در اواخر سال 1341 آیت الله خمینی بود.

دربهار وتابستان سال1342رویارویی روحانیون با شاه به اوج رسید. تنش ها در ماه محرم وایام عزاداری شیعیان به اوج خود رسید. آیت الله خمینی باز هم ستمگری شاه، همکاریش با اسرائیل رامحکوم می کرد. سحر گاه 15خرداد 42آیت الله خمینی وقمی دستگیر شدند.

توقیف آنها منجر به تظاهراتی شد که تهران ،قم، تبریز، شیراز، اصفهان، مشهد وکاشان را فراگرفت، بازار کانون اعتراضهابود.[2]

دولت درآستانه انقلاب همه گروههای سیاسی رابرهم زده واعضای اصلی آنهاراسرکوب کردند، اماهنوز برمساجد و وعاظ وسخنرانان این مساجد مسلط نشده بود. پس شگفت آور نبود که بازار کانون اصلی این اعتراضها شد. [3]

دراینجا لازم است به این اشاره کنم درواقع همه بازاریان برای سازماندهی وبرنامه ریزی اعتراض خود درمسجد تجمع می کردند واز آنجا اعتراض خود را شروع می کردند درواقع می توان اینطورنوشت همه وقایع از سال 42تا57 که اتفاق افتاد مردم پناهگاهی جز مسجد نداشتند ومسجد کانون اصلی این اعتراضها ووقایع بود.

« نقش مسجد دیگر نه گوشه عزلت نشینی وگریزگاهی از جامعه بود که مردم برای دوری جستن از دنیا ،گرفتن وضو انجام عبادات یاگوش دادن به صوت قرآن به آن پناه می بردند. بلکه برعکس مسجد به یک کانون مبارزه ومرکز فرماندهی بدل گردید. [4]

بافراگیرشدن انقلاب اسلامی، مسجدها جایگاهی بسیار مؤثردراین زمینه یافتند.[5]

سخنرانی های روحانیون ودانشگاهیان درمساجد ،حسینیه هاو دیگر اماکن مذهبی ،مردم رابیش ازپیش با ابعاد فساد، ظلم تبعیض وبی عدالتی ساختار سیاسی، اجتماعی، اقتصادی وفرهنگی کشور آشنا کرد. [6]

مسجد به همان اندازه که درطرد رژیم طاغوت از سوی مردم اثر داشت، پس از تبعید  امام خمینی درسال43که مبارزه فعال سیاسی تقریبافروکش کرد ومساجدرویکردی دیگر یافتند امام خمینی معمار انقلاب اسلامی ایران در ارتباط با این نقش می فرماید: « مسجد در اسلام ودر صدر اسلام همیشه مرکز جنبش وحرکتهای اسلامی بوده واز مسجد تبلیغات اسلامی شروع می شده است واز مسجد حرکت قوای اسلامی برای سرکوبی کفار و واردکردن آنها در زیر بیرق اسلام بوده است. »

درضمن مساجد به مثابه پایگاه انقلاب به صورت سنگرهای مستحکم برای مبارزه انقلابیون درآمدند. [7]

1-1.طرح مسأله

جرقه انقلاب اسلامی که درسال 1342زده شد با تحمل سختی ها ومصائب سرانجام درسال 1357 به رهبری امام خمینی به پیروزی رسید.

عوامل مختلفی دراین پیروزی نقش داشته اند که از آن جمله می توان به بازار، دانشگاه، هیئت ها، مدرسه ،حوزه اشاره کرد که هرکدام در گوشه ای به روشنگری وآگاه سازی مردم می پرداختند وبا پخش نوارهای سخنان امام خمینی درجهت تضعیف وفرو پاشی رژیم تلاش می کردند.

دراین راستا نباید از نقش سازنده وعبادی وسیاسی مسجدغافل شد که به عنوان یک کانون مهم وسازنده نقش خودرا ایفا کردوتوانست به عنوان مهم ترین کانون خود را جلوه دهد این انقلاب را هرچه سریعتر به سوی پیروزی پیش ببرد. ودر راستای خدمت رسانی به مردم از هیچ کوششی دریغ ننموده است.

درواقع انقلاب ما از مساجد آغاز شد.واین کانون درهمه جوامع چه درشهرهای بزرگ مثل تهران، تبریز، شیراز و.....وچه درشهرهای کوچکی مثل قم، رامسر، کنگاور، بهشهر، ایلام. ....محور اصلی این انقلاب بود.

1-2. کلید واژگان

1. نقش:  صورت شخص یاچیزی راکشیدن، تصویر، نگارگری، ترسیم، طرح، نوشته [8]

تعریف جامعه شناسی نقش را ذکر کنید ؟

2. مساجد:  ج مسجد   1. جای سجده   2. محلی که مسلمانان درآن نماز گزارند [9]

3. تحولات: ج تحول ،انقلابات، تغییرات وتبدیلات [10] تحول، دگرگون شدن، تغییر یافتن، جابه جا شدن

4. انقلاب: برگشتن از حالی به حالی، دگرگون شدن، زیروروشدن، برگشتن ،   برگشتگی، تغییر، تحول، تبدل، شورش، ناآرامی ،شورش عده ای برای واژگون  کردن حکومت موجود وایجاد حکومتی نو. [11]

دراصطلاح سیاسی، شورش عده ای برای واژگون کردن حکومت موجود ایجاد حکومتی نو، قیام عمومی. [12]

انقلاب یعنی یک دگرگونی عمیق وعظیم وجهت دار در یک یا چند بعداز زندگی انسان ودرزندگی اجتماعی یک جامعه ،وما می بینیم که جریان 22بهمن این خصوصیتها رادرخودش دارد از نظر نظام ،به قدرت یک نظام 3000 ساله شاهنشاهی پایان داد ویک خاندان دست نشانده رابرکنار کرد  وقدرت را به طور واقعی نه صوری وادعایی، به دست مردم داد.[13]

2-گریزی به وقایع سال 42

2-1. فاجعه خونین فیضیه

درسال 42سالروز شهادت امام صادق بودو به همین مناسبت درمدرسه فیضیه مراسم سوگواری برپا شده بود ناگهان دروسط سخنرانی، صلواتهای نابجای شاه دوستان باعث قطع سخنرانی شده، درگیری آغاز شد ومأموران امنیتی که درخارج مدرسه بودند، وارد میدان نبرد شدند وبا صلاح گرم وسرد به مردم وطلبه های بی دفاع حمله کردند وعده زیادی از آنهارا کشته، کتابهاو وسائل شخصی آنها را به آتش کشیدند. فاجعه مدرسه فیضیه که باحضور انبوه مردم صورت گرفته بود، بیدرنگ در سراسر ایران منتشر شد.امام خمینی –ره- پس ازاین مسأله باحرام کردن « تقیّه » توطئه سکوت در مقابل اعمال رژیم شاه را از دست آنها گرفت ومبارزه را وارد مرحله جدیدی کرد واظهار حقایق را هر چندبازندان وشهادت همراه باشد، واجب کرد.[14]

درادامه ،مراسم چهلم شهدای فاجعه مدرسه فیضیه برای رژیم قابل تحمل نبود وبه مراسمی که به همین مناسبت درمسجد ارگ تهران وبه وسیله نماینده آیت الله حکیم برگزار شده بود، حمله کرده درگیری بین مردم ونیروهای رژیم رخ داد. [15]

2-2.راهپیمایی عاشورا 42(13خرداد 1342هـ.ش)

راهپیمایی عاشورا برای نشان دادن حضور مردم واعلام موضع برضد سیاستهای هیأت حاکمه بود. مقدمات کار توسط جمعیت مؤتلفه باهمکاری تعدادی ازهیأتهای عزادار فراهم شد طبق برنامه قرار شد جمعیت مؤتلفه از طریق اعلامیه واطلاع به هیأتها، مردم رابه تجمع درمسجد حاج ابوالفتح دعوت نمایند. باتوجه به تجربه های گذشته، معمولا رژیم یا به طور مستقیم برای جلوگیری از برگزاری برنامه وارد می شد ویا با فرستادن عده ای از اراذل واوباش برای درگیری وبرهم زدن برنامه اقدام می کرد. [16]

راهپیمایی باشرکت مهم قشرهاوافرادی از گروههای سیاسی، درمیدان قیام ( میدان شاه سابق ) از مسجد حاج ابوالفتح در ساعت 9 صبح روز عاشورای 13خرداد 1342 به طرف میدان بهارستان ومجلس شورای ملی شروع شد. مرتباًبرانبوه جمعیت افزوده می شد بطوریکه شرکت چنین جمعیتی تاآن زمان بی سابقه بود. [17]

درواقع راهپیمایی باتوجه به کیفیت شروع آن وهم چنین شعار ها وصحبت هایی که طی آن انجام شد، نشانگر یک تحول در مبارزات اسلامی ومردمی بود. زیرا حضور گسترده مردم علاوه برتقویت روحیه فعالیت سیاسی – اجتماعی، باعث رشد وآگاهی نیز شد. هرچند اخبارراهپیمایی به طور رسمی انعکاس وسیعی در رسانه های داخلی وخارج ازکشورنداشت ولی درمحافل سیاسی وخبری به عنوان یک موضوع مهم مورد بحث قرار گرفت هیچ یک از حرکتهاوگروههای اسلامی در گذشته موفق به راه اندازی حرکت وسیع مردمی نشده بودند وهمین امر موجب شده بود که پس از مدتی، علی رغم فداکاریها وشهادتها، در اثر فشاروانواع طوطئه ها ومشکلات از پای درآیند.

جبهه ملی ونهضت آزادی، عصر عاشورا اجتماع خود را درمسجد هدایت تشکیل دادند. [18]

درعصر عاشورای 42 درحالیکه تعدادی از مردم ،امام خمینی راهمراهی می کردند، وارد مدرسه فیضیه شدند امام بیانات مهمی را ایراد کردند که در تاریخ انقلاب اسلامی شهرت دارد.[19]

2-3. دستگیری امام وقیام سراسری 15خرداد42

پس از انتشار خبردستگیری امام بسیاری از مردم ناراحت وعصبانی به منزل ایشان رفته وبه اتفاق فرزندشان حاج آقا مصطفی حدود ساعت6صبح به سمت حرم مطهر حضرت معصومه -سلام الله علیها – حرکت کردند پس از مدتی صحن مطهر وخیابانهای اطراف، مملو از جمعیت شهری وروستایی شدکه شعار « یامرگ یاخمینی » رابا هیجان والتهاب شدید تکرار می کردند. علما ومراجع طی اعلامیه ای که از بلند گوی صحن مطهر خوانده شده ضمن محکوم کردن این اقدام خواستار آزادی فوری امام شدند. [20]

درحقیقت 15خرداد به رهبری علما وروحانیون جامعه رخ داد که دررأس آن امام خمینی قرار داشت مردم عمل به فتواها ودستورهای رهبر دینی خود را یک تکلیف شرعی می دانستند واجرای آن را برای خود واجب می شمردند. امام خمینی از حوزه علمیه قم به عنوان سنگر مبارزه به افشاگری پرداخت وطلبه ها وروحانیون دیگر به عنوان پیک های تبلیغاتی درسراسر کشور،درمسجدها، حسینیه ها، ومجالس عزاداری به تبیین دیدگاههای ایشان می پرداختند وبدین وسیله توده های مردم را نسبت به موضع روحانیت آگاه می کردند. به نظر سید محمد خاتمی انقلاب ایران از پانزده خرداد آغاز شد، براساس همان خواسته های مردم در پانزده خرداد ادامه یافت وسرانجام به پیروزی رسید. [21]

جالب توجه است بدانیم که 15خرداد نقطه عطفی درمخالفت امام باخود کامگی شاه وقدرت آمریکا در ایران محسوب می شود. به هنگام اظهار نظر درباره تصمیم مجلس به اعطای مصونیت دیپلماتیک به پرسنل نظامی آمریکا چنین می گوید: فقط جرم علما اسلام وسایر مسلمین آن است که دفاع از قرآن وناموس اسلام واستقلال مملکت می نمایند وبااستعمار مخالفت دارند.[22]

2-4.تصویب لایحه کاپیتولاسیون

امام خمینی –ره- درچهارم آبان 1343 به محض اطلاع از تصویب لایحه کاپیتولاسیون[23] درمجالس ایران، سخنان کوبنده ای رادرمسجد اعظم ایرادکرد ورسوایی جدید رژیم شاه رابرای مردم ایران تشریح کرد معظم له طی سخنان شدید اللحن خود نفوذ گسترده آمریکا در ایران را به همه اعلام خطر کرده وگفت که امروز تمام گرفتاریهای ما از آمریکا واسرائیل است. به همین منظور نیروهای امنیتی شاه درشب 13آبان 1343 به منزل معظم له یورش برده، پس از دستگیری شبانه ایشان را به تهران منتقل کردند.چون باز داشت امام درداخل موجب اعتراض شدید قرار می گرفت ایشان را در همان روز به ترکیه تبعید کردند. [24]

رژیم شاه باتبعید رهبری قیام به عراق وسرکوب گروههای مسلحانه ،تبعید وزندانی کردن گروههای زیادی از مردم، جوانان وروحانیون، تصور می کرد که باخیال راحت به دیکتاتوری خود ادامه خواهد داد، ولی عده زیادی ازشاگردان ومریدان امام، هر کدام به شیوه ای خاص با ارتباط بارهبرخود، ادامه مبارزه جدیدی را برای سرنگونی رژیم آغاز کردند افرادی چون آیت الله طالقانی، مرحوم ربانی شیرازی، آیت الله  مشکینی،   منتظری ،..... وشهدای بزرگواری چون بهشتی ،باهنر، مطهری ،مفتح هرکدام درگوشه ای مانند حوزه، مسجد، مدرسه، دانشگاه به روشنگری وآگاه سازی مردم می پرداختند وباپخش نوارهای سخنان افشاگرانه وبیدار کننده امام در جهت تضعیف وفرو پاشی رژیم تلاش می کردند.[25]

3- جرقه های انقلاب درسال 1356

3-1. مقاله احمد رشیدی مطلق

مدنی درکتاب« تاریخ سیاسی ایران» می گوید :

شهادت مشکوک وناگهانی حاج سید مصطفی خمینی فرزند برزگ امام-ره- دراواخر آبان سال 1356بهانه ای شدکه درمراسم آن مرحوم یاد رهبروپیشوای بزرگ خود را دوباره برسرزبانهاجاری کنند.

رژیم شاه که سالها تلاش کرده بود،نام ایشان به فراموشی بسپارد ،تحمل چنین وضعی رانداشته وبه همین دلیل تصمیم گرفت به ساحت مقدس امام-ره- توهین کنددرهمین راستابه مزدوران خود دستور داد که مقاله ای راآماده کرده وبه چاپ برسانند درتاریخ هفده دی ماه 1356روزنامه اطلاعات مقاله ای را به نام مستعار « احمد رشیدی مطلق» منتشرکرد. [26]

محورهای مقاله عبارت بود از 1- تعریف وتمجیداز انقلاب سفید  2- تلاش برای نشان دادن پیوندهای تنگاتنگ استعمار سرخ وسیاه  3- تلاش برای ایجاد اختلاف بین روحانیون  4- اهانت به امام خمینی

به دنبال تحصن روحانیون طلبه ها کلاس های درس راتعطیل ومعترضان خودرا به     صف های به هم فشرده نماز درمسجد اعظم رساندندکه نشان داد اساس وبنیان حرکت انقلابی مردم درصف های طولانی نماز است. [27]

لازم به ذکراست که  شهادت فرزند امام علامه مجاهد حاج آقا مصطفی خمینی درآبان ماه 56 زمینه مساعدی را بوجود آورد وسبب بیداری وپیوند نوین ملت بارهبر بزرگ به مناسبت این واقعه درد ناک مجالس متعددی تاچهلم دراکثر شهرها برپا گردید که مهم ترین آنها مسجد اعظم قم بود. [28]

3-2. قیام نوزده دی قم

مقاله اطلاعات علیه رهبر انقلاب درسراسر ایران واکنش شدیدی داشت وموجی از اعتراضات مردم را برانگیخت اما درقم نتیجه فوری داشت. [29]

صبح روز 19 دی سال 56 بازاریان وعده ای از طلبه هابه صورت دسته جمعی به سوی مسجداعظم حرکت کردند. جمعیت اجتماع کننده درحیاط مسجداعظم به سردادن شعارهای اعتراض آمیز علیه رژیم پرداختندوآیت الله گلپایگانی ومرعشی وشریعتمداری که درشبستان مسجد اعظم مشغول تدریس بودند درس خود را نیمه تمام گذاشتندوبه مردم پیوستند. [30]

بدیهی بود که وقتی این قیام درقم شهر مقدس شیعیان به وقوع پیوست وروحانیون شیعه آن رارهبری می کردندوشهدا ومجروحین آن از طلاب علوم دینی بودند. مراسم بزرگداشت آنان درمساجد شهرهای مختلف باحضور توده های عظیم مذهبی برگزار     می شد. [31]

حتی درشهر بابک عده ای دانشجو علیه رژیم درمسجد درمورد واقعه 19 دی سخنرانی کردند.

درشهر خرمشهر مردم درمسجد اصفهانی ها تجمع کردندوعلیه رژیم شعار سردادند.

درقم نماز تعطیل شد وطلاب درمسجد امام حسن تجمع کردند.

درشهرری یک واعظ درمسجد امین آباد دراعتراض به رژیم سخنرانی کرد.

درتهران یک واعظ درمسجد نوری دراعتراض به کشتار قم سخنرانی کرد وروحانیون درمنزل شیخ علی اصغر مروارید تجمع کردند.

درزنجان سه هزار نفر از مردم درمسجد ولی عصر تجمع کردندوعلیه رژیم سخنرانی شد.

درشاهرود مردم درمسجد تجمع کردند وهادی غفاری سخنرانی کرد وشعاربه نفع امام خمینی دادند.

درنقده آقای محرر واعظ علیه رژیم درمسجد قریه عطاءالله سخنرانی کرد.

دررشت شیخ عبدالوهاب قاسمی درمسجدجامع دراعتراض به وقایع قم سخنرانی کرد.

دریزدروحانیون ومردم درمسجد مصلا برای بزرگداشت شهدای 19دی تجمع کردند.

درزاهدان اعلامیه درمسجد جامع شیعیان پخش کردند.

درگنبد شیخ محمدصادق صدیقی درمسجدقائمیه سخنرانی کرد.

درگرمسار حاج شیخ حسن روحانی درمسجد جامع در انتقاد به رژیم سخنرانی کرد.

درشیراز حاج سید علی اصغر دستغیب درمسجد الرضا اعتراض به وقایع قم سخنرانی کرد.

دربابل یک روحانی به نام یعقوبی درمسجد سرحمام درانتقاد ازرژیم سخنرانی کرد.

دراین اعتراضات آنچه به چشم می خورد واژه های امام خمینی ،مسجد، روحانیون وشهدای 19 دی قم است نقطه عطفی درنهضت مردم ایران است که درماه های بعد به صورت تصاعدی رشد می کند. [32]

3-3. پیامدهای واقعه نوزده دی قم

یکی از پیامدهای این قیام، آشکارترشدن نقش نیروهای مذهبی درحرکت مردم ایران بود.[33]

به قول پارسونز ،سفیرانگلیس « جناح مذهبی عملاًرهبری جریانات مخالف را به دست گرفت ودر موعظه های خود درمساجد ومراسم مذهبی به طور علنی به دولت حمله بردند، آتش احساسات وهیجانات عمومی را دامن می زدند.»[34]

ب- این قیام ،جنگ خاموش بین شاه وروحانیت رابرافروخت وبین دولت ومقامات روحانی کشور ،بحران شدیدی به وجود آورد. [35]

ج- مهم ترین پیامدهای واقعه 19 دی، سلسله حوادثی بود که چون موجی به دنبال یکدیگر آمد ومنجر به سر برداشتن تمامی یک ملّت شد.

بعد از این واقعه کارکنان پست تهران اعتصاب کردند.دانش آموزان چندین دبیرستان آمل دست به تظاهرات زدند. وطبق گزارش های ساواک از یک روز بعد از فاجعه ی 19 دی قم تا 29/11 /56 یعنی قبل ازچهلم شهدای واقعه ی درشهرهای مختلف به صورتهای مختلف شکل گرفت. [36]

3-4. جنبش 29 بهمن تبریز

مردم خطه آذربایجان که همواره درمبارزات آزادهی خواهی ملت ایران پیشقدم بوده اند، این بار نیز درچهلم شهدای قم شجاعت خودرابه اثبات رساندند. درروز 29بهمن 1356 درسراسر ایران به مناسبت چهلم حوادث قم درگیریهایی اتفاق افتادکه ازمیان همه آنها قیام مردم تبریز از جایگاه ویژه ای برخوردار است. دراین روز که عزای عمومی اعلام شده بود، مردم تبریز از تمام اقشار روانه مسجد شدند تادر مجلس ختمی که به همین مناسبت از طرف آیت الله شریعتمداری وآیت الله قاضی برگزار شده بود، شرکت کنند، اماپلیس از ورود مردم به مسجدجلوگیری کرده برای پراکنده شدن آنها شروع به تیراندازی نمود وعده زیادی به شهادت رسیدند.[37]

4- سال 57 – سال سرنوشت

4-1. چهلم شهدای 29 بهمن تبریز

درآستانه فرارسیدن چهلمین روز شهادت عده ای از مردم تبریز، امام خمینی باصدور پیامی تحلیلی به ملت ایران، خط مشی مبارزه رامشخص نمودند. امام خمینی از مردم خواستند تاصفوف خودرا زیر پرچم عدالت پرور اسلام فشرده کنند وباشعار واحد اسلام وقرآن به پیش بروند. همچنین امام از مردم خواستند تادر روز چهلم باعزای عمومی خود به ملت های آزاد جهان بفهمانند که مابا چه شرایطی زندگی می کنیم.

باانتشار پیام امام خمینی روحانیون ومردم در سرتاسر کشور آماده شدند تامراسم چهلم شهدای تبریز باشکوه فراوان برگزار نمایند. [38]

ساواک نیز پیش بینی کردکه مراسم چهلم شهدای تبریز مورد استقبال سرتاسر قرارگیرد. به همین جهت برای کنترل وجلوگیری از اغتشاشات حادّ تصمیم گرفت اجتماعات درمورد چهلم کشته شدگان حوادث تبریز درمساجد واماکن مذهبی بلامانع باشد تااز هرگونه تظاهر واخلال گری درخیابان وخارج از اماکن مذهبی وبستن دکاکین جلوگیری شود.

همان طور که ساواک پیش بینی می کرد، مراسم چهلم بااستقبال بی سابقه ای روبه رو   شد، دربعضی از شهرها درروز نهم ودهم فروردین مراسم برگزار شد ودربعضی از شهرها علی رغم میل ساواک به تظاهرات خیابانی تبدیل  شد. طبق گزارش های ساواک دراین شهرهامراسم یادبود شهدا درروز نهم فروردین برگزار شد.

دراصفهان « درمسجد حکیم » مراسمی برگزار شد که سخنران آن سید احمدفروشانی به دفعات از حاضرین درجلسه خواست برای سلامتی ( امام) روح الله خمینی صلوات بفرستند. شرکت کنندگان پس ازختم مراسم درخیابان های چهارباغ وعبدالرزاق دست به تظاهرات زدند که بامأمورین درگیر شدند.

درتربت حیدریه کسبه مغازه های خود راتعطیل کردند ودرمراسم شهدا درمسجد جامع اجتماع کردند.

دربندر عباس نیز بعداز نماز مغرب وعشا روزنهم مردم درمراسم شهدا درمسجدکوفه شرکت کردندوعده ای از آنها پس از مراسم به صورت دسته جمعی به مسجدفاطمیه رفتندودرمراسم دیگری که به همین مناسبت برقرار بودشرکت کردند.

درسمنان نیز مجلس یادبودی درمسجدشاه باحضور روحانیون برگزار شد.

درمشهد « کلاس های درس طلاب علوم دینی و65 درصد مغازه های شهر به عنوان همدردی بامقتولین حوادث تبریز تعطیل گردید.

علاوه برروز نهم، مراسم یادبودی در بسیاری از شهرهای بزرگ درروز دهم نیز برگزار شد. مراسم روز دهم به علت شدت وکثرت آن بیشتر موردتوجه مردم ایران قرار گرفت. [39]

درهمدان بیش ازنیمی ازمغازه های بازارتعطیل بود.مردم همدان مراسم ختم شهدا رادرمسجد جامع برگزار کردند.درخرم آباد نیمی ازمغازه های بازار وخیاباهها تعطیل بود مردم بعداز مراسم مسجد جامع به خیابانها آمدند وشروع به تظاهرات کردند.

دربهبهان حدود 80درصدمغازه های شهر تعطیل شد پس ازختم شهدا درمسجدمصلی مردم به تظاهرات خیابانی پرداخته وباپلیس درگیر شدند.

درساری مراسمی درمسجدجامع برگزار شد که درآن آیت الله شیخ هادی روحانی به سخنرانی علیه رژیم پرداخت.

درسیرجان درمسجد حاج سبزعلی باحضور روحانیون تبعیدی مراسمی برگزارشد.

درگرگان مراسمی باحضور علما درمسجدگلشن برقرار شد.

درقم ساعت 5/4 بعداز ظهر مجلس فاتحه ای برای مقتولین حوادث شهر تبریز باحضور آیت الله سید کاظم شریعتمداری، محمد رضا گلپایگانی وسید شهاب الدین نجفی مرعشی وباشرکت قریب 15 هزار نفر درمسجد اعظم برگزار شد.[40]

4-2. حماسه ی مردم یزد در دهم فروردین 1357

روزهشتم فروردین، آیت الله صدوقی باصدور اعلامیه ای ضمن تجلیل از مقام شهید اعلام کردکه روز پنج شنبه 20 ربیع الثانی مطابق بادهم فروردین از ساعت 9 الی 11 به وقت قدیم درمسجد روضه محمدیه (حظیره )برای تجلیل از ارواح عالیه ی شهیدان قم، تبریز ولبنان بزرگداشت خاطره ی جانبازان مردان راه حق برپاست وشرکت عموم طبقات را انتظار داریم.

هنوز روز موعود فرانرسیده بود که درروزنهم بعدازنماز عشا خودآیت الله صدوقی به منبررفت ورژیم شاه رامورد انتقاد قرار داد. وپس از خاتمه ی مجلس حدود 500 نفر ازافراد شرکت کننده درمراسم به تظاهرات خیابانی پرداختند وپلیس باتظاهر کنندگان درگیر ودرنتیجه تظاهر کنندگان به اماکن دولتی حمله و خساراتی رابرآن وارد کردند.

این درگیری مقدمه ای شد تامردم یزد مصمم تر درمراسم شهدای تبریز شرکت کنند. روز موعود فرا رسید صبح زود مردم از گوشه وکنار شهربه سوی مسجد حظیرحرکت کردند. آیت الله صدوقی نیز قبل ازساعت 9 درمسجد حاضرشد. جمعیت موج می زد. مردم به محض تمام شدن مراسم درخیابانها دست به تظاهرات زدند. شهربانی توان مقابله رادرخود ندید لذا، از نیروهای از قبل پیش بینی شده ی ژاندارمری کمک خواست وآنان به کمک نیروهای پلیس بامردم درگیرشدند ونتیجه آن زخمی شدن وشهید شدن تعدادی از مردم مؤمن یزد بود.[41]

این واقعه علاوه برپیامدهای سرتاسری، موجب انسجام وتحرک بیشتر روحانیت یزدشد.[42]

4-3. برگزاری هفتم شهدای یزد

آیت الله صدوقی، درسیزدهم فروردین خطاب به مراجع تقلید بانوشتن نامه ای سرگشاده به شرح حادثه ی خونین دهم فروردین پرداخت وبارشادت تمام درهمین نامه اعلام کرد برای شادی روح شهدامجلس ختم ویادبودی روز یکشنبه 20/1/57 درمسجد روضه محمدیه از ساعت 8 الی 11صبح منعقد می کنیم.

به گزارش ساواک مجلس دروقت مقرر برگزار شد وبدون هیچ حادثه ای پایان پذیرفت. روز شانزدهم، مجلس ختمی به همین مناسبت درمسجداعظم قم باحضور مراجع برگزارشد.

درروز هفدهم فروردین نیز مراسم هفتم شهدای یزد درجهرم درمسجد بناها برگزارگردید.[43]

4-4. زنجیره ی چهلم ها

بدون شک مؤثرترین حرکت انقلابیون درتداوم انقلاب ،پی گیری مجالس بزرگداشت شهدا بوده است.

پس از به خاک وخون کشیده شدن قیام مردم قم ،اعتراض ها وتجمعات سازمان یافت. علما ومردم بطور وسیع وهماهنگ وارد صحنه شدندومراجع یکی پس از دیگری عکس العمل نشان دادند.

شهرهای ایران نیز به تبعیت از قم ودراعتراض به توهین وهتاکی به مرجعیت، ندای اعتراض سردادند وعملا وارد صحنه مبارزه شدند، بطوریکه نیروهای امنیتی ونظامی رژیم تقریبا درتمامی شهرهادرگیر بودند وپایگاههای مهم تحریک وتهییج مردم، یعنی مساجد به یکی از فعال ترین مرکز سازماندهی وهدایت تحرکات وخیزش هاتبدیل شدند.

تبریز،اولین شهری بود که به علت برگزاری مراسم چهلم شهدای قم ،هدف شلیک تیرهاوخشونت های رژیم واقع شد وبه دنبال آن شهرهای دیگر، یکی پس از دیگری ،همچون قم،شیراز، اصفهان، زنجان ودررأس آنها تهران، پایتخت سلطنت به آتشی سوزان  برای سران حکومتی پایتخت نشین ،تبدیل شد. [44]

4-5. تحریم جشن های شعبان سال 1357

امام خمینی برای تداوم مبارزه علیه رژیم شاه از هرفرصتی استفاده می کردند. امام خمینی در28 رجب (13تیرماه )خطاب به ملت ایران پیامی صادرکردند ومردم رااز جشن وچراغانی درسوم و15 شعبان 57 برحذر داشتند. [45]

4-6. نتیجه وسرانجام اعتراضات مردم درایام 15 شعبان

28/4/57در گنبد،سیدمحمد رضوی درمسجد سجادیه سخنرانی کرد وشدیداً رژیم رامورد انتقاد قرار داد.

جهرم: بیشترمساجد ساعت 11شب پس ازپایان مراسم مردم دست به تظاهرات زدند، با پلیس درگیر شدند وپلیس دراین درگیری از تیراندازی وگاز اشک آور استفاده کرد.

تهران: غفاری درمسجدصاحب الزمان ضد رژیم سخنرانی کرد.

29/4/57 درجهرم مسجد قبله برای جلوگیری ازبه منبررفتن سیدحسین آیت اللهی توسط ساواک ،منجر به تظاهرات خیابانی درچند نقطه شهر شد.

استهبان: درمسجد جامع بعداز ساعت 11 شب پس از جلسه ،مردم دست به تظاهرات زدندکه پلیس بامردم درگیر شد ودر نتیجه یک پلیس مجروح شد. [46]

شیراز: درمسجد جامع بعد از سخنرانی  آیت الله دستغیب مردم به خیابان ریختند وباپخش عکس های امام خمینی دست به تظاهرات زدند.

شاه آباد غرب: سخنرانی آیت الله یزدی درمسجد وانتقاد از شخص شاه.

زرند: سخنرانی یک روحانی به نام سید محسن سردیان درمسجد جامع وشعاربه نفع امام توسط مردم.

30/4/57 اصفهان  مسجد حسین آباد؛ سخنرانی آیت الله طاهری درمسجد وسپس تظاهرات شرکت کنندگان.

اردبیل؛  مسجد میرزا علی اکبر؛  سخنرانی آقای کرّانی، استاد دانشگاه وحجۀ الاسلام مروج درنقد رژیم. [47]

بهشهر؛ مسجد نصیرخان؛ سخنرانی حجۀ الاسلام بارکوبه ای علیه رژیم.

کنگاور؛ مسجد جامع: سخنرنی شیخ علی اکبر حسنی علیه رژیم.

گنبد؛ مسجد سجادیه؛ سخنرانی سیدمحمد رضوی علیه رژیم.

رامسر؛ مسجد سادات محله؛ سخنرانی حاج هادی روحانی علیه رژیم.

ایلام؛ مسجد امیر المؤمنین ؛تظاهرات خیابانی از این مسجد درساعت 5/21.

کلاچای؛ مسجد بی بالان؛ شرکت کنندگان دست به تظاهرات زدند.

شاهی؛ مسجد حجتیه؛ سخنرانی حاج شیخ هادی غفاری علیه شخص شاه.

تظاهرات نیمه شعبان با دادن چند شهید بار دیگر خون دررگ های انقلابی مردم جاری  کرد. [48]

4-7. رمضان 57 وصدور منشور انقلاب

ماه رمضان 57 باشورانقلابی آغاز شد وچون مردم روزه دار بودند، نمازهای جماعات معمولا بعد از افطار، پاسی از سرشب گذشته ،برگزار می گردید وبعد از نماز یکی ازوعاظ سخنرانی می کرد. محور این سخنرانی ها انتقاد از شخص شاه ،تجلیل از امام خمینی، حکومت اسلامی وجذب نیروهای نظامی بود وبعد از پایان مراسم مردم به شعاردادن یا تظاهرات خیابانی می پرداختند.[49]

جدول ذیل فعالیت روحانیون ،نقش مساجد درگسترش تظاهرات درماه رمضان رانشان می دهد. [50]

تاریخ                   شهر                    واقعه

15/5/57            تهران            سخنرانی ضد رژیم درمسجد قبا

15/5/57            میناب          سخنرانی ضد رژیم درمسجد پاکوه وتکیه خویلدی

15/5/57             ملایر          سخنرانی ضد رژیم درمسجدشاه ولدوتظاهرات خیابانی                               

                                           وشکستن شیشه بانک صادرات

15/5/57           استهبان          تظاهرات خیابانی بعداز اتمام سخنرانی در یکی از

                                           مساجد

15/5/57          گلپایگان        سخنرانی ضد رژیم درمسجد حاجی گلپایگانی

15/5/57          استهبان         سخنرانی ضد رژیم درمسجداحمدی وتظاهرات خیابانی

15/5/57          شیراز           سخنرانی درمسجد نو وتظاهرات خیابانی ودستگیری

                                          چهارنفر

15/5/57           تبریز        سخنرانی ضد رژیم  درمسجد خلخالی

17/5/57           اصفهان     مجلس ختم شهید علی ذاکری درمسجدفاطمیه حسین آباد  

                                     ،تظاهرات خیابانی،  حمله به اماکن فساد ودستگیری 3 نفر

                                      ادامه تحصن  درمنزل آیت الله خادمی

17/5/57          آرادن        سخنرانی ضد رژیم درمسجد شهر وتظاهرات ودرگیری

                                      بانیروهای ژندارمری 

17/5/57         تهران         سخنرانی ضد رژیم درمسجد قبا ومسجد امیر المؤمنین

17/5/57        شیراز         سخنرانی ضد رژیم درمسجدنو، تظاهرات ودرگیری خیابانی

                                     ودستگیری 4نفر

17/5/57       لار             سخنرانی ضد رژیم درمسجد جامع وتظاهرات ودرگیری

                                     خیابانی ودستگیری 7نفر

18/5/57      تهران            سخنرانی ضد رژیم در مسجد قبا

18/5/57      نی ریز         سخنرانی ضد رژیم دریکی از مساجد، تظاهرات خیابانی و

                                     درگیری با پلیس

19/5/57     شیراز           اجتماع مردم درمسجدنو به مناسبت شهادت عده ای ازمردم

                                   اصفهان وکازرون تظاهرات ودرگیری باپلیس ،دراین درگیری 

                                   دهها کشته شدند. پلیس به مسجد نیز حمله کرد  وعده ای را

                                   داخل مسجدنو مورد ضرب وشتم قرار داد.

4.8.جمعه سیاه 17 شهریور 57

اسنادنشان می دهد که سخنرانی ها دراین ماه اوج گرفت.شدت دستگیریها بسیار   بالارفت، به طوریکه قبلا سابقه آن رانداشتیم. تعدادی از تبعیدیها را جابه جا کردند ،ممکن بود اینها از همین بلندگوهای ماه رمضان مردم راتحریک کنند مجموعه سخنرانیهاوحرفهایی که توسط روحانیت درماه رمضان ایراد می شد رژیم را دچار نگرانی کرد. درمساجد سخنرانیهای سیاسی برگزارمی شد وحتی وعده ومیعادگاه تظاهرات وقیام هم آنجا تعیین می شد؛ مثلا دکتر مفتح درمسجد قبا اعلام کرد؛ غیر از نماز عید فطر ،روز 5شنبه 16 شهریور هم تعطیل عمومی است. دربرخی ازشهرها تعدادی ازمردم دردرگیری باحکومت شهید شده بودند، برای احترام به این شهدا اعلام کردند که روز 5 شنبه 16 شهریور در تهران تعطیل عمومی خواهیم داشت. [51]

عده ای از مردم درراهپیمایی بزرگ 16 شهریور فریادمی زدند: فردا صبح درمیدان ژاله. [52]

یکی از بزرگترین فجایع تاریخ درمیدان شهدای تهران « ژاله سابق» روی داد وهزاران نفر به خون غلطیدند تظاهرات چندمیلیونی وگسترده مردم تهران در روزهای پس از عید فطر آنها را امیدوار ساخت که قوای انتظامی قصدتهاجم به راهپیماییهای آرام راندارند جمعه 17شهریور از صبح زود به حرکت در آمدند. ساعت 6صبح برقراری حکومت نظامی در تهران و12 شهر بزرگ دیگر اعلام شد واعلامیه های فرمانداری نظامی یکی پس از دیگری صادر می شد ومردم را مورد تهدید قرار می داد.

درواقع رژیم با کشتار 17 شهریور، 15 خرداد 42راتجدید می کند وانتظار دارد سکوت طولانی برایران سایه افکند ودیکتاتوری چندین ساله استقرار یابد وشعله های انقلاب به خاموشی گراید. دهها هزار مردم مجاهد شرق تهران از صبح زود به سوی میعادگاه سرازیر شدند ودرکمتر از دوساعت تمامی خیابان ژاله تاپشت بهارستان را از جمعیت پرکردند، مادران بچه دربغل، کودکان همراه پدر ،دختران وپسران مصمم، همه وهمه درصفهای فشرده گام برمی داشتند تامثل روزهای قبل نمایشی از قلبهای طوفان زای مسلمانان ایرانی رادرصحنه آورند. اعلام حکومت نظامی فرمان جنگی علیه توده های مردم بود. اماجمعه سیاه و کشتار دسته جمعی آن ،مدار مبارزه ومقاومت وفداکاری را عوض ساخت به جای اینکه مردم بترسند وبه خانه هایشان بروند، به انتقام وخون خواهی برخاستند.[53]

عبدالمجید معادیخواه درکتاب « کالبد شکافی یک واقعه » می گوید :درآن زمان سازماندهی راهپیماییهای تهران در14مسجد یعنی 14 منطقه تهران انجام می شد، درآن تقسیم بندی تهران 14 منطقه داشت، هر منطقه هم یک مسجد مشخص به عنوان پایگاه ارتباط مردم را به صورت رسمی در اختیار داشت. [54]

4-9. واقعه خونین کرمانشاه

ساعت 4بعداز ظهر روز نهم مهر ماه 57 جمعیت زیادی بنا بردعوت علمای کرمانشاه دراعتراض به محاصره بیت امام خمینی درمسجد آیت الله بروجردی وخیابانهای اطراف آن تجمع کردند. یکی از روحانیون به نام سید موسی موسوی دراین مجلس سخنرانی کردو ضمن حمایت ازامام خمینی، حکومت اسلامی را خواست همه ی ملت اعلام کرد. پس از تمام شدن مراسم جمعیت به طرف مسجدجامع دست به راهپیمایی زد، ناگهان پلیس درچند دقیقه به مردم حمله کرد وگاز اشک آور شلیک کرد. راهپیمایی آرام مردم به یک درگیری تبدیل شد.

نیروهای انتظامی برروی مردم آتش گشودند.طبق ادعای رژیم در این درگیری 3 نفر کشته و33نفر براثر اصابت گلوله مجروح شدند.[55]

4-10. فاجعه مسجد جامع کرمان

مردم کرمان از ساعت 10صبح 24/7/57 به دعوت روحانیان شهر درمسجد جامع تجمع کردند تایاد شهدای میدان ژاله تهران را پاس دارند، ساعت 5/11 هنوز واعظ آقای صمدانی درحال سخنرانی بود که عده ای به مسجد حمله کردند دراین حمله صدها نفر به شهادت رسیدند.

فاجعه به حدی جنایت آمیز بود که موجی ازقیام وتظاهرات را در سرتاسر کشور به دنبال آورد ورژیم چنان به وحشت افتاد که اعلام کرد موضوع را تحقیق خواهد کرد. علما درسرتاسر کشور موضع گرفتند. آتشی که رژیم نابخردانه درمسجد جامع کرمان برافروخت شعله هایش چنان گسترش پیدا کرد که تا عمق ارکان رژیم نفوذ پیدا کرد وبعد از آن یک روز آرام را ندید. [56]

4-11. فاجعه ی خونین 30 مهر همدان 57

یکی از دانش آموزان دختر اول نظری دبیرستان پروین اعتصامی دریکی از تظاهرات دانش آموزی دستگیر می شود وبعداز آزادی بانوشتن وصیت نامه ای دست به خود کشی می زند وی علت خود کشی خود را تجاوز نیروهای رژیم در بازداشتگاه اعلام می کند.

انتشار این خبر درهمدان موجی از عصبانیت را برانگیخت. درمساجد اعلام کردند که فردا صبح به عنوان اعتراض ،مردم دست به تظاهرات می زنند. جمعیت به قدری زیاد بود که نیروهای رژیم وحشت زده در خیابان شاهپور مردم را به گلوله بستند.[57]

5. چرا محور همه  مسایل مساجد بود؟

درواقع درتاریخ معاصر جهان، انقلاب اسلامی پدیده بی همتایی است؛زیرا نه یک گروه اجتماعی جدید مجهز به احزاب سیاسی وایدئولوژیهای غیر دینی بلکه روحانیون سنتی مجهز به منبر ومدعی حق الهی درتظاهرات بر عملکرد همه مقامات غیر روحانی ،حتی عالی ترین نهاد متشکل از نمایندگان منتخب ملت، را به قدرت رساند. [58]

کامیابی آیت الله خمینی دربسیج مزد بگیران شهری چند علت داشت:

 یکم: وعده او مبنی برایجادعدالت اجتماعی، باناتوانی رژیم در برآوردن انتظارات روز افزون مردم کاملاًمغایر بود.

دوم: رژیم علی رغم بدگمان بودن به علمای عالی رتبه از فعالیت روحانیان رده پایین در بین فقرای شهری ،سازمان دهی عزاداری ها تشییع جنازه ها،مراسم سوگواری وبرپایی نماز جماعت جلوگیری نمی کرد.

یکی از نمایندگان مجلس درسال 1352، به یک روانشناس اجتماعی خارجی گفته بود که مراسم مذهبی به ویژه عزاداریهای ماه محرم از نظر سیاسی سودمند است؛ زیرامحرومان اجتماعی را از کمونیسم منحرف وبه مسیرهای بی ضرر هدایت می کند این مسأله روشن است که این گونه شبکه های مذهبی واقع درمناطق فقیرنشین وپر جمعیت شهری، امکانات پخش سریع اخبار واعلامیه ها وهم چنین سازماندهی تظاهرات وتوزیع مواد غذایی، سوخت وحق پوشاک را برای روحانیون مخالف فراهم ساخت.

سوم: مذهب، احساس همبستگی گروهی واجتماعی مورد نیاز جمعیت مناطق فقیر نشین وحلبی آبادها را فراهم کرد یک مردم شناس آمریکایی دراوایل دهه 1350 ،ضمن مقایسه یک روستای همبسته ومنسجم بایک محله فقیر نشین یا حلبی آباد می نویسد که درشرایطی که روستائیان ،مذهب راجدی نگرفته وحتی وعاظ مهمان را دست می انداختند ساکنان این گونه محلات شهری که همگی دهقانان تازه بی زمین شده بودند مذهب را جانشین جوامع از دست رفته شان قلمداد می کردند، زندگی اجتماعی خود رابامساجد مربوط می ساختند وبا اشتیاق به سخنان روحانیون محلی گوش می دادند.[59]

استمپل درکتاب خود به نام « درون انقلاب ایران » می گوید:

« اگر سازمانهای گسترده انقلاب مخفی تشکیل نمی گردیدند، باوجود همه مشکلات، انقلاب اتفاق نمی افتاد ویا می توانست به مسیری کشانده شود که اساسا متفاوت باشد. البته وجود شبکه مسجد به روحانیون افراطی امکان داد تابراوضاع تسلط یابند وسپس تحول نهضت را کنترل کنند. برای خمینی آسان بودکه بابسیج یک گروه فعال ومؤثر به رهبرپیامبر گونه متعصبین مذهبی تبدیل شود در دوران حکومت شاه درایران ،روحانیون ازسال 1963تا1977( 1341تا1356) یک نیروی حاشیه ای بودند که بطور فزاینده ای منزوی می شدند بنابراین جای تعجب نیست که بنیاد گرایان نظام سیاسی سلطنتی راروکرده وسیاستهای افراطی سند دولتی رادرپیش گیرند.»[60]

همچنین او می گوید: هرچند« آیت الله خمینی یکی از سازمان دهندگان شورش سال 1963 ( 1341) علیه شاه بود ودر کشانیدن مردم به خیابان برای تظاهرات نقش مؤثری داشت اما رهبری اسلامی درسازماندهی سیاسی عامه مردم در این سال نقش نسبتا کمتری ایفا نمود.

اتحاد بین مساجد وبازارهای شهر درسال 1963(1341)آغاز ودرسال 1977(1356) کامل شد. درطی این 15 سال موازنه قدرت بین اسلام وملی گرایان درمخالفت بارژیم، به نفع نیروهای مذهبی تغییرجهت داد.جنبش مذهبی از طریق مساجد تنهازمینه سازمانی مناسب ومطمئنی بود که برای مبارزه علیه رژیم، روستائیان ومردم تهیدست می توانستند زبان آن را درک کنند ،مهمتراز همه اینکه،مخالفین مذهبی، رهبری روحانی وکاریزماتیک یعنی آیت الله خمینی را به عنوان سمبل اتحاد علیه شاه برگزیدند.

یک جنبه مهم رشدحرکت انقلابی، مشارکت دائمی وفزاینده سازمانهای شیعی مذهب ایرانیان درجنبش بوده است. درکشور 35 میلیونی ایرانی، تقریبا 80 تا90 هزار مسجد و180 تا200 هزار روحانی وجود دارد. سریعترین ومطمئن ترین راه برای رساندن پیام از شهری به رهبران شهر دیگر از طریق شبکه مسجد انجام می گرفت که توسط روحانیون رده بالا سازمان می یافت.

درطول سال 1977(1356)تظاهرات همزمان درشهرهای مختلف ،از همین راه با وسیله پیک ویابرقراری تماس های تلفنی مورد اطمینان، هماهنگ می شدند. برای مثال درسال 1978(1357)مسئولین حسینیه ارشاد که یک مرکز آموزش دینی درتهران است، تقریبا همه روزه با آیت الله شریعتمداری که درقم بود درتماس بودند. همچنین روحانیان وفادار به خمینی به مسجدی که درشمال تهران بودوتوسط آیت الله محمد بهشتی اداره می شد پیوسته بودند. هنگامی که خمینی دراکتبر 1978 (1357)از عراق به پاریس مهاجرت کرد، آیت الله بهشتی به عنوان رابط اصلی بین تهران وپاریس انجام وظیفه می کرد. یک جنبه بی همتای انقلاب ایران این است که کار برقراری رابطه ،خارج از مجرای رسانه های گروهی مرسوم انجام می شد. نوار موعظه ها وسخنرانیهای خمینی از محل اقامتش درعراق ،توسط شبکه مسجد، به شهرمقدس قم محل سکونت خمینی قبل از تبعید ،برده می شد.

نوار ها از قم به شهر های دیگر ارسال می گردید و تجار بازار صمیمانه به کار مهم تکثیر نوار ها اقدام می کردند و آنها را به اشخاص با ایمان می فروختند. در آغاز سال 1976   ( 1355) شبکه مسجد، واسطه هارا حذف کرد وخود به ارسال کاست ها و جزوه هایی که حاوی اصول انقلابی بود،برای ملاهای هوادار،مستقیما اقدام نمود این نوار ها و     جزوه هادرمساجددست به دست مردم می گشت. بسیاری از این فعالیت ها تا اواخر 1977 که دیگر کاملاً سازمان یافته شده بود بدون سرو صدا پیش می رفت.

عجیب این است که دولت هیچ گونه کوششی برای دخالت در شبکه مساجد به عمل نیاوردوآن را تحمل کرد. مساجد همچنان عامل اصلی بسیج تجار بازار و یا بازاریان بودند. درجوامع اسلامی،بازار تنهایک سازمان کوچک تجارتی نیست ،بلکه دارای یک بافت روابط اجتماعی مهم هست.

به هرحال بازار و مسجد همیشه با همدیگر همکاری داشته اند. هزینه حوزه های علمیه و نیز تا 80 درصد هزینه گذاران زندگی روحانیون توسط همین تجار تأمین می گردد. [61]

نیکی آر. کدی در کتاب خود به نام ( ریشه های انقلاب ایران ) می گوید: متون مذهبی و هدایایی که به منظوراهداف مذهبی،آموزشی،خیریه وسیاسی به علما داده می شد همه از ناحیه بازاری هابود، که در صدد عمده ای از عامل نفوذ علما را تشکیل داده و عامل تقویت پیوندهای سیاسی بین مسجد و بازار بودند. [62]

پارسونز در کتاب خود به نام ( غرور و سقوط ) می گوید :« درقرن نوزدهم واوایل قرن بیستم مواردی اتفاق افتاد که این سه عامل قدرت، یعنی عناصر مذهبی، بازاریها و روشنفکران نیروی خود را روی هم گذاشته با بعضی ازاقدامت شاه به مخالفت برخاستند و یا برای رسیدن به هدف واحدی متحد شدند. » [63]

همچنین او می گوید: آیت الله خمینی ساختار سیاسی – اقتصادی سلاطین پهلوی را در هم کوبید و ارزش های قبلی را به جامعه ایرانی باز گردانید او دو ستون اصلی را که جامعه ایرانی طی قرن های گذشته بر روی آن تکیه داشت از نو استوار ساخت. این دو ستون روحانیت شیعه وتجاربازارهستند.آیت الله خمینی در این بازگشت به عقب از قرن نوزدهم نیز فراتر رفته و نفوذ محدود طبقه جدید روشنفکران تمایل به غرب را نیز که در این قرن در صحنه ظاهرشدند از میان برداشت.در ضمن ملاها و بازاریها فرمانروای واقعی کشور هستندوبه طبقات دیگر سهمی از حکومت داده نشده است. اکنون آیت الله خمینی همان قدرت و اختیارات شاه را به علاوه رهبری الهی وروحانی مردم دردست دارد. [64]

 همچنین او می گوید :« واقعیت این است که شاه در اوج قدرت خود هم آنقدر خشن و بی رحم نبود که بتواند با توسل به زور نفوذ و قدرت روحانیت را از میان بردارد و در عین حال نمی توانست جامعه ی ایرانی را با چنان سرعتی تغییر دهد که نفوذ آن ها را به کلی خنثی کند. او می خواست در این سابقه با این نیرو ها پیروز شود و تصور می کرد که سال 1973 ( 1353) به بعد امکانات کافی برای پیش گرفتن بر نیرو های ارتجاعی ایران را خواهد داشت. ولی شاه در این سابقه پیروز نشد. آنها سر انجام به هم رسیدند و وقتی که نبرد نهایی در گرفت معلوم شد که اثر ضربه انقلاب پهلوی بر جامعه ایرانی آنقدر سطحی بوده است که حتی توده های شهری هم ترجیح دادند به جای حمایت از مردی که می کوشید آن ها را به چیزی که نبودند بدل کند، به رهبران سنّتی و مذهبی خود روی آوردند. [65]

6. نتیجه گیری

مسجد از قدیم الایّام به عنوان کانون فکری و اجتماعی و عبادی مسلمانان مورد توجه و تکریم بوده است ،به طوری که شاهد تحولات مساجد در دوران انقلاب اسلامی بوده ایم. به جرأت می توان گفت، اولین و مهم ترین ستون و پشتوانه مردم در دوران انقلاب مساجد بوده اند و از آن جا که انسان های مقید به ارزش ها و عقاید دینی، این کانون را در رأس همه سنگر ها برای خود انتخاب کردند، بسیاری از این نشست ها و تجمع مسلمین برای قیامی در این کانون شکل می گرفت و نتایج مطلوبی را به همراه داشت که مهم ترین آن وحدت میان مردم بود که این رمز پیروزی انقلاب بود، به عبارت دیگر ،مردم مقید به   ارزش های دینی به اسلام پایبند می مانند و همین مردم وقتی که دیدند اسلام در خطر است قیام ها واعتراض های خود راسازماندهی و برنامه ریزی کردند و میوه ی انقلاب را به ثمر رساندند.

به طورکلی می توان گفت انقلاب بود و مسجد. این نقش به قدری پر رنگ است که حتی نویسنده خارجی به نام هنری پرچ در گزارشات خود می نویسد :« رهبری و سازمان دهی انقلاب، در دست آیت الله خمینی و به طور کلی روحانیون قرار داشت آنها از رهگذر شبکه گسترده مساجد فعالیت های انقلابیون را سازمان می دادند. » [66]

در واقع چون مسجد محل حضور عامه مردم بود. به همین دلیل ذهن عام ترین فرد را متوجه مسائل سیاسی می کردند و از این طریق عقاید مذهبی را به سیاست ربط می دادند.

وکیلی زاده [67] در پایان نامه خود می آورد :« مساجد کانون اصلی اجتماع اعتراض مردم بودند و همین مساجد بودند که از طریق آن ها شور انقلابی مردم شعله ور گشت و بسیج سیاسی پدید آمد.پس از پیروزی انقلاب اسلامی، دولت نظارت مستقیم بر مساجد را از نظر دور نداشت و بدین ترتیب موقعیت مساجد از مرکزیت دولت به مکان های تحت نظارت دولت تغییر یافته است. » [68]

همچنین وی می گوید :« مساجد در دوران حکومت استبدادی شاه مهم ترین پایگاه مردمی و مبارزات سیاسی علیه حکومت بوده و در جمهوری اسلامی ایران دولت در جهت تقویت مساجد و در اختیار گرفتن آن ها از هیچ اقدامی فرو گذار نکرده است. مساجد قبل از انقلاب تنها پایگاه ارتباط مردم در مبارزات سیاسی بوده، در حالی که پس از انقلاب مساجد محیط حل مشکلات و اختلافات مردم و کانون حمایت از دولت و نهاد های رسمی حکومت شد.»

فهرست منابع ومآخذ

1.آبراهامیان ،یراوند،ایران بین دوانقلاب، احمد گل محمدی /محمد ابراهیم فتاحی،  تهران ،نشرنی، 1377

2.احمدپور ،محمدتقی،آغاز بیداری (ویژه نامه قیام 15خرداد )، قم ،مرکز پژوهش های اسلامی صداوسیما، 1382

3.استمپل ،جان.دی،درون انقلاب ایران ،منوچهر شجاعی، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1377

4.امیری،کیومرث/معصومه خالقی،چکیده نامه های دکتری وکارشناسی ارشد دانشگاههای جهان درباره امام خمینی وانقلاب اسلامی، بی جا ،مرکز بازشناسی اسلام وایران، 1378

5.پارسونز ،سرآنتونی، غروروسقوط، دکتر منوچهر راستین ،بی جا، انتشارات هفته، 1363

6.تاریخ سیاسی معاصرایران،بی جا، زمزمه هدایت، 1383

7.حسن زاده ،رسول آذرخشی برتاریکی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381

8حسینیان،روح الله، یکسال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه، تهران ،مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1358

9.درسهایی ازتاریخ سیاسی ایران (استاد شهید سیدحسن آیت ) ،بی جا، انتشارات مجلس شورای اسلامی، 1363

10.سیک ،گری، همه چیزفرومی ریزد ،علی بختیارزاده،تهران مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384

11.شریف پور، رضا، مسجد وانقلاب اسلامی ،تهران ،مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1377

12.فوران،جان،مقاومت شکننده، احمد تدین،تهران ،مؤسسه خدمات فرهنگی رسا،1377

13.فرهنگ معین

14.کدی،نیکی آر،ریشه های انقلاب ایران،دکترعبدالرحیم گواهی،تهران ،انتشارات قلم،1369

15.لغتنامه دهخدا

16.مجموعه سخنرانیهاومقالات ،کالبدشکافی یک واقعه (17شهریور57)،تهران،مؤسسه مطالعات وپژوهشهای سیاسی1384

17.مدنی،سید جلال الدین ،تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج2،قم،دفترانتشارات اسلامی،1361

18.ملایی پور،جواد،آذرخشی انقلاب(ویژه نامه قیام19دی) ،قم،مرکزپژوهش های اسلامی صداوسیما ،    1383      

19.منصوری،جواد،قیام15خرداد42،تهران،دفترادبیات انقلاب اسلامی ،1376

20نوربخش،سیدحسن،یادواره نهضت اسلامی تا22بهمن 57 ،تهران ،دفترنشرفرهنگ    اسلامی ،1360

21.مجموعه سخنرانیها ومقالات ،فروغ مسجد،قم مؤسسه فرهنگی ثقلین ،1384

 

 فهرست مطالب

عنوان

1-مقدمه

1-1.طرح مسأله

1-2.کلیدواژگان

2-نگاهی به وقایع سال 1342

2-1.فاجعه خونین مدرسه فیضیه

2-2.راهپیمایی عاشورای 42(13خرداد1342هـ.ش)

2-3.دستگیری امام وقیام سراسری 15خرداد42

2-4.تصویب لایحه کاپیتولاسیون

3- جرقه های انقلاب درسال 1356

3-1.مقاله احمد رشیدی مطلق

3-2. قیام نوزده دی قم

3-3.پیامدهای واقعه نوزده دی قم

3-4.جنبش 29 بهمن تبریز

4- سال 57 –سال سرنوشت

4-1.چهلم شهدای 29بهمن تبریز

4-2.حماسه ی مردم یزد ،دردهم فروردین 1357

4-3.برگزاری هفتم شهدای یزد

4-4.زنجیره ی چهلم ها

4-5.تحریم جشن های شعبان سال1357

4-6.نتایج اعتراضات مردم درایام 15شعبان

4-7.رمضان 57وصدور منشور انقلاب

4-8.جمعه ی سیاه 17شهریور

4-9.واقعه خونین کرمانشاه

4-10.فاجعه مسجد جامع کرمان

4-11.فاجعه خونین 30مهر 57

5-چرا محور همه مسایل مساجد بود؟

6-نتیجه گیری

7.منابع ومآخذ