مقدمه

کلیات و مفاهیم تحقیق

موضوع تحقیق

یکی از بخشهای مهم مدیریت مسجد، «مدیریت فرهنگی مسجد» می باشد، هر مجموعه فرهنگی اگر بخواهد موفق باشد نیازمند به یک مدیریت متناسب با آن مجموعه است؛ چرا که در عصر کنونی، بدون علم مدیریت نمی­توان در هیچ عرصه­ای از ابعاد گوناگون جامعه، چه فرهنگی و غیرآن موفق بود، از این رو لازم است این مسأله مورد توجه ویژه قرار گیرد.

با وجود مدیریت قوی و کارآمد، می­توان حداکثر بهره وری را از امکانات موجود بدست  آورد و با ایجاد تعامل و هماهنگی بین تمام اجزاء و اعضاء یک مجموعه، مدیریتی موفق را شاهد بود، و بطور قطع می­توان گفت که از اهم عوامل موفقیت و یا عدم موفقیت مساجد ما؛ بخصوص در کار­کرد فرهنگی آنها، در این نکته نهفته است.

«مدیریت فرهنگی مسجد» نقشی بنیادین در عملی شدن و تحقق بخشیدن به تمام برنامه های مسجد دارد و این مسأله ایجاب می کند که مدیریت فرهنگی هر مسجد با طراحی و برنامه ریزی جامع و منطقی و با بهره بردن از کارشناسان و صاحبنظران و مشاوران در زمینه های مختلف دینی، اخلاقی، اعتقادی اجتماعی، اقتصادی، روانشناسی و... برنامه های فرهنگی مسجد را تدوین و به مورد اجرا در آورد تا بهترین نتیجه را در کوتاهترین زمان در جذب و ارشاد و هدایت افراد بسوی رشد و تعالی و سعادت و معرفت  به جامعه ، دنیا و آخرت بدست آورد.

 از آنجا که موضوع بحث مدیریت فرهنگی مسجد، بحثی گسترده و دامنه دار است و بررسی ابعاد گوناگون آن فرصت بیشتری را می­طلبد از این رو باختصار مهمترین مباحث آن را مورد کنکاش قرار داده و البته بعض مباحث را به نحو اجمال بیان کرده­ایم لیکن سعی بر آن بوده که مباحث کاربردی را برای استفاده مدیران فرهنگی مسجد بیشتر مورد توجه قرار دهیم

سخن دیگر آنکه به نظر می­رسد. در رابطه با مدیریت فرهنگی مسجد کمتر بحث و کار شده است و این مطلب ایجاب می­کرد که پیرامون این موضوع و نقش آن در فعالیت های مسجد به بحث و بررسی بیشتر بپردازیم.

 

مسائل تحقیق

 

مدیر فرهنگی مسجد کیست و چه وظایفی بر عهده دارد؟

1. مدیر فرهنگی مسجد، وظایف و اهداف و نقش خود را چگونه ایفا کند؟
2. زیر  مجموعه مدیر و مدیریت فرهنگی مسجد کدامند؟
3. مهمترین آسیب­های مدیریت فرهنگی مسجد چیست؟
4. راهکارهای پیشگیری و درمان آسیب­های مدیریت فرهنگی مسجد چیست؟

قبل از ورود به بحث یاد آوری چند نکته ضروری به نظر می­رسد:

نکته اول: «مدیریت مسجد» دارای ابعاد گوناگونی می­ باشد و شاید بتوان گفت به تعداد کارکرد و نقش­های مسجد نیازمند به مدیریت خاص آن کارکرد هستیم؛ مثل: مدیریت عبادی، مدیریت تبلیغی، مدیریت سیاسی، مدیریت عمرانی و اقتصادی، مدیریت فرهنگی و... .از این روی تبیین «مدیریت مسجد»، مقاله­ای مستقل و مفصلی را می­طلبد که فعلاً در صدد آن نیستیم؛ بلکه محدوده بحث ما پیرامون«مدیریت فرهنگی مسجد» است آن هم نه تمام مباحث آن بلکه مهمترین مباحث آن که در زمان ما کاربرد بیشتری دارد

نکته دوم: در این تحقیق به جای عنوان «کارکردهای فرهنگی مسجد» عنوان «معاونت­های فرهنگی مسجد» را بکار برده­ایم؛ زیرا هر مدیریتی نیاز به معاونتهایی دارد تا بوسیله آن معاونت، طرحها و برنامه­ های خود را اجرا و عملی سازد. لذا تعبیر به «معاونت» با عنوان «مدیریت» بیشتر سازگار و هماهنگ است تا عنوان «کارکرد»؛ علاوه بر اینکه در عنوان «کار کرد» بیشتر معنای قابلیتهای مسجد برای انجام فعالیتهای مختلف مطرح هست و مد نظر می­ باشد؛ ولی عنوان «معاونت» به نحوه اجرا برنامه­ ها و طرحها بیشتر توجه دارد؛ به عبارت دیگر در مدیریت فرهنگی مسجد، ما فقط نمی­خواهیم بگوئیم که مسجد این قابلیتها را برای انجام فعالیتهای مختلف دارد بلکه می­خواهیم قابلیت های موجود و ممکن را مدیریت نمائیم از این روی برای اجرا آن نیازمند معاونتهایی هستیم که طرحها و برنامه­ های مدیر فرهنگی را به اجرا در آورد و عملی سازد.

نکته سوم: گرچه در بخش دوم مقاله، پنج معاونت برای مدیریت فرهنگی مسجد ذکر شده است؛ لیکن معاونت­های فرهنگی، منحصر در این پنج قسم نیست بلکه ذکر این پنج قسم از باب اهمیت ویژه آنها می­ باشد.

نکته چهارم: در روایات آمده است که مساجد برای فهمیدن قرآن بنا شده­اند «انما نصبت المساجد للقرآن»[1] یعنی باید هدف تمام برنامه ­های مسجد نشر و فهم و گسترش معارف قرآن باشد و مهمترین وظیفه مدیر فرهنگی این است که برنامه­ های مسجد را به گونه­ای طراحی و سازماندهی نمایدکه همگی آنها در این مسیر حرکت نمایند و دیگر فعالیت ها و کارکردهای مسجد این هدف اصلی را تحت الشعاع خود قرار ندهند.

نکته پنجم: واژه «فرهنگ» نزد لغت شناسان و متخصصان فن، دارای تعاریف لغوی و اصطلاحی بسیاری است که در اینجا بیان همه آنها ضرورت و فایده قابل توجهی ندارد لذا از تفصیل آن صرف نظر نمودیم.

نکته ششم: بنای ما در این تحقیق بیشتر بیان مسائل کاربردی در مدیریت فرهنگی مسجد می­ باشد اما اگر در مواردی مباحث ایده آل یا آرمانی مطرح شده از این جهت می­ باشد که زمینه اجرا حداقل بخشی از آنها در بعضی از مساجد ما وجود دارد و امری ممکن و قابل تحقق بخشیدن می­ باشد لذا آنها را بیان نموده­ایم.

 

تعریف مدیریت فرهنگی

«مدیریت» در لغت به معنای توانایی اداره کردن یک سازمان، و در اصطلاح به معنای هماهنگ کردن منابع انسانی و مادی برای نیل به هدف می­ باشد.[2]

 فرهنگ نیز در لغت به معنای آداب و اخلاق می­ باشد[3].

البته تعاریف متعددی برای کار و فعالیت فرهنگی شده است که یکی ازکامل­ترین تعاریفی که می­توان در این زمینه ارائه داد آن است که :

«فعالیت فرهنگی عبارت است ازمجموعه­ای از برنامه ­های تربیتی که از شاخصه­ های هدفمند، ابزارمند و روشمند و استمرار و تداوم بخش برخوردار باشد و توسط کادر مربیگری متعهد و مسئول در راستای رشد و تعالی متربیان صورت می­پذیرد. 

در این تعریف پنج مؤلفه مهم وجود دارد.

1.تربیتی بودن،

2- هدفمند،

3- ابزارمند،

4- روشمند،

5- استمرار و تداوم داشتن.

با توجه به تعریفی که برای «فرهنگ» و «مدیریت» و «فعالیت فرهنگی» شد می­توان گفت «مدیریت فرهنگی مسجد» عبارت است از توانایی اداره تمامی فعالیتهای مسجد به نحوی که بتواند بین منابع انسانی که همان نیروها و کادر فرهنگی مسجد و منابع مادی، تعامل و هماهنگی ایجاد نماید جهت رسیدن و نیل به هدف که رشد و تعالی انسانها بسوی کمال و معنویت و معرفت حق است.

تاریخچه مدیریت فرهنگی مسجد

تاریخ «مدیریت فرهنگی مسجد» از صدر اسلام با تأسیس اولین مسجد آغاز شده است و شخص پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) و یارانش با مدیریت فعالیتها و کارکردهای مختلفی که در مسجد بنیان نهادند،  همواره بهترین مدیریت را در جهت هدایت و رشد و تعالی اصحاب خود بکار برده­اند.و این مدیریت در زمان­های بعد از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) توسط ائمه اطهار «علیهم السلام» و بعد از آن در عصر غیبت امام زمان (عج) تا کنون ادامه یافته است.

مدیر فرهنگی مسجد کیست؟

مسجد کانون فرهنگی و سرچشمه نشر معارف اسلام، و تعلیم و تربیت می­ باشد؛ مسجد مهمترین و اصلی­ترین سازمانی است که در جامعه مسلمانان در صدر اسلام با اهداف و وظایف خاص شکل گرفته و در طول تاریخ همچنان ادامه یافته است. اکنون پرسش این است که مدیریت چنین سازمان والای معنوی بر عهده کیست؟

بنظر ما کسی صلاحیت و شایستگی مدیریت فرهنگی مسجد را دارد که از پنج ویژگی مهم برخوردار باشد:

1. نسبت به معارف اسلامی از همه آشناتر و آگاه تر باشد.

2-  علاوه بر آشنایی با علم مدیریت از ذوق و استعداد و تجربه مدیریتی نیز برخوردار باشد.

1.  از مقبولیت و محبوبیت اجتماعی برخوردار باشد.
2. - با ابزارهای فرهنگی روز آشنا باشد.
3. - گفتار و کردارش بر هم منطبق باشند.

از آنجا که امام جماعت مسجد غالباًَ مورد اطمینان و اعتماد نمازگزاران و حتی محله و منطقه می­ باشد و به معارف دینی آشناتر و آگاه تر است و از سویی به خاطر دارا بودن منصب امامت جماعت، باید از عدالت و تقوای الهی نیز برخوردار باشد. و نیز باید با علوم و دانش­های مدیریتی روز آشنا باشد لذا بهترین و شایسته ترین گزینه برای منصب مدیریت فرهنگی مسجد امام جماعت  است که رکن اساسی مسجد محسوب می­ شود؛ اماامروزه مدیریت مساجد ما یا بدست خادمین مساجد است و یا هیأت امنا، و کمتر بدست امام جماعت می­ باشد و گاهی هم مدیریت مسجد، ترکیبی از این سه گروه است؛ گرچه اصل بر این است که مدیریت مسجد بر عهده امام جماعت باشد و محور اصلی روحانیت باشد، حال به نحو متمرکز یا غیر متمرکز(مشارکتی یا شورائی).

امام جماعت نه تنها مدیریت مسجد را به عهده دارد بلکه باید با توجه به رسالتش مدیر و رهبر معنوی تمامی محدوده تحت پوشش مسجد باشد. لذا برای ائمه جماعت که مدیریت مهمترین کانون توحید و عمومی­ترین مرکز آموزش تعلیمات مذهبی را به عهده دارند فراگیری اصول و روشهای مدیریت و به کاربستن آن ضرورت دارد.

تا بتواند افراد را در رسیدن به رشد و تکامل معنوی هدایت و ارشاد و یاری نماید البته امام جماعت، بدون همکاری و کمک نمازگزاران و همه کسانی که با مسجد در ارتباط­اند به تنهایی نمی­تواند موفق شود و تحقق عملی مسائل فرهنگی مسجد همکاری همگان را می­طلبد.

حال که امام جماعت شایسته ترین فرد جهت مدیریت مسجد است ؛انتخاب امام جماعت مسجد بر عهده کیست؟

برای تعیین امام جماعت مسجد چند راه وجود دارد:

1. مؤمنین و هیئت امنا مسجد می­توانند با شناختی که از محله خود دارند روحانی واجد شرایطی که مورد قبول همگان است به امامت جماعت خود برگزینند و از او برای امامت جماعت مسجد دعوت به عمل آورند.
2.  مومنین و هیأت امنا مسجد می­توانند با مراجعه به دفترامام جمعه یا سازمان تبلیغات و یا از حوزه علیمه شهر خود امام جماعت مناسبی را برای مسجد خود در خواست نمایند.
3. امام جماعت هر مسجد که مورد قبول مؤمنین مسجد است نیز می­تواند در صورت نبود خود و یا رفتن از آن مسجد یا محل و یا فوت شدن، فرد مناسبی را برای امامت مسجد انتخاب و به مومنین و هیأت امنا مسجد معرفی نماید.

4- مرکز رسیدگی به امور مساجد که وظیفه­اش نصب و عزل امام جماعت است.

 

اصول دوازده گانه مدیریت فرهنگی مسجد

اصل یکم: شناخت اهداف و وظایف

اصل دوم: جمع آوری اطلاعات

اصل سوم: تصمیم گیری و مشورت

اصل چهارم: طرح و برنامه ریزی

اصل پنجم: تقسیم کار

اصل ششم: کنترل و نظارت

اصل هفتم: سنجش و ارزیابی

اصل هشتم: پیگیری و استقامت

اصل نهم: انعطاف پذیری در اجرا

اصل دهم: توسعه فعالیت

اصل یازدهم: تقسیم اوقات در وظایف مدیریتی

اصل دوازدهم: ایجاد جذابیت و مشارکت مردم

 

بعد از اینکه روشن شد که مدیریت فرهنگی مسجد بر عهده کیست؛ گفته می­ شود که مدیریت همچون دانش­های دیگر دارای اصول و روشهایی است که فراگیری و به کاربستن آن، مدیر را در انجام مسئولیت صحیح خویش یاری خواهد نمود؛که در این رابطه،  باختصار  اصول دوازده گانه مدیریت  را که بر گرفته از آیات و روایات است ذکر می­کنیم تا مدیر فرهنگی مسجد با بکار گرفتن این اصول مهم و کلیدی بتواند ابعاد گوناگون فرهنگی مسجد را به بهترین شیوه مدیریت نماید:

اصل اول: شناخت اهداف و وظایف

اولین وظیفه هر مدیر آن است که از حوزه مسئولیت و شرح وظایف خویش آگاهی پیدا کند و رسالت و اهدافی که برای دست یابی به آنها باید تلاش و کوشش نماید به تفصیل بشناسد، شناخت اجمالی یا دانستن کلیات برای اداره یک سازمان کفایت نمی­کند؛ بر این اساس، مدیر باید با تسلط کامل بر جزئیات اهداف و وظایف مسئولیت خود را شناخته و با بصیرت کامل عمل نماید؛

 چنانکه امام صادق (علیه السلام) در این باره می­فرماید:

«العامل علی غیر بصیره کالسائر علی غیر الطریق لاتزید سرعه الا بعداً»[4]

یعنی هر کس بدون بصیرت و آگاهی عمل کند مانند کسی است که بیراهه می­رود و هر چه شتاب کند از هدف دورتر می­ شود.

بر این اساس امام جماعت که مدیر فرهنگی مسجد است باید بر رسالت خطیر و نقش و وظیفه خویش کاملاً واقف باشد.و شرح وظایف و حوزه مسئولیت افراد را در سازمان هم برای خود و هم برای دیگران مشخص و اعلام کند.

اصل دوم: طرح و برنامه ریزی

برنامه ریزی مهم است زیرا، جهت می­دهد، چهارچوبی وحدت بخش به وجود می ­آورد، به پیش فرضها و خطرات آینده کمک می­کند و معیار برای عملکرد عرضه می­کند.[5]

قرآن کریم در این رابطه می­فرماید:

(و ما ارسلنا من قبلک من رسول و لانبی الا اذا تمنی...)[6]

هیچ رسول و پیامبری را نفرستادیم جز اینکه آرزو می­کرد (و طرحی برای اهداف رسالت خود می­ریخت)...

 یعنی همه پیامبران الهی برای پیشبرد اهداف خود آرزوهایی در ذهن داشتند.

مدیر فرهنگی باید برای انجام اهداف و پیاده سازی وظایف خود طرح و برنامه داشته باشد چنانکه علی (علیه السلام) می­فرماید: «فکر ثم انطق و تبین ثم اعمل»[7]

ابتدا بیاندیش آنگاه سخن بگو و ابتداء راه و جهت را روشن نما آنگاه در مقام عمل برآی.

امام جماعت نیز به عنوان مدیر فرهنگی مسجد باید برای تمامی فعالیتهای فرهنگی مسجد دارای طرح و برنامه سالانه مشخص باشد و از تمامی امکانات و منابع استفاده نماید.

مدیر فرهنگی مسجد برای کارکردهای فرهنگی در مسجد لازم است ابتداء برنامه ریزی دقیقی انجام دهد که در این برنامه ریزی هدفها و مقاصد و تهیه نقشه و برنامه کار وجود دارد و برنامه­ ها به ما نشان می­دهند که هدفها چگونه باید تحقق یابند. از نظر قرآن  و روایات برنامه ریزی دارای اهمیت بسیاری است.

چنانکه در روایتی پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) به ابن مسعود می­فرمایند:

«یابن مسعود، اذا علمت عملاً فاعمل بعلم و عقل و ایاک ان تعمل عملاً بغیر تدبیر و علم»[8]

هرگاه کاری را انجام دادی از روی علم و عقل انجام ده و بر حذر باش از اینکه کاری را بدون آینده نگری و آگاهی انجام دهی.

برنامه ریزی نیاز به سه چیز دارد:

1. باور و اعتقاد به این مطلب که هر چیزی یک چاره و راهی دارد. (لکل شیء حیله)[9]
2. ابزار، که ابزار واقعی و مهم برنامه ریزی فکر کردن است. (الحیله فائده الفکر)[10]
3. اطلاعات و تجربیات که ( من قلت تجربته خُدع و من کثرت التجربته قلت غلطه)[11]

استفاده از تجربیات دیگرا در مدیریت بسیار مهم می­ باشد.

اما برنامه ریزی دارای دو ارکان اساسی است:     الف- اهداف       ب- پیش بینی

رکن اول: برنامه ریزی داشتن اهداف می­ باشد؛ زیرا شناخت اهداف برای هر انسان عاقلی در امور شخصی و اجتماعی لازم و ضروری است.

با توجه به این رکن از برنامه ریزی، برنامه­ های فرهنگی در مسجد باید دارای اهداف الهی مانند هدایت انسانها به سوی یکتا پرستی[12] و دوری از طاغوت و تعلیم کتاب و حکمت و تزکیه[13] و قیام به قسط و عدل[14] باشد.

رکن دوم برنامه پیش بینی می­ باشد یعنی مدیر فرهنگی مسجد بتواند بهترین راه و عملی­ترین شیوه، جهت رسیدن به اهداف را پیش بینی نماید و با تیز هوشی، مشکلات راه را حدس بزند و برنامه را به گونه­ای تهیه نماید که در هنگام اجرا با مشکل کمتری مواجه گردد.

برنامه ریزی دارای مراحل زیر می­ باشد:

1. تعیین اهداف، 2- ممکن الوصول بودن، 3- تنظیم اهداف بر مبنای اولویت، 4- تبدیل هدف  به صورت شرح عملیات (مشخص کردن زمان لازم برای وصول به اهداف، ارزشیابی منابع انسانی و...)[15]

اصل سوم: جمع آوری اطلاعات(داده­ ها)

از آنجا که داشتن آمار و اطلاعات لازم، نقش مهمی در برنامه ریزی، تصمیم گیری و انتخاب روش مدیریت دارد لذا سومین وظیفه یک مدیر آن است که آمار و اطلاعات لازم را از منابع مختلف جمع آوری نماید؛ مدیر باید از بودجه امکانات، نیروهای انسانی، برنامه­ های اجراء شده قبلی، بطور کامل اطلاع پیدا کرده آنگاه اقدام نماید؛

علی (علیه السلام) در این رابطه می­فرمایند: «قدر ثم اقطع».[16]

ابتدا هر کار را اندازگیری کن آنگاه تصمیم بگیر.

بر این اساس امام جماعت باید از همه امور مسجد یعنی فعالیت هیئت امنا، بسیج، معتمدین محل، مدارس و مراکز فرهنگی و تفریحی محدودة مسجد و همچنین شرایط فرهنگی آن منطقه اطلاع کامل داشته باشد.و عوامل مؤثر در مسجد، محل، و منطقه را بخوبی بشناسد.

اصل چهارم: تصمیم گیری و مشورت

مدیر باید قبل از هر چیز برای انجام وظایفی که بر عهده دارد تصمیماتی اتخاذ  کند و در اتخاذ تصمیم چهار گام اساسی وجود دارد: 1- تشخیص مشکل اصلی، 2- ارائه راه حلها 3- تحلیل راه حلها، 4- اتخاذ تصمیم نهائی .

مدیر باید در انجام امور با افراد خبیر آگاه و دارای صلاحیت، مشورت نماید، خداوند متعال به پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) دستور می­دهد: (و شاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکل علی الله ان الله یحب المتوکلین)[17]

 با آنان در کار(جنگ) مشورت کن و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن، همانا خدا توکل کنندگان را دوست دارد.

البته باید با کارشناسان و صاحبان خرد و تجربه مشاوره نمود و از مشورت با افرادی که صلاحیت ندارند پرهیز کرد براین اساس امام جماعت باید با هیأت امنا، بسیجیان، جوانان و دست اندرکاران و حتی نمازگزاران به مشورت پردازد، آنگاه تصمیم گیری نماید و از تحمیل نظرات خویش در اداره مسجد بپرهیزد.

اصل پنجم: تقسیم کار

مقصود از تقسیم کار این است که به جای اینکه کارها به وسیله یک نفر انجام شود باید آن را به مراحل متعدد تقسیم کرد و هر مرحله را بر عهده فردی خاص گذاشت که این عمل موجب می­ شود که کارها به بهترین صورت امکان انجام گیرد زیرا تقسیم کار بر اساس تخصص است و این تخصص گاهی اولیه است یعنی فرد در آن زمینه تخصص دارد و  گاهی ثانویه است یعنی تخصص ندارد اما با گذشت زمان در آن کار و فعالیت تخصص پیدا می­کند.و به عبارت دیگر تقسیم کار باعث بوجود آمدن تخصص می­ شود و تداخل در کار را از بین  می­برد.

قرآن کریم نیز دقیقاً بیان کننده تقسیم کار در نظام حاکم بر هستی و سنتهای الهی در رابطه با جهان  و انسان است؛ آنجا که با سوگند ، مدیران جهان ماده را نام برده و نظم، ترتیب و تقسیم کار را بیان می­فرماید:

(والذاریات ذروا * فالحاملات وقرا * فالجاریات یسرا * فالمقسمات امراً)[18]

سوگند به بادهائی که ابر و خاک را در سطح زمین می­پراکنند * و سوگند به ابرها که در جو سنگین( آب) را حمل می­‌کنند و سوگند به کشتی­ها که به آسانی روانند، * و سوگند (فرشتگان) تقسیم کننده­ی کار که کارها و وظایف را بین خود تقسیم می­‌کنند.[19]

مدیر باید کارها را بین افراد تقسیم نماید و هر وظیفه را به کسی واگذار کند که بینش و تخصص لازم را دارا باشد. مدیر باید انجام امور جزیی را به دیگران واگذار نماید و خود به امور مهم بپردازد، عدم رعایت این نکته توهین به دیگران تلقی و باعث دلسردی افراد و پراکندگی آنان می­ شود.

بر این اساس امام جماعت نمی­بایست خود متصدی انجام کلیه امور مسجد گردد؛ بلکه باید تا حد امکان، همه افراد را با نظم و ترتیب خاص در اداره امور مساجد مشارکت دهد و با این کار، علاوه بر استفاده از فکر و توان همگان و شخصیت دادن به آنها با سرعت بیشتری به کمال مطلوب دست یابد.

اصل ششم: کنترل و نظارت

مدیر باید بصورت آشکار و پنهان برحُسن انجام بر امور خویش نظارت داشته باشد و اطرافیان خود را کنترل نماید در کنترل دو مسأله اساسی و محوری وجود دارد یکی نظارت و ارزیابی نتایج و دیگری پیگیری در مورد ارزیابیهای به عمل آمده و انجام دادن اصلاحات لازم، حضرت علی(علیه السلام) در رابطه با اصل کنترل و نظارت می­فرماید:

 «ای مالک در امور کارگزاران خویش نظارت کن و پس از آزمایش آنان را بکار بگمار

«وابعث العیون من اهل الصدق و الوفاء»[20]

 و بر آنان افراد صادق و با وفایی را به عنوان چشم (بصورت مخفی ) بگمار.

اصل هفتم: سنجش و ارزیابی

مدیر باید به سنجش طرح­ها برنامه­ ها و شیوه­ های اجرایی و ارزیابی مداوم بینش و توان افراد و نیروهای تحت امر بپردازد و با دست یابی به اشکالات و موانع اجرایی برنامه یا نقاط ضعف و قوت نیروهای انسانی، کوشش نماید برنامه­ ها را باز نگری و افراد را اصلاح نماید.

مهمترین نکته­ای که در سنجش و ارزیابی وجود دارد مسأله محکم کاری و صحت امور است.

لقمان در سفارش به پسرش در مورد نظارت خداوند بر اعمال انسان می­گوید:

( یا بنی انها ان تک مثقال حبه من خردل...یأت بها الله)[21]

 ای پسرک من (اگر عمل تو) هموزن دانه خردلی .... هم باشد  خدا آنرا به حساب می ­آورد.

در مدیریت هم در یک ازیابی کامل باید کوچکترین کارها  و برنامه­ ها نیز مورد توجه قرار گیرداز این روی امام جماعت باید آثار برنامه­ های اجراء شده را بصورت دقیق بررسی نماید و با ارزیابی و سنجش هیئت أمنا به هدایت و تعلیم و تربیت آنان بپردازد و در صورت لزوم، کادر مجرب تری انتخاب و جایگزین نماید.

اصل هشتم: پیگیری و استقامت

پس از مرحله نظارت و ارزیابی رکن دوم کنترل، پیگیری و استقامت است از این رو اگر ارزیابی انجام شود اما پیگیری مقتضی به عمل نیاید ارزیابی هیچ فایده­ای به جز اتلاف نیرو و امکانات به دنبال نخواهد داشت به عبارت دیگر ارزیابی و پیگیری همانند دو بال ارزشمند برای کنترل سازمان عمل کرده و موجب پرواز سازمان به سوی اهداف بلند خویش می­ شود.

 مدیر باید بدون شتابزدگی و عجله و با تأنی، کار را دنبال نماید و در راه هدف، استقامت ورزد و امور را تا رسیدن به کمال مطلوب پیگیری نماید.

حضرت علی(علیه السلام) می­فرماید: «لا اصابه لمن اناه له».[22] کسی که تأنی و حوصله کافی ندارد به هدف نمی­رسد.

و نیز می­فرماید: «یظفر من یحلم»[23] هر کس استقامت کند و صبر پیشه سازد پیروز می­ شود.

یکی از علل عدم موفقیت طرحها و برنامه­ های بسیار عالی، عدم پیگیری است در روایات کار کمی که تداوم داشته باشد از کار زیادی که رها شود بهتر شمرده شده است.[24]

اصل نهم: انعطاف پذیری در اجرا

برنامه ریزی اگر چه دقیق و با اطلاع کامل از امور و پس از مشورت انجام شده باشد، ممکن است در مقام اجرا با مشکلاتی مواجه شود و با موانعی برخورد نماید که در برنامه­ پیش بینی نشده است. در این صورت مدیر نباید بر اجرای برنامه اصرار ورزد و یا مأیوس و سرخورده و مضطرب شود، بلکه باید با حسن تدبیر، اجرای برنامه را با انعطاف و در نظر گرفتن شرایط دنبال کند البته در این موارد، شناسایی راه ورود و خروج در هر کار سنگین و سبک کردن امور و ترجیح اهم بر مهم بسیار اهمیت دارد.

اصل دهم: توسعه فعالیت

مدیر لایق آن است که همواره در صدد گسترش تدریجی دامنه تلاشهای خود باشد.

امام جماعت باید با جذب همگان،فعالیتهای دینی را به تدریج گسترش دهد و به فعالیتهای جاری بسنده نکند.

اصل یازدهم: نظم و تقسیم اوقات

مدیر باید کارها را با نظم و ترتیب خاص سر و سامان دهد تا از هم ریختگی و از هم پاشیدگی امور جلوگیری نماید، حضور بموقع، آغاز و انجام امور، مرتب ساختن وضعیت، علاوه بر پیشرفت و سرعت بخشیدن اثرات مثبت بر کارگزاران برجای می­گذارد و آنان را به نظم هدایت می­نماید.

حضرت علی (علیه السلام) می­فرماید:

 «اوصیکما و جمیع ولدی و اهلی و من بلغه کتابی بتقوی الله و نظم امرکم»[25]

من شما و همه فرزندان و اهل خود و هر که نامه ­ام به او می­رسد را به تقوی الهی و نظم در امور سفارش می­کنم.

امام کاظم (علیه السلام) می­فرمایند:

 سعی کنید اوقات خویش را به چهار بخش تقسیم کنید ساعتی را برای مناجات با خدا و ساعتی را برای تأمین هزینه زندگی و ساعتی را برای معاشرت با دوستان مورد اعتماد که شما را از عیوبتان با خبر می­سازد و ساعتی را برای لذتهای حلال اختصاص دهید زیرا بوسیله این ساعت چهارم است که در آن سه ساعت دیگر موفق خواهید بود.[26]

امام جماعت باید بطور منظم در مسجد حضور یابد و هفته­ای یک یا دو روز برای صحبت کردن معین سازد و برای اداره امور مسجد، شرکت در هیئت أمنا و بسیج، وقت لازم را اختصاص و برای پاسخ به سؤالات و ارتباطات مردمی ساعتهایی را مشخص و اعلام نماید.

 

اصل دوازدهم: ایجاد جذابیت و مشارکت مردم

 مدیر باید مردم را جذب نماید و از امری که موجب تنفر و پراکنده شدن مردم می­گردد اجتناب نماید و با برقراری ارتباط صحیح و صمیمی همگان را مجذوب سازد.

مدیر باید از امور ذیل که مردم را از اطراف او پراکنده می­سازد خوداری نماید:

­الف - تکبر و استبداد رأی،  «من تکبر حقر»[27] هر کس تکبر ورزد خوار گردد.

ب- مباهات و به خود بالیدن، «من رضی عن نفسه کثر الساخط علیه»[28]

هر کس از خود راضی باشد افراد زیادی نسبت به او خشمگین خواهند شد.

ج- خنده و شوخی بسیار «من کثر مزاحه استخف به»[29]

هرکس زیاد شوخی کند دیگران او را کوچک و حقیر خواهند شمرد.

د- ستیزه جویی با مردم «ان للخصومه قمحاً»[30] همانا در خصومت و ستیزه جویی نابودیها نهفته است.

 و- خلف وعده، شکستن عهد و دروغ. ز- گوشه گیری از همه و دوری از رحم.

ح- عدم شرکت در مجالس شادی و سوگواری مردم.

امام علی(علیه السلام) می­فرماید: «اعجز الناس من عجز عن اکتساب الاخوان»[31]

عاجزترین مردم کسی است که از بدست آوردن دوست ناتوان باشد.

براین اساس امام جماعت باید مردم را بویزه نسل نو را با برخورد شایسته و نیکو جذب نماید و با حضور مداوم در مدارس و مراکز علمی محدوده مسجد و برقراری ارتباط با آنان زمینه حضورشان را در مسجد فراهم سازد.

از سوی دیگر برای ساخت، توسعه، نظافت و بهداشت مسجد، همچنین تبلیغات، اداره جلسات، زمینه مشارکت همگان را آماده نماید. سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) مبنی بر جذب و مشارکت همگان بهترین درس، رهنمود و راهکار برای ماست.

بخش دوم: معاونت های پنجگانه مدیریت فرهنگی مسجد

فصل یکم: معاونت آموزشی- تربیتی

فصل دوم: معاونت تبلیغی

فصل سوم: معاونت بهداشتی- روانی

فصل چهارم::معاونت مراسمات و مناسبتها

فصل پنجم:معاونت ارتباطات واطلاع رسانی

 

مساجد از صدر اسلام تاکنون مرکزی برای پیشبرد اهداف اسلام در زمینه­ های مختلف بوده­اند و تحقق این اهداف بدون طراحی و برنامه ریزی دقیق و مستمر و بدون شناخت نیازها و آگاهی از آن،به- خصوص نیازهای قشر جوان و نوجوان- امکان پذیر نمی­ باشد از این رو مدیر فرهنگی مسجد باید با شناسایی و شناخت نیازهای مختلف اقشار مختلف جامعه، معاونتهایی برای عملی واجرائی شدن این نیازها طراحی و برنامه ریزی نماید و بر آنها نظارت دقیق و مستمر داشته باشد.

با توجه به نیازهای مختلف فرهنگی مسجد،کارکردهای بسیاری برای آن ذکر شده است مهمترین آنها پنج نوع کارکرد است که تحت عنوان معاونتهای پنجگانه به آن خواهیم پرداخت

1- معاونت آموزشی- تربیتی

2- معاونت تبلیغی

3- معاونت بهداشتی- روانی

4- معاونت مراسمات و مناسبتها

5- معاونت ارتباطات و اطلاع رسانی

مباحث این معاونت ها در پنج فصل مطرح خواهد شد

مباحثی که در این فصل مطرح می­ شود:

1- تاریخچه آموزش در مساجد

2- جدایی آموزش از مساجد

3- تاریخچه کتابخانه های مساجد

3- ویژگیهای آموزشی مسجد

4- ویژگیهای تربیتی مسجد

 5- توصیه­ ها و راهکارها برای احیای کار کرد آموزشی­- ­تربیتی مسجد.

 

از مهمترین کارکردهای مسجد، کارکرد آموزشی- تربیتی مسجد است؛ در اسلام به مسأله تحصیل علم و تربیت و تزکیه، تشویق و تأکید بسیاری شده و برای طالب علم فضائل و ثوابهای زیادی مطرح شده است زیرا که تزکیه و تعلیم، همواره دو بال پرواز در آسمان کمال انسانی است، مساجد در کنار انسان سازی و بُعد اخلاقی، همواره جایگاه و مهد علوم مختلف به ویژه علوم دینی بوده است

 دراسلام به   تحصیل علم و تعلیم و تربیت توجه ویژه­ای شده است چنانکه در اولین آیاتی که بر پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) نازل شد می­بینیم که مسأله (خواندن) مطرح شده: (اقرء باسم ربک الذی خلق)[32] و در قرآن، خداوند به عنوان اولین معلم معرفی شده: (الرحمن علم القرآن)[33]

و در جای دیگر، قرآن در رابطه با ارزش علم می­فرماید:

(هل یستوی الذین یعملون و الذین لایعلمون)[34]

 آیا کسانی که می­دانند با کسانی که نمی­دانند برابرند.

با یک بررسی تاریخی می­بینیم که ابعاد آموزشی مسجد پس از جنبه عبادی، بیش از هر جنبه دیگری برجسته و نمایان است.

تاریخچه آموزش در مساجد از صدراسلام تاکنون

پیش از آنکه مدرسه­ ها و دانشگاه ها برای آموزش پدید آیند جایگاه های دیگری برای خواندن و نوشتن در میان مسلمانان وجود داشت و حلقه های آموزشی در جاهای گوناگون همچون مساجد، مکتب خانه­ ها، منزل دانشمندان، کتابفروشی­ها، کتابخانه­ ها کاخها­ی شاهان و... برگزار می­ شد. در این میان مسجد در تاریخ اسلام از قدمت و اهمیت بیشتری در آموزش برخوردار است؛ زیرا در آغاز ظهور اسلام مراکز تعلیم و آموزشی بیشتر در مساجد و گاه در برخی از اماکن عمومی و خصوصی بوده است و علما و دانشمندان در مسجد نبوی در مدینه و مسجد­الحرام در مکه و دیگر مساجد، انواع علوم دینی و ادبی و موعظه و نصیحت را به مردم افاضه می­ کردند حتی مراکزی که بعدها به عنوان مدارس پیشرفته در کشورهای اسلامی تأسیس شد از نظر بنا تحت تأثیر شکل و معماری مساجد به وجود آمد[35].

در تاریخ اسلام از همان آغاز، آموزش با مسجد ارتباط داشت و مدرسه در اصل از مسجد منشعب می­ شد؛ زیرا در چند دهه اول آئین اسلام مربوط به دستورات دینی بود و نیاز بود که مسلمانان با مفاهیم مذهبی آشنا شوند لذا مساجد که برای عبادت و پرستش ساخته شده بود برای امور آموزشی نیز به کار می­رفت و این آموزش هم شامل مسائل عقیدتی و هم آموزش خواندن و نوشتن (سواد آموزی) بوده است.

پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در نخستین فرصتی که برای تبلیغ و دعوت به اسلام به دست آورد؛ به تأسیس مسجد به عنوان یک پایگاه مهم اجتماعی و تربیتی اقدام کرد. این اقدام هنگامی صورت گرفت که آن حضرت در راه هجرت از مکه به مدینه، در چند کیلو متری شهر مدینه بود و در محلی به نام «قبا» مسجد معروف قبا را  بنا نهادند.

مسجد النبی (صلی الله علیه و آله وسلم) در مدینه نیز از نخستین مراکز علمی­ آموزشی تاریخ اسلام است که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) آن را پس از هجرت به مدینه در سال اول اقامت خویش در آن شهر بنیاد نهاد و شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) معلم بزرگ این مسجد بودند، پس از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) بزرگان از صحابه و سپس تابعین در این مسجد به تدریس می­پرداختند. با این همه، تدریس و بحث در زمینه مسائل دینی و علمی، حتی در زمان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)، منحصر به این مسجد نبود؛ بلکه در مدینه، مساجد کوچکتر و محدودتری وجود داشت که فعالیتهای آموزشی می­ کردند.

 بنابر برخی روایات، در شهر مدینه علاوه بر مسجدالنبی (صلی الله علیه و آله وسلم)، نُه مسجد دیگر وجود داشت که آنها نیز فعالیتهای آموزشی داشتند. در این مساجد حلقات علمی در کنار اجتماع دینی و مذهبی دایر بود و تأسیس حلقات مساجد برای تعلیم علم از ابتکارات فرهنگ اسلامی است و بگونه ­ای این حلقات دایر شدند که تحت تأثیر هیچ یک از فرهنگها و تمدنهای همزمان با ظهور و صدر اسلام نبوده است.[36]

بنابر برخی منابع، پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) به مساجد دیگر برای تدریس مراجعه می­ کردند و نیز از مجالس درس مسجد قبا که در نزدیکی مدینه واقع شده بود بازدید می­نمود؛و اگر در کلاسها متوجه ایراد و اشکالی می­ شدند فوراً اقدام به اصلاح آن می­ کردند علاوه بر پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) چند نفر از یاران ایشان در زمان حیات وی در مساجد مدینه بویژه مسجد قبا به تدریس اشتغال داشتند. این مساجد بدون شک دارای معلمان مخصوص به خود بودند. بسیاری از یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در همین کلاسها مطالب قرآن و معارف اسلامی را یاد می­گرفتند. پس از در گذشت پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) ارتباط مسجد وآموزش همچنان به قوت خود باقی ماند و طالبان  و مشتاق علوم بعد از مراسم نماز به دور اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) حلقه می­زدند و به مطالب و گفته­ های آنان گوش فرا می­دادند. پس از مدتی همین اصحاب و پیروان آنها،اولین معلمان جامعه اسلامی محسوب شدند و مساجد به عنوان کلاس درسشان در آمد.یکی از معلمان معروف مسجد النبی(صلی الله علیه و آله وسلم)،عبدالله بن سعید بن عاص بوده است. وی اولین معلمی بود که در این مسجد به آموزش خط پرداخت ایشان در دوره جاهلیت از کاتبان معروف عرب بود که از سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) مأمور آموزش هنر خطاطی و آموزش قرآن شد. [37]

 بطور کلی در اوائل ظهور اسلام آموزش مسلمانان بیشتر در ارتباط با  یاد دادن و فهمیدن و تبلیغ آیات مقدسی بود که بر پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) نازل می­ شد.چنانکه خداوند در قرآن کریم، غالبا پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) را به عناوین «مبلغ»[38] و «معلم پیام آور»[39] مخاطب قرار می­دهد.

جدایی آموزش از مساجد

با آنکه یکی از وظایف مهم مسجد در سده­ های نخستین اسلامی، آموزش و تعلیم و تربیت بود، بتدریج مساجد این وظیفه مهم خود را از دست دادند و کار تدریس و تحقیق را به مراکز دیگر بویژه مدرسه­ ها محول شد. این امر بویژه در قرن پنجم هجری قمری به سال 495 ه.ق، که نقطه عطفی در تاریخ آموزش و پرورش اسلامی به حساب می ­آید به طور چشمگیری گسترش یافت. در این سال اولین مدرسه با مدیریت دولت و برنامه آموزشی مشخص از سوی «خواجه نظام الملک طوسی» وزیر سلجوقیان در بغداد گشایش یافت. از آن پس این مدرسه­ ها به عنوان (نظامیه) در مناطق مختلف قلمرو اسلامی پدید آمد و پادشاهان و بزرگان با تأسی از کار نظام الملک، در رشد این مدارس کوشیدند.

در جدا شدن آموزش و تعلیم، از مساجد و انتقال آن به مدارس عواملی دخالت داشتند که به ذکر برخی از آنها می­پردازیم:

1- گسترش علوم و تنوع رشته­ های علمی در فرهنگ اسلامی بحدی بود که علوم در تمامی زمینه­ های فلسفی، علمی، ادبی، و هنری و فنی آن عصر- از فقه و عرفان گرفته تا نجوم و شیمی و حتی شعر جاهلی و فن موسیقی توسعه داشت.[40]

 2- افزایش تعداد دانش پژوهان و حلقه­ های درس و ایجاد مزاحمت برای کسانی که به جهت عبادت و پرستش و نیایش به مسجد آمده­اند موجب انتقال آموزش و تعلیم از مساجد به مدارس شد تا جایی که مسجدی مانند الازهر مصر، تقریباً مکانی برای درس اختصاص یافت و به جزء نماز جمعه، نماز دیگری در آن برگزار نمی­ شد.[41]

3- پیشرفت و گسترش دانش، موجب پدید آمدن عده­ای شد که از راه تدریس امرار معاش می­ کردند؛ بنابر این نیاز بود که اینان به پژوهش و مطالعه بیشتری بپردازند از این رو برای نیاز آنان ناچار مدرسه­ ها پدید آمدند که این نیاز برطرف شود.[42]

4- تعصب و تشدید آن در اثر رشد فرقه­ های مذهبی و تلاش هر فرقه برای چیرگی عقاید خود از دیگر عوامل انتقال مکان آموزش از مسجد به مدرسه بود و ایجاد مقامات رسمی و نوظهوری همچون: خطیب، واعظ، قاری، فقیه، متکلم، امام جماعت، قاضی و حاکم شرع، در بروز منازعات فرقه­ای و تعصب ورزی نسبت به عقاید خود و مخالفت با برخی علوم و دانش ها نیز بی تأثیر نبوده است.

از طرفی، سنت مسجد، بینش اسلامی و سابقه تاریخی نمی­توانست تفکیک مطلق علم و دین یا مدرسه و مسجد را بپذیرد؛ زیرا اسلام همیشه یک چهرة قوی داشته و خود بنیانگذار یا آغاز کننده رشته­ های مختلف علمی بوده است از این رو برای تلفیق این دو امر مدرسه­ ها را در کنار مساجد بنا کردند؛ به گونه­ای که مدرسه­ ها یکی از مؤسسات وابسته به مسجد محسوب می­ شدند لذا بناهای بزرگی به نام (مسجد- مدرسه) ساخته شد که الأزهر مصرو الحمراء اسپانیا و مسجد سپهسالار نمونه­ هایی از آن هستند.[43].

رشد و توسعه علوم و مدارس، منجر به این شد که مدرسه­ ها وسعت بیابند، بتدریج مدرسه­ ها بیش از مساجد گسترده شدند و طلیعه بناهای بزرگی همچون مدرسه دارالعلم و دار الحکمه و دار الکتب بطور مستقل به وجود آمد که فقط به تعلیم اختصاص داشت. در طول تاریخ اسلام ، این مدارس از اروپا تا ایران و از آن سو تا چین بر حسب شرایط سیاسی، رشد فرهنگی، روح حاکم، بر جامعه، تحول تمدن و علوم، ارتقاء یا انحطاط بینش فقهی رایج در هر عصر و منطقه­ای به گونه­ای بود و مواد درسی، رشته­ های علمی، شیوه­ های تدریس و نوع، اداره آن نیز تفاوت می­کرد.

1.  تاریخچه کتابخانه های مساجد

مساجد در رهگذر کارکرد آموزشی خویش سهم مهمی در فرهنگ و تمدن اسلامی ایفا کرده­اند چون مسلمانان مسجد را محیط آموزشی ساخته بودند و به تبع، کتابخانه­ هایی در آن به وجود آمد گر چه اکثر کتابخانه­ های مساجد معمولی بودند ولی بعضی از مساجد بزرگ مجموعه­ هایی کامل از کتابهایی داشتند که در امپراطور اسلامی شهرت فراوانی کسب کردند.

تأسیس کتابخانه­ های بزرگ و معتبر در مساجد با نقش آموزشی مساجد و برخواسته از نیازمندی آموزش به کتاب و کتابخانه بوده است

یکی از جنبه­ ها آموزشی که در پیوند با مساجد در جهان اسلام شکل گرفت ایجاد کتابخانه­ ها در مساجد بود.

مطالعه تاریخ مساجد از آغاز تاکنون نشان می­دهد که مسجد و کتابخانه همواره همراه هم بوده­اند از همان آغاز که قرآن به صورت مکتوب در آمد مسلمانان قرآنهای نوشته را به مسجد اهداء و یا وقف می‑کردند.لذا ابتداء کتابخانه­ های مساجد در ارتباط با کتاب آسمانی مسلمانان، قرآن کریم شکل یافت؛ اکثر این کتابخانه­ ها به صورت کتابخانه­ های قرآن بود. هرگاه مسجدی بنا می­ شد کتابخانة مسجد هم تشکیل می­گردید و به آن کتابخانه نسخه ­های متعددی از قرآن و جزوه­ های جداگانه اهداء می­ شد و حکام و پادشاهان نیز همراه با اشخاص پر نفوذ محلی، ثروتمندان و حتی افراد معمولی، کمکها و هدایایی به این مؤسسات می­دادند.

1.  هر مسجدی برای خود کتابخانه مستقلی نداشت بلکه کتابها به صورت سنتی در مسجد جامع هر شهر قرار داده می­ شدند اگر چه استثناهایی در این مورد وجود داشتند.

کتاب از جمله مهم ترین ابزارهای فرهنگی است که در طی قرن­های متمادی همواره عامل مهمی در تضمین رشد و پویای جوامع بشری بوده و در عین رشد روز افزون رسانه­ ها و ابزار پیشرفته دیگر همچنان جایگاه یگانه خود را حفظ کرده است. میزان توجه به کتاب و کتابخوانی نشانگر رشد فرهنگی و ملی هر کشور است و بی توجهی به کتاب و کتاب خوانی یک بیماری فرهنگی و اجتماعی به حساب می ­آید.

1. کتابخانه­ های مساجد در گذشته نقش مهمی در ترویج فرهنگ غنی اسلام داشته است کتابخانه­ ها در حوزه مساجد اسلامی از پیشینه­ای کهن و ارج و منزلت والایی برخوردار است.

تاریخ تمدن اسلامی در طی قرون گذشته بیانگر این حقیقت است که کتابخانه به عنوان نهاد فرهنگی­آموزشی از ارکان اساسی مساجد بوده است.

1. تأسیس کتابخانه در مساجد سبب ارزش و قدرت آن است و همواره در گوشه و کنار ممالک اسلامی مورد توجه خلفاء ، حکام و امراء دولت ­های فرهنگ دوست و مردم مسلمان بوده است بنابر این پیدایش مساجد و جوامع به ویژه در مراکز اصلی حکومت­ها کتابخانه­ای نیز برای آنها ایجاد می­ شد و لذا کمتر مسجدی در ایران قدیم بود که کتابخانه­ای نداشته باشد.(تاریخ کتابخانه­ های مساجد، ص136).

ویژگیهای آموزشی مسجد

1- ابعاد فرهنگی آموزشی مسجد، یک رسالت اساسی و بنیادین این نماد در تمامی عصرها و مکانهاست از این رو مسجدی که نقش مؤثر خود را در زمینه­ های فرهنگی و آموزشی ایفا نکند در حقیقت از ادای بخش مهمی از رسالت خویش بازمانده؛

 چنانکه حضرت علی(علیه السلام) :«مسجدی را که درآن بهره­ای از هدایت،و تبلیغ و ترویج دین نباشد مسجد خراب بر شمرده است».[44]

2- بی تردید شکوفایی علمی مسجد و طرح دانش­های گوناگون در آن کمالی برای مسجد به شمار می ­آید ولی پرداختن به این امور نباید سبب شود تا رسالت اولیه مسجد که پرداختن به دانش­های دینی است فراموش شود.

3- دانش­های دیگر جز علوم اسلامی را در صورتی می­توان در مسجد مورد بحث و گفتگو قرار داد که دست کم دارای دو ویژگی باشند: یکی آنکه آموختن آن علم شرعاً روا باشد دیگر اینکه حداقل سود دنیوی مشروع  برای انسان داشته باشد.

4- در میان همه مباحث و علوم دینی پرداختن به علوم قرآنی در مسجد دارای اهمیتی ویژه است، زیرا قرآن و مسجد پیوندی خاص با یکدیگر دارند چنانکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) در این باره فرموده­اند:

      «انما نصبت المساجد للقرآن»[45] همانا مساجد برای فهمیدن قرآن بنا شده­اند.

و نیز در روایت دیگر آمده است که:

      «من احب القرآن فلیحب المساجد»  دوستدار قرآن دوستدار مسجد نیز هست.

ویژگی های تربیتی مسجد

عبادت پرورش دهنده روح و روان آدمی و پاسخ گفتن به یک نیاز طبیعی و مهم اوست، عبادت و راز و نیاز با خداوند، نیاز واقعی و فطری هر انسان و مکمل، بلکه مقوم شخصیت اوست. بر این پایه انسان معبد و مسجد را دوست دارد و بدان عشق می­ورزد از همین رو معصومین (علیهم السلام) در سخنان خویش مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن برشمرده­اند.[46]

1- حضور در مسجد تمرین توجه به خداست، آزمون ترک دنیاست، امتحان مبارزه با نفس و ترک گناهانی همچون غیبت، سخن چینی، بیهوده گویی و مانند آنهاست.

2- آثار سازنده حضور در مسجد رفته رفته به دیگر اعمال انسان سرایت می­کند؛ زیرا حضور در مسجد، حضور در خانه خداست و به طور طبیعی کسی که با خانه خدا اُنس دارد تلاش می­کند تا در خارج از مسجد نیز عملکردی متناسب و همگون با حضور در مسجد داشته باشد. بویژه که اگر به یاد آورد که صاحب خانه کسی را که در خارج از مسجد به حدود دیگران تجاوز می­کند آنگاه با دستانی آلوده به گناه و عملکردی زشت به مسجد می ­آید به محضر اُنس خویش راه نمی­دهد مگر اینکه ابتدا ظلم و ستمی را که روا داشته جبران کند.[47]

3 - انسان مؤمن علاوه بر زینتهای مادی در هنگام حضور در مسجد باید زینتهای معنوی، همچون صدق و صفا و خلوص را نیز با خود برگیرد و فرمان (خذوا زینتکم عند کل مسجد)[48] را با عمل پاسخ گوید.

4- از جنبه­ های دیگر بُعد تربیتی مسجد معاشرت با انسانهای صالح و مؤمن و نُخبه می­ باشد که همچون دوست خوب در سعادت انسان نقش مهمی دارند

5- پیوند با خوبان- پرورش جمع گرایی در میان مسلمانان مسجد با فراخوانی پیوسته مسلمانان به روح جمع گرایی انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت می­کند.

6- مسجد معمولاً جایگاه طرح مشکلات و نارسایی­های اجتماعی است به طور طبیعی، حضور در چنین مکانی روح تعهد و درد مندی و تعاون و همکاری را درا فراد می­دمد.

7- پرورش روح تواضع و فروتنی در نمازگزاران مسجد در پرورش این خصلت و خوی پسندیده در مسلمانان سهمی بسزا دارد.

8- احترام به امام جماعت و افراد مسن و سایر افراد مؤمن و محبت به کوچکترها نیز از ویژگیهای تربیتی مسجد می­ باشد.

9- وقت شناسی و نظم در امور و شرکت مرتب در نمازهای جماعت در اوقات اذان نیز موجب ایجاد نظم در زندگی نمازگزاران و کسانی که با مسجد ارتباط دارند می­ شود.

 

1. گرچه وضعیت مساجد امروز ما با دوران صدر اسلام کاملاً متفاوت است اما هنوز مسجد بهترین مکان و جایگاه را برای برگزاری بعضی از کارکردهای آموزشی – تربیتی دارا می­ باشد مثلاً بهترین مکان برای آموزش و حفظ و قرائت و تفسیر قرآن و معارف و احکام اسلام مسجد است گرچه این علوم را در مکانهای دیگر نیز می­توان برگزار نمود اما هیچکدام تأثیر و جایگاه مسجد را ندارند.
2. مدیر فرهنگی مسجد می­تواند از ایام و ماههای خاصی مثل ماه مبارک رمضان و محرم و صفر و ایام و مناسبتهایی که مردم در مسجد بیشتر حضور پیدا می­‌کنند حداکثر استفاده را نموده و بیان احکام و معارف قرآن و برپایی سخنرانی­های جذاب و مفید معارف اسلام و مسائل آموزشی و تربیتی را برای نمازگزاران بیان نموده و آنها را ارشاد و هدایت نماید.
3.  مدیر فرهنگی مسجد با دعوت از متخصصان در مسائل خانواده و مشاوران آگاه و متعهد و دلسوز و امین برای خانواده­ ها کلاسهای مشاوره در مسائل تربیتی برگزار نماید.
4. برگزاری کلاسهای تقویتی برای دانش آموزان در ایام مختلف سال.

5 - مدیر فرهنگی برای مشارکت و تقویت و غنی سازی کتابخانه مسجد باید مردم را به این باور برساند که به همان اندازه که مسجد به فرش و سایر امکانات نیاز دارد به کتابخانه و کتاب  هم احتیاج دارد و چه بسا تأثیر کتاب مناسب در تقویت بُعد اخلاقی و اعتقادی و علمی انسان چنان عمیق باشد که اثر آن به عنوان باقیات الصالحات تا قرن­ها پا برجا باشد.

6- از آنجا که معمولاً افراد با نیت­های خاص به مساجد کمک می­‌کنند می­توان صندوقی برای خرید کتاب و تجهیز کتابخانه مسجد در نظر گرفت.

7- اگر امکان اختصاص جایی مناسب برای کتابخانه در مساجد یا در جوار آنها وجود ندارد می­توان موقتاً با گذاشتن چند کمد و ویترین، زمینه بهره مندی علاقه مندان به کتاب را فراهم آورد.

8- امام جماعت در کنار آموزش احکام و معارف اسلامی و مسائل ضروری دیگر لازم است به تبیین ارزش و جایگاه علم و دانش اندوزی از دیدگاه قرآن و عترت بپردازد و نقش کتاب را در توسعه و ترویج علم و دانش و بالا بردن آگاهی مسلمان بیان کند.

9- امام جماعت به عنوان مدیر فرهنگی باید به پدران و مادران و خانواده­ ها بیاموزد که چگونه کتاب حس کنجکاوی کودکان و نوجوانان را ارضا می­کند و موجب رشد و آگاهی و خلافیت آنان می­ شود و از همه مهمتر چگونه می­توان با مطالعه زندگی بهتری داشت و فرزندان خوبی را تربیت کرد.

10- برمدیر فرهنگی مسجد لازم است که کتابدار شایسته­ای را جهت اداره کتابخانه تعیین نماید زیرا کتابدار نقش مهمی در جذب افراد علاقمند و به ویژه کودکان و نوجوانان دارد و اگر نتواند به وظیفه خود عمل کند ممکن است شرایطی را فراهم آورد که افراد از کتابخانه و مطالعه و مسجد فاصله بگیرند.

11- بر مدیر فرهنگی مسجد لازم است که کتابهای خوب و مناسب را برای نسل جوان و نوجوان معرفی نماید.

12- راه اندازی بخش کودکان و نوجوانان در کتابخانه از جمله مهمترین را­ههای جذب کودکان و نوجوانان به کتابخانه­ های مساجد است.

13- استفاده از روش باز ­در کتابخانه موجب ایجاد میل و رغبت کودکان به مطالعه می­ شود.

14- برقراری ارتباط بین مساجد و مدارس با هماهنگی و برنامه ریزی بخصوص در مناطق و شهرهای کوچک و مدارسی که به مساجد نزدیک می­باشند.

15- استفاده نمودن از همکاری معلمان مدارس برای آگاه ساختن دانش آموزان در جهت تشویق به مطالعه و کتابخوانی.

16- تهیه مجموعه­ای از کتب علمی و آموزشی و کمک درسی مورد نیاز داش آموزان علاقمند به شرکت در کنکور سراسری دانشگاها و مراکز آموزش عالی و تجهیز کتابخانه­ های مساجد.

17- ایجاد ارتباط با مراکز فرهنگی و دستگاهای اجرایی و نهادهای فرهنگی و دولتی به منظور توسعه و تجهیز کتابخانه­ های مساجد.

18- برگزاری نمایشگاه کتاب و نرم افزارهای گوناگون آموزشی و برگزاری مسابقات کتابخوانی در سطح مساجد با توجه به شرایط سنی و نیازهای مخاطبان.

19- اهدای کتب مفید و سازنده به نوجوانان و جوانان برای تلاش­ها و کسب موفقیت­های آنان، البته توصیه می­ شود در کنار کتاب، جوایز دیگری نیز به این افراد اهداء گردد.

20- دعوت از هنرمندان، دانشمندان، شاعران، و نویسندگان برای سخنرانی و بحث و گفتگو.

21- فراهم نمودن قفسه­ های باز کتاب، بویژه برای کودکان و نوجوانان.

22- استفاده کردن از جوانان علاقمند به عنوان کتابدار و همکاری آنها با کتابخانه مسجد.

23- آموزش ائمه جماعات و هیأت امنای مساجد توسط نهادهای ذی ربط درباره اهمیت وجود کتابخانه در مساجد و نقش کتاب و مطالعه در رشد و تعالی کودکان و نوجوانان.

24- تبیین اهمیت مطالعه و کتابخوانی به کمک ائمه جماعت برای نمازگزاران، بخصوص کودکان و نوجوانان.

 

مباحثی که در این فصل مطرح می­ شود:

*- تعریف لغوی و اصطلاحی تبلیغ

- بعد تبلیغی مسجد

- مهمترین ابزارهای تبلیغ در اسلام

- شرایط تأثیر و موفقیت پیامها در تبلیغ

- روش­ها و عناصر تبلیغ در قرآن

- نتیجه گیری از مباحث مطرح شده  

« تبلیغ از ریشه بلغ به معانی رسانیدن، رسانیدن پیام می­ باشد.[49]»

و دراصطلاح، رساندن پیام به دیگری به منظور ایجاد دگرگونی در بینش و رفتار او است و بر سه عنصر اصلی  پیام دهنده،  پیام گیرنده و محتوای پیام استوار می­ باشد.

در تبلیغ تنها رسانیدن یک ایده به مخاطب مراد نمی­ باشد بلکه اقناع یا ترغیب او مورد نظر است، پس باید کوشید تا با شفاف سازی پیام از طریق سبک ها و ابزارهای گوناگون مخاطب خویش را قانع ساخته، به هدف خود مایل گردانید.

تاریخ تبلیغ با تاریخ خلقت انسان و هبوط آدم بر زمین پیوند خورده است؛ چرا که انسان دارای فکر و اعتقاد است و برای منتقل کردن تفکرات و اعتقادات خود از هر وسیله ممکن یاری می­جوید و این همان تبلیغ است یعنی رساندن و منتقل کردن افکار و عقائد و بازگو کردن ایده­ ها برای دیگران و سعی در گسترش آن، به عبارت دیگر تبلیغ از حیات فکری و ادبی و مصالح انسان سرچشمه می­گیرد و از آن جدا شدنی نیست و علیرغم تحول و تطور وسائل ارتباطی و خبر رسانی و تبلیغ که در روند زمان نشیب و فراز فراوانی داشته و دارد ، اصل تبلیغ با اهدافی گوناگون، ثابت و همیشگی است.

از این خصیصه که بگذریم پای اعتقادات مذهبی در مسئله تبلیغ به نحو دیگری به میان می ­آید؛ چرا که در دین، رساندن پیام الهی به عنوان یک تکلیف مطرح شده است چنانکه حضرت علی (علیه السلام) درباره عهد و میثاق الهی با فرزندان آدم در ابلاغ رسالت خداوند می­فرماید:

«خداوند سبحان از فرزندان آدم، پیامبرانی برگزید واز آنان بر وحی و تبلیغ رسالت پیمان گرفت ....»[50]

امروزه نقش تبلیغات در فرهنگ سازی و القاء ظریف منویات یک فرد یا گروه یا نظام بر کسی پوشیده نیست،.از این رو امام جماعت هر مسجد بیش از هر چیز باید به نیازهای تبلیغی و فرهنگی مسجد خود اهتمام داشته و با آموزش صحیح و به کارگیری بهینه و تؤام با بهره وری از شیوه­ های صحیح تبلیغاتی، به نشر و گسترش معارف اسلام و مبانی دینی بپردازد.

معاونت تبلیغ مهمترین معاونت مدیریت فرهنگی مسجد است؛ زیرا هدف اصلی و اساسی مسجد، رساندن پیام و کلام الهی به مردم است.

هدف از تبلیغ رشد و افزایش معرفت دینی مردم و احیای آنان برای ادای وظایف دینی و اسلامی ایشان است و همه پیامبران الهی صلوات الله علیهم دارای شأن تبلیغی بوده­اند و تبلیغ جزء اصول همه آنان بوده است و در دین اسلام هم به صراحت این مطلب بیان شده؛ چنانکه قرآن کریم در این باره می­فرماید:

(یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان تفعل فما بلغت رسالته)[51]

ای پیامبرآنچه که از جانب پروردگارت بر تو نازل شده  ابلاغ کن؛ و اگر چنین نکنی رسالت  او را انجام نداده­ای

 

بُعد تبلیغی مسجد

در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) مسجد جایگاه ابلاغ آیات قرآن و تبیین احکام اسلام بود و در تمامی اعصار نیز مساجد پایگاه اصلی فعالیتهای مسلمانان بوده است از این رو ما باید از توان بالای تبلیغی مساجد بهره کافی را ببریم.همانطوری که در دوران قبل انقلاب اسلامی و دوران جنگ تحمیلی،از مساجد بهترین استفاده تبلیغی برده می­ شد.

نقشی که واعظان و سخنرانان در مساجد دارند نقش غیر قابل انکاری است؛ از اهم مسایلی که واعظان و روحانیون در مساجد در امر تبلیغ باید به آن بپردازند می­توان به بیان احکام شرعی، بیان سیره ائمه اطهار (علیه السلام)، بررسی مسائل روز، توجیه کردن مردم، اندرز دادن و دعوت مردم به تقوا و تفسیر قرآن و شرح نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و ادعیه و... اشاره کرد.

هر کس با کمال و شوق و سوز و ابتهاج در صدد بیرون آوردن گنج خودش باشد.[52]

مهمترین ابزارهای تبلیغ در اسلام:

* اذان به عنوان یک نماد تبلیغاتی

یکی از ابزارهای تبلیغ دین در مسجد اذان و اقامه می­ باشد که از دیدگاه اسلام از اهمیت فراوانی بر خوردار است زیرا اذان اعلان توحید و سبب بقای نام پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و نفوذ مکتب و جلوه خاص رسالت اوست.

اذان در لغت به معنای اعلام و بلند کردن صدا و ندا دادن است همان گونه که در قرآن کریم نیز بکار رفته است مانند: (و اذن فی الناس بالحج...)[53] (و در میان مردم ندای حج سر ده...)

اما در اصطلاح، «اذان» در شرع مقدس، اعلام و ندای به نماز است همانگونه که در سوره جمعه آمده است: (یا ایها الذین امنوا اذا نودی للصلوه من یوم الجمعه...)[54]

(ای کسانی که ایمان آورده­اید چون برای  نماز روز جمعه ندا داده شد ... )

اذان مشتمل بر تکبیر و توحید و شهادت به یگانگی و عظمت الهی و هم رسالت خاتم الانبیاء(صلوات الله علیه و آله) و توصیه به نماز و فلاح و بهترین اعمال و بالاخره ختم به لا اله الا الله است ؛ نکته مهم و قابل توجه در اذان تکرار جملات است؛ «الله اکبر» دو یا چهار مرتبه، «شهادتین» هم دوبار و همچنین دیگر بندهای اذان و تکرار، خود یکی از عوامل مؤثر در جلب توجه مخاطب به اهمیت موضوع و انتقال دادن و مستقر کردن بیشتر پیام در اذهان مخاطبین است.

دانشمندان تبلیغ معتقدند که تکرار یک پیام از جمله عواملی است که در اقناع و تصدیق و ترغیب مخاطبان تأثیر فراوان دارد.

* نماز نشان تبلیغی اسلام

 نماز به عنوان یک عطیه الهی منشأ خیرات بسیاری برای مسلمانان می­ باشد که دارای ابعاد تبلیغاتی زیر می­ باشد:

- به هنگام نماز های یومیه مؤمنان در مسجد گرد هم می ­آیند و این امر امکان تبادل اطلاعات و مطلع شدن افراد از حال یک دیگر را فراهم می ­آورد.

- به هنگام نماز در مسجد مردم با امام جماعت ارتباط مستقیم دارند و از این طریق امر ارشادی و حل مشکلات به نحو بهتری صورت می­پذیرد.

- نمازهای یومیه چه به صورت فردا اقامه شوند و چه به صورت جماعت، دارای مضامین عالیه­ای می­باشند که هریک می­تواند در تربیت معنوی و اجتماعی مسلمانان موثر واقع شود البته نمازهای جماعت از ویژگیهای بسیاری برخوردار می­باشند.

*- قرآن کتاب هدایت و بلاغت

در عصر ظهور اسلام، فصاحت و بلاغت بارزترین هنر و خصیصه مردم جزیره العرب بود و اعراب در نمایش دادن این هنر در مجامع و بازارها به مسابقه و معارضه می­پرداختند به همین دلیل خداوند پیامبر خود را به سلاح روز مجهز فرمود و اضافه بر سایر معجزات، بلاغت سخن و فصاحت بیان را در حد متعالی و فوق طاقت بشری به آن حضرت ارزانی داشت که در آیات و روایات این مطلب تصریح شده است چنانکه قرآن می­فرماید:

(قل لئن اجتمعت الانس و الجن علی ان یأتوا بمثل هذا القرآن لایؤتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیراً)[55]

بگو اگر همه انس و جن فراهم آیند که نظیر این قرآن را بیاورند نمی­توانند مانند آن را بیاورند، هر چند آنها پشتیبان یکدیگر باشند.

قرآن کریم با بیان و بلاغت بی مانند و با معارف بلند و متعالی و با اعجاز جاودانه خویش بزرگترین عامل تبلیغ اسلام و جذب قلوب و به تسلیم کشاندن عقل­ها در برابر این پیام آسمانی می­ باشد.

*- اسوه حسنه – الگوه­ ها و تبلیغ با عمل

الگو پذیری از لوازم وجودی انسان است؛ الگوها می­توانند عامل بسیار مهمی جهت تبلیغ و دعوت باشند؛ از این رو آنقدر که شخصیت رهبران در تربیت توده­ ها تأثیر دارد گفته­ ها تأثیر ندارد.

قرآن کریم نیز توجه خاصی به معرفی الگوه­ ها و اسوه­ ها مبذول داشته است چنانکه در مورد پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) می­فرماید:

 (لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه)[56]

قطعاً برای شما در (رفتار) رسول خدا سرمشقی نیکوست.

و در مورد حضرت ابراهیم نیز می­فرماید: (قد کانت لکم اسوه حسنه فی ابراهیم و الذین معه )[57]

همانا برای شما در (حالات) ابراهیم و کسانی که با او بودند سرمشق خوبی است.

 از این رو مطابقت گفتار و عمل مبلغ به عنوان الگو، یکی از موثرترین راههای تبلیغ می­ باشد.

شرایط تأثیر و موفقیت  پیامها در تبلیغ:

چهار عامل مهم در موفقیت یا شکست یک پیام مؤثر می­باشند یعنی اگر این چهار عامل در یک جا جمع بشوند موفقیت آن پیام قطعی است این عوامل عبارتند از:

1- ماهیت پیام (حقانیت و غنی بودن محتوای پیام)، اولین شرط موفقیت یک پیام، غنی بودن و قدرت معنوی و محتوای پیام و به تعبیر قرآن حقانیت پیام است؛ یک پیام در درجه اول باید منطقی باشد یعنی با عقل و فکر بشر سازگار بوده و به گونه­ای باشد که جاذبه عقل انسان آن را به سوی خود بکشد؛ دوم اینکه یک پیام غنی و نیرومند باید با احساسات بشر انطباق داشته باشد؛ زیرا انسان کانونی دارد غیر از کانون عقلی و فکری به نام کانون احساسات، که آن را نمی­توان نادیده گرفت، توافق و هماهنگی با احساسات و تا حدی اشباع احساسات عالی و رقیق بشر و نیز هماهنگی با نیازهای زندگی و نیازهای عملی وعینی بشر از شرائط غنی بودن محتوای یک پیام است

2- شخصیت خاص پیام رسان، شرط دوم برای موفقیت یک پیام، خصوصیات و شخصیت پیام رسان و شرایطی است که در پیام رسان باید وجود داشته باشد که مهمترین آنها عبارتند از:

الف- آشنایی با مکتب،یعنی،کسی که می­خواهد به عنوان مبلغ اسلام، پیامی را به جامعه برساند باید خودش با ماهیت آن پیام آشنا باشد یعنی آن پیام را فهمیده و درک کرده باشد و به عبارت دیگر فردی متخصص و کارشناس در معارف اسلام باشد

ب – آشنایی با ابزار های تبلیغ و مهارت در بکارگیری آنها، یک مبلغ باید ابزارهای تبلیغ را بشناسد و از آنها برای رساندن پیام خود  به نحو مطلوب استفاده نماید.

ج- داشتن قدرت بیان و شرح صدر، سخنوری و قدرت بیان نعمتی از نعمتهای بزرگ الهی است ( الرحمن...* علمه البیان) و برای تبلیغ داشتن این هنر طبیعی لازم است ،گر چه قوه و قدرت بیان امری طبیعی است ولی مقداری از آن هم اکتسابی می­ باشد و نیاز به تمرین و ممارست و پرورش دارد.

علاوه بر قدرت بیان، داشتن شرح صدر برای یک مبلغ امری ضرورت است چنانکه حضرت موسی (علیه السلام) برای هدایت کردن، از خداوند شرح صدر می­طلبد و می­فرماید:

(رب اشرح لی صدری*  و یسر لی امری* و احلل عقده من لسانی* یفقهوا قولی)[58]

پروردگارا سینه­ام را وسعت بخش *و کارم را برای من آسان ساز* و گره از زبانم بگشای.*تا سخنم را دریابند.

- داشتن یار و یاور، حضرت موسی (علیه السلام) در ادامه درخواستش، می­فرماید:

 (واجعل لی وزیراً من اهلی* هارون اخی...)[59]

و برای من دستیاری از کسانم قرار ده *هارون برادرم را ...

ه– خوش رفتاری و مهربانی، بعد از قرآن، مهمترین عامل نفوذ و توسعه اسلام سیره عملی و رفتار رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) و ائمه معصومین علیهم السلام می­ باشد چنانکه خداوند در باره پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) می­فرماید:

(فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظاً غلیظ القلب لانفضوا من حولک)[60]

. ای پیامبر به موجب رحمت و عنایت الهی، تو با مردم نرم هستی، و اخلاق و گفتار تو نرم است و از خشونت پرهیز داری و اگر چنین نبود مردم از دور تو پراکنده می­ شدند و نرمش تو در تبلیغ و هدایت مردم بسیار مؤثر است.

یعنی ای پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)؛ اخلاق تو خود موجب جذب افراد به اسلام می­گردد و این نشان می­دهد که یکی از شرایط مهم یک رهبر، مدیر و مبلغ اسلام، آن است که در اخلاق شخصی و فردی، نرم و ملایم باشد.

و- مشورت کردن، از شوؤن اخلاق نرم و ملایم پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) مشورت کردن بود چنانکه خداوند نیز در قرآن حضرت را توصیه و امر به مشورت نموده و می­فرماید:

(و شاورهم فی الامر)[61] و با آنان در کار (جنگ) مشورت کن.

ز- پرهیز از خشونت و اجبار، دعوت و تبلیغ نباید تؤام با اکراه و اجبار و خشونت باشد چنانکه قرآن کریم در این باره می­فرماید:

(ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن)[62]

ح- عامل به گفته­ های خود.باشد: «کونوا دعاه للناس بغیر السنتکم»[63]

 مردم را به سوی خیر و نیکی بخوانید ولی به وسیله غیر زبان یعنی بوسیله عمل.

علی(علیه السلام) می­فرمایند: من شما را به کار نیکی امر نمی­کنم مگر اینکه قبلاً خودم آن عمل نیک را انجام داده باشم و نیز شما را از عمل زشتی نهی نمی­کنم مگر اینکه خودم در ترک آن کار زشت پیشقدم شده­ام.[64]

3- ابزارهایی پیام رسانی:

یک پیام رسان بدون شک احتیاج به یک سلسله وسایل و ابزارهایی دارد که به وسیله آنها پیامی را که مأمور ابلاغ آن است به مردم برساند. اولین شرط رساندن یک پیام الهی این است که از هر گونه وسیله­ای نمی­توان برای رساندن آن به دیگران استفاده نمود یعنی وسیله یا ابزار مورد استفاده باید فی حد ذاته مشروع باشد

ابزارهای مورد استفاده در پیام رسانی از یک نظر به دو دسته تقسیم می­شوند:

الف- ابزارهای فیزیکی:

 امروزه با پیشرفت علم و صنعت ابزارهای پیام رسانی هر روز در حال توسعه و گسترش می­باشند که می­توان با آشنا شدن با این ابزار بهترین استفاده را در امر پیام رسانی مطلوب بکار برد.

ب- ابزارهای محتوائی

دسته دوم از ابزار مربوط به محتوی و نحوه بکار گیری و قالب گفتار و کلام پیام رسان است که به چه صورت باشد قرآن کریم در رابطه با این دسته از ابزارهای تبلیغ که مهمترین نقش را دارند می­فرماید:

(ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن)[65]

مردم را با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگات فراخوان و با آنان به نکوترین شیوه مجادله کن.

«در این آیه شریفه سه وسیله مختلف برای دعوت و هدایت مردم ذکر شده است که هر یک از این سه وسیله برای یک مورد مخصوص کاربرد دارد.

(ادع الی سبیل ربک بالحکمه) هر کجا که کلمه رب ذکر می­ شود عنایتی به معنای تربیت می­ باشد در آیه چون مقام، مقام دعوت و تربیت است با کلمه رب تعبیر شده است.بعد می­فرماید مردم را بخوان به وسیله حکمت، یعنی سخن متقن و محکم که قابل خدشه و تشکیک نباشد .

مفسرین گفته­اند دعوت کردن به وسیله حکمت و برهان و دلیل عقلی و علمی برای یک دسته خاص است که استعداد آن را دارند.

(و الموعظه الحسنه) یعنی مردم را به راه پروردگارت بخوان به وسیله موعظه خوب و پند و اندرزهای دلپسند. بعضی از مردم استعداد بیان عقلی و علمی را ندارند لذا راه هدایت آنها پند و اندرز است که با تمثیل و قصه و حکایت و هر چیزی که دل آنان را نرم کند باید آنها را هدایت کرد، سر و کار موعظه و اندرز با دل است  اما سر و کار حکمت و برهان با مغز و عقل و فکر است. و اکثریت مردم در مرحله دل و احساساتند، نه در مرحله مغز و عقل و فکر.

(وجادلهم بالتی هی احسن) اگر با کسی رو برو شدید که غرضش کشف حقیقت نیست و هدفش مجادله و ایراد گرفتن است تو هم با چنین شخصی مجادله کن امابه نحو احسن مجادله کن، و در مجادله از راه حق و حقیقت خارج نشو»[66]

4-کیفیت و روش و اسلوب صحیح رساندن پیام

تبلیغ به معنای صحیح و واقعی آن ، رساندن و شناساندن یک پیام به مردم است، آگاه ساختن مردم به یک پیام و معتقد کردن و متمایل نمودن و جلب کردن نظرهای مردم به یک پیام، اسلوب و روش صحیح می­خواهد و تنها با روش صحیح است که تبلیغ، موفقیت آمیز خواهد بود

روش­ها و عناصر تبلیغ در قرآن

قرآن کریم برای روش تبلیغ و اسلوب صحیح آن عناصری را بیان فرموده است که عبارتند از:

1- بی پیرایگی و روشنی.

قرآن کریم سبک و روش و متد تبلیغ را یا خودش مستقیماً یا از زبان پیغمبران (صلوات الله علیهم) بیان کرده است؛ یکی از سبکها و روشهایی که قرآن روی آن تکیه فرموده است:

(و ما علی الرسول الا البلاغ المبین)[67] بر پیامبر جز ابلاغ آشکارا وظیفه­ای نیست.

«بلاغ»یعنی ابلاغ و تبلیغ واضح و روشن و آشکارا، و مقصود از آن مطلوب بودن و سادگی و بی پیرایگی پیام است به طوری که طرف در کمال سهولت و سادگی آن را فهم و درک نماید.

2- نُصح و خلوص:

دومین مطلبی که قرآن مجید در مسأله تبلیغ روی آن تکیه می­کند چیزی است که از آن به نُصح و خلوص  تعبیر می­ شود. مبلغ باید ناصح و خالص باشد یعنی رساندن پیام خویش هیچ هدف و انگیزه­ای جز خیر و مصلحت مردم را نداشته باشد و سخنش از سوز دل باشد که سخنی که از جان برآید لاجرم بر دل نشیند و سخنی که فقط از زبان بیرون آید و دل از آن بی خبر باشد از گوشهای مردم بیشتر تجاوز نمی­کند.

3- پرهیز از تکلف

تکلف یعنی به خود بستن، خود را به مشقت انداختن، و چیزی را که اعتقاد و باور ندارد بخواهد به دیگران بباوراند را در دل مردم وارد کند. در ذیل آیه شریفه (و ما انا من المتکلفین) در تفسیر از عبدالله ابن مسعود از صحابه بزرگوار رسول اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) روایت شده است که: «ایها الناس من علم شیئاً فلیقل» ای مردم کسی که چیزی را می­داند پس بگوید «و من لم یعلم فلیقل الله اعلم» و کسی که چیزی را نمی­داند بگوید خدا داناتر است سپس عبدالله ابن مسعود این آیه را خواند:

«فان الله تعالی قال لنبیه: قل ما اسئلکم علیه من اجر و ما انا من المتکلفین» [68]

همانا خداوند متعال در مورد پیامبرش می­فرماید که : بگو  مزدی بر این (رسالت) از شما طلب نمی­کنم و من از کسانی نیستم که (این رسالت را) بر خود ببندم.

4- فروتنی

مساأله دیگری که قرآن مجید در سبک و روش تبلیغی پیمبران نقل می­کند تواضع و فروتنی آنان است .کسی که می­خواهد پیام خداوند متعال را به مردم برساند باید در مقابل مردم در نهایت درجه فروتنی باشد چنانکه پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) چنین بود  طبق بیان قرآن می­فرمود: (انا بشر مثلکم)[69]

جز این نیست که من بشری مثل شما هستم.

5- رفق و نرمش

پرهیز از خشونت و نرمش سخن داشتن، از روش­های مهم تبلیغ است چنانکه خداوند متعال هنگامی که حضرت موسی و هارون(علیهما السلام) را برای هدایت و دعوت فرعون فرستاد، فرمود: (فقولا له قولاً لینا لعله یتذکر او یخشی)[70] با او سخنی نرم گویید ، شاید پند گیرد یا بترسد.

و در مورد پیامبر گرامی اسلام قرآن می­فرماید:

(فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعف عنهم[71])

ای پیامبر به موجب رحمت و عنایت الهی، تو با مردم نرم هستی، و اخلاق و گفتار تو نرم است و از خشونت پرهیز داری و اگر چنین نبود مردم از دور تو پراکنده می­ شدند و نرمش تو در تبلیغ و هدایت مردم بسیار مؤثر است.

1. تفاوت نگذاشتن

یکی دیگر از خصوصیات بسیار بارز سبک تبلیغی پیامبران، مسأله تفاوت نگذاشتن میان مردم در تبلیغ اسلام است.به همین جهت خداوند در پاسخ به کسانی که از پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) می­خواستند که حضرت با افراد فقیر رفت و آمد نکند و آنها را طرد نمایدمی­فرماید ای پیامبر به آنان بگو:

(و ما انا بطارد المومنین) [72] و من طرد کننده مؤمنان نیستم.

و در جای دیگر می­فرماید: (و لاتطرد الذین یدعون ربهم بالغدوه و العشی یریدون وجهه)[73]

و کسانی را که بامداد و شامگاه پروردگار خود را می­خوانند و رضای او را می­جویند از خود مران.

1. صبر و استقامت

از روش­های مهم در تبلیغ مسأله صبر و استقامت است چنانکه خداوند متعال به پیامبرش می­فرماید: (فاستقم کما امرت)[74] همان گونه که فرمان یافته­ای پایداری کن.

و در جای دیگر می­فرماید: (فاصبر لحکم ربک و لاتکن کصاحب الحوت اذ نادی و هو مکظوم)[75]

پس بر حکم پروردگارت شکیبایی کن و مانند همرا ماهی(یونس ع) مباش آنگاه که (خدایش را ) ندا داد و سخت غمگین بود.

(فاصبر کما صبر اولوالعزم من الرسل)[76] پس صبر کن همان گونه که پیامبران اولوالعزم صبر کردند.

8- تبشیر و انذار

«تبشیر» به معنای مژده دادن است، از مقوله تشویق، و «انذار» به معنای ترساندن و اعلام خطر کردن می­ باشد. قرآن کریم می­فرماید: (یا ایها النبی انا ارسلناک شاهداً و مبشراً و نذیراً)[77]

ای پیامبر ما تو را شاهد و مژده رسان و بیم دهنده فرستاده­ایم

در دعوت و تبلیغ این دو رکن باید تؤام با هم باشد و تکیه کردن بر یکی از این دو درست نیست و حتی در قرآن کلمه تبشیر بر انذار مقدم داشته شده است لذا باید جانب تبشیر غالب بر جانب انذار باشد.

در تاریخ آمده است که پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) وقتی معاذ بن جبل را برای تبلیغ به یمن فرستاد به او توصیه فرمود:

«یا معاذ یسر و لاتعسر، بشر و لاتُنفر، »[78]

ای معاذ حال که برای تبلیغ اسلام می­روی اساس کارت تبشیر و مژده و ترغیب باشد و کاری نکن که مردم از اسلام فراری بدهی و متنفر سازی.

9- تذکر و یاد آوری

در قرآن کریم دو مطلب در نزدیک به یکدیگر ذکر شده است یکی تفکر و دیگری تذکر ، تفکر یعنی کشف کردن چیزی که نمی­دانیم و اندیشیدن برای بدست آوردن آنچه که نمی­دانیم اما تذکر یعنی یادآوری ، چون خیلی از مسائل در فطرت ما وجود دارد ولی ما انسانها از آنها غافل هستیم و نیاز به تنبه و تذکر و یاد آوری هستیم از این جهت خداوند به پیامبرش خطاب می­کند که (فذکر انما انت مذکر)[79] پس پند ده که تو تنها پند رسانی

10- استفاده نمودن از روشهای غیر مستقیم

یکی از روشهای مؤثر در تبلیغ، استفاده کردن از روشهای غیر مستقیم است چنانکه در سیره عملی پیامبران و ائمه معصومین (علیهم السلام) زیاد استفاده می­ شده است که از باب نمونه می­توان به جریان پیرمردی که وضوء را اشتباه می­گرفت و امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) با استفاده نمودن از روش غیر مستقیم پیرمرد را متوجه اشتباهش کردند.[80]

11 – در نظر گرفتن ظرفیت  فکری

درک و فهم همه افراد یکسان نیست از این جهت با هر کس باید با توجه به توان فکری و عقلی او سخن گفت و او را تبلیغ  و ارشاد نمود. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) در این باره می­فرماید:

 (انا معاشر الانبیاء امرنا ان نکلم الناس علی قدر عقولهم)[81]

ما پیامبران مأموریم که با مردم به اندازه عقلشان سخن بگوئیم.

نتیجه گیری از مباحث فصل دوم:

مسجد از صدر اسلام تا کنون بهترین و موثرترین مکان برای تبلیغ و هدایت انسانها بسوی کمال و معرفت بوده است از این جهت با برنامه ریزی و مدیریت مناسب می-توان در هر مسجدی با حداقل امکانات موجود بیشترین استفاده و بهره برداری را نمود و کسی می­تواند در این امر مو فق گردد که با اهداف و ابزارها و روش­های  تبلیغی آشنا باشد و مخاطب را بشناسد و مطابق باسطح  فکر مخاطین سخن بگوید واز همه مهمتر  تبلیغ عملی و رفتاری او بیشتر از تبلیغ گفتاری و کلامی او باشد.

یکی دیگر از معاونتهای مهم مدیریت فرهنگی مسجد، معاونت بهداشتی- روانی مسجد می­ باشد؛ مسجد مکانی مقدس و خانه­ های خداوند در زمین است بدین جهت دارای یک قداست و طهارت معنوی است اما علاوه بر این پاکی و طهارت معنوی لازم است از یک طهارت ظاهری و روانی مناسب نیز برخوردار باشد تا بتواند جاذبه بیشتری در جذب افراد، بخصوص نسل جوان و نوجوان بسوی مسجد داشته باشد. با توجه به این نکته، وظیفه معاونت بهداشتی– روانی مسجد این است که با طراحی و برنامه ریزی مناسب بر مسائل بهداشتی- روانی مسجد نظارت دقیق داشته باشد. اما مباحث این فصل تحت دو عنوان مطرح خواهد شدکه عبارتند از:

الف- بهداشت ظاهری مسجد         

ب- بهداشت روانی مسجد

1. بهداشت ظاهری مسجد

اسلام برای حفظ پیوند ناگسستنی طهارت ظاهر و باطن به بهداشت مسجد توصیه کرده و احکامی در این خصوص صادر نموده است؛ طهارت ظاهر، طهارت باطن را نوید می­دهد و ظاهر پاکیزه، باطنی طاهر را تداعی می­کند، آدمی در محیط پاکیزه، قدرت و زیبایی الهی را نیکوتر می­بیند و روح خویش را راحت­تر به زلال طهارت باطن می­سپارد؛ میل به پاکی و طهارت، امری فطری است یعنی هر انسانی، تمیزی و پاکی را دوست دارد و از حضور در مکان تمیز و پاکیزه و معاشرت با افراد پاک و پاکیزه، احساس لذت و آرامش می­کند بخصوص که آن مکان، مکانی مانند مسجد باشد و افراد آن انسانهای مؤمن و صالح و نمازگزار باشند.

مسجدی که همواره تمیز و پاک و معطر باشد برای انسان جذاب تر و میل انسان به حضور در چنین مسجدی بیشتر است و نمازگزار در چنین مکانی بهتر می­تواند به عبادت بپردازد و ارتباط خوبی با خالق خود داشته باشد.

مسجد چون محل رفت و آمد و تجمع مسلمانان است باید در آن اصول بهداشتی بیشتر رعایت گردد. در قرآن و روایات سفارش فراوانی به بهداشت فردی و اجتماعی و طهارت مسجد شده و حضور با طهارت در مسجد از جمله آداب ورود به مسجد می­ باشد و همچنین آلوده نمودن مسجد و هتک حرمت مسجد از گناهان کبیره دانسته شده ازین رو در احکام فقهی، تطهیر مسجد واجب فوری است.

در اینجا به ذکر چند نمونه از آیات و روایات در این زمینه می­پردازیم:

- (یا ایها الذین امنوا انما المشرکون نجس فلایقربوا المسجد الحرام)[82]

ای اهل ایمان، مشرکان نجس هستند پس نباید به مسجد الحرام نزدیک شوند.

«ان الله جمیل و یحب الجمال»[83] خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد.

حال که خداوند خود زیباست و زیبایی را دوست دارد شایسته است که در زیبایی خانه او کوشا باشیم و آنچنانکه در خور مکان عبادت حق تعالی است نسبت به این مکان مقدس والا، تلاش مضاعف کنیم.

- «النظافه من الایمان»[84] نظافت و پاکیزگی بخشی از ایمان و از نشانه­ های انسان مؤمن است.

- «جنبوا مساجدکم النجاسه»[85] مساجد خود را از نجاست دور نگه دارید.

بهداشت مسجد بر عهده کیست؟

تا بدینجا اهمیت بهداشت مسجد روشن شد حال بحث در این است که حفظ بهداشت مسجد برعهده کیست؟ و چه کسانی بیشترین نقش را در این رابطه دارند؟

بخشی از بهداشت مسجد بر عهده خادم مسجد و بخش دیگر آن مربوط به نمازگزاران و تمام کسانی است که به مسجد رفت و آمد دارند و با مسجد در ارتباطند. اما خادم مسجد که یکی از مجریان بهداشت است باید بیشترین سعی و تلاش خود را در زمینه بهداشت و پاکیزگی مسجد بکار گیرد و با رعایت امور زیر در تحقق بخشیدن بهداشت مسجد بکوشد:

1- نظافت منظم روزانه یا هفتگی مسجد و تمیز و پاکیزه نگه داشتن وسائل آن و غبار روبی و شستشوی فضای مسجد و فرش ها حداقل سالی یکبار با کمک نمازگزاران و مؤمنین مسجد چنانکه در روایات تأکید فراوانی به آن شده است.[86]

2- هوای مسجد از جهت گرما و سرما در فصول مختلف سال تنظیم گردد و با گلاب و خوشبو کننده های مناسب فضای داخل مسجد هر روز و قبل هر نماز عطرافشانی شود تا همیشه فضای مسجد معطر و با طراوت باشد.

3- جهت نگهداری کتب قرآن و ادعیه و مهر مسجد، قفسه ها و مکان مناسبی در نظر گرفته شود.

4- برای آلوده و کثیف نشدن مسجد، محلی خارج از فضای مسجد جهت نگهداری کفشها و یا کیسه و نایلون مناسبی قرار داده شود.

5- فضای بیرونی مسجد مثل حیاط و حوض و اطراف مسجد را نیز همیشه پاک و تمیز نگه دارد و با ایجاد باغچه و فضای سبز بر طراوت و جذابیت مسجد بیافزاید.

6- در سرویس های بهداشتی علاوه بر نصب هواکش و تهویه مناسب در صورت امکان شیر آب گرم جهت وضوء در فصل سرما فراهم شود.

7- در سرویس ­های بهداشتی با نصب پنجره­ های توری و بسته نگاه داشتن درهای ورودی راه را برای نفوذ مگس مسدود نمایند.

8- ایجاد امکانات بهداشتی نظیر صابون و مایع های دستشویی و ضدعفونی کننده و بکار بردن خوشبو کننده ها ی مناسب در سرویس های بهداشتی.و شستشوی منظم و مرتب آنها.

9- در سرویس های بهداشتی نصب جالباسی ساده و مکانی مناسب برای نگهداری وسائل به هنگام وضوء گرفتن در نظر گرفته شود.

10- قرار دادن سطل زباله در داخل سرویسهای دستشویی و همچنین فضای بیرونی (بخصوص در توالت­های زنانه) که مجهز به کیسه زباله باشد.

11- مکانی مناسب با شیرهای آب سرد و گرم برای شستشوی پاها در نظر گرفته شود.

12- برای تشویق افراد به رعایت بهداشت، نوشتن و نصب توصیه­ های بهداشتی متناسب با موضوع در فضای سرویسهای بهداشتی و استفاده از آیات و روایات با ترجمه آنها در زمینه طهارت و پاکیزگی سودمند خواهد بود.

13- نصب آئینه مناسب در محل وضو خانه تا نمازگزاران قبل از ورود به مسجد سر و وضع ظاهری خود را مرتب نمایند.

14- در ایام جشن­ها و عزاداری جهت توزیع شربت و چای از لیوان­های یکبار مصرف استفاده گردد.

اما نمازگزاران در رعایت بهداشت مسجد بیشترین نقش را دارند و در روایات تأکید و سفارش بسیاری به آن شده که در حفظ بهداشت مسجد بکوشند.

 چنانکه در روایتی از امام باقر (علیه السلام)  نقل شده که حضرت فرمودند:

«اذا دخلت المسجد و انت ترید ا تجلس فلاتدخله الا طاهراً»[87]

هر گاه خواستی وارد مسجد شوی و آنجا بنشینی وضوء بگیر و طاهر باش.

و در روایت دیگر آمده است که:

 معنای آیه شریفه: (خذوا زینتکم عند کل مسجد) این است که هنگام داخل شدن و ورود به مسجد برای عبادت بهترین لباس خود را بپوشید.[88]

 و سیره عملی ائمه اطهار (علیهم السلام) هم چنین بوده است که هنگام ورود به مسجد در نهایت پاکیزگی و طهارت و معطر و با بهترین لباس خود وارد مسجد می­ شدند.[89]

 

1. همیشه هنگام ورود به مسجد با بدنی پاک و پاکیزه و معطر و با بهترین لباس­های خود و عاری از هر گونه بوی نامطبوع در بدن و لباس خود وارد مسجد شوند. تا از این طریق بر زیبایی ظاهری مسجد اضافه شود و هم محیطی جذاب و شاداب فراهم گردد.
2. قبل از رفتن به مسجد دهان خود را مسواک زده و از خوردن غذاها و یا سبزیجاتی که بوی تند و تیز و نامطبوع دارند خوداری نمایند چنانکه در روایات هم این مسأله بیان شده است.[90]
3. از آوردن کفش ها به داخل مسجد خوداری شود و با جوراب و پاهای کثیف و آلوده که بوی نامطبوع می­دهد وارد مسجد نشوند.
4. از ریختن آشغال و یا خوردن مواد خوراکی که موجب آلوده و کثیف شدن مسجد می­گردد خوداری کنند و کودکان خود را نیز به این امر توصیه نمایند.
5. در فصول گرم سال بهتر است که نمازگزاران برای رعایت نظافت و بهداشت بیشتر مسجد قبل از ورود به مسجد پاهای خود را بشویند.

اما نقش همسایگان در بهداشت مسجد این است که آنان نیز می­توانند در نظافت اطراف مسجد بکوشند و از ریختن زباله و آشغال در مسیر راه و نزدیک مسجد خوداری نمایند و در حفظ بهداشت مسجد و ایجاد فضای سبز و کاشتن نهال و درختکاری در صورت امکان تلاش نمایند.

1. بهداشت روانی مسجد

 قبل از بیان بهداشت روانی مسجد به تعریف بهداشت روانی می­پردازیم؛

بهداشت روانی عبارت است از «تأمین و ارتقاء سطح سلامت روان و پیشگیری از ابتلاء به اختلالات و بیماریهای روانی»، بطور کلی اصل در تأمین بهداشت روانی، پیشگیری می­ باشد که این مسأله از طریق ایجاد فضای نشاط انگیز و محیط فردی و اجتماعی آرام و مناسب حاصل می­گردد.سازمان بهداشت جهانی، نیز تعریف زیر را برای بهداشت روانی مطرح نموده است که: :«بهداشت روانی یعنی توانایی کامل برای ایفای نقش­های روانی و جسمی و اجتماعی»[91]

اما منظور ما از بهداشت روانی مسجد در اینجا هر عاملی است که در مسجد موجب فراهم آمدن آرامش و بالا بردن سطح سلامت روان و روح انسان گردد.

 بهداشت روانی مسجد از جمله مسائلی است که باید به آن توجه بیشتری شود چرا که یکی از عوامل مهم آرامش انسان، مسجد می­ باشد و نام مسجد با عبادت و راز و نیاز و دعا و تلاوت قرآن گره خرده و ساحل سلامت و آرامش روح سرگردان و تشنه آدمی است و در اسلام هدف بسیاری از اعمال و عبادات رسیدن به آرامش معرفی شده است. وقتی ما آیات و روایات را مورد بررسی قرار دهیم می­بینیم که مهمترین عامل آرامش روحی انسان که مطرح شده ذکر و یاد خداوند متعال است چنانکه قرآن کریم می­فرماید:

 (الا بذکرالله تطمئن القلوب)[92] تنها با ذکر و یاد خداوند دلها آرامش می­یابد.

و از طرف دیگر در آیات و روایاتی که در مورد مسجد وارد شده می­بینیم که مهمترین و برجسته­ترین ویژگی که در توصیف مسجد بیان شده دو ویژگی است:

یکی اینکه مسجد، بیت و خانه خداست و دیگر اینکه مسجد مکان ذکر و تسبح و یاد خداوند متعال می­ باشد چنانکه قرآن کریم در این باره می­فرماید:

 (فی بیوت اذن الله ان ترفع فیها بالغدو و الاصال)[93]

[آن نور هدایت] در خانه هایی است که خدا اجازه داده که ارجمندش دارند و نام خدا در آنها یاد شود در آن خانه ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش می­‌کنند.

یعنی خانه خدا بودن و ذکر و یاد خداوند دو عامل مهم آرامش انسان هستند.

و درباره آرامش بخش بودن خانه و محل سکونت انسان، نیز قرآن می­فرماید:

(جعل لکم من بیوتکم سکناً)[94]

خانه ها را برای شما محل آرامش و آسایش قرار دادیم.

قرآن یکی از عوامل آرامش انسان را خانه و محل سکونت انسان دانسته، چرا که ورود به خانه موجب آرامش انسان می­گردد و در روایات هم مساجد به عنوان خانه های خداوند در روی زمین معرفی شده­اند[95] و قطعاً ورود به آنها موجب آرامش بیشتری برای انسان می­گردد چرا که مساجد منسوب به خداوند و محل ذکر و یاد خداوند می­باشند. و در روایات نیز آمده که:

«من کانت المساجد بیته ضمن الله له الروح والراحه و الجواز علی الصراط».[96]

هرکس که مسجد را خانه­اش قرار دهد خداوند آسایش و آرامش و عبور از صراط را برای او ضمانت می­کند

 حال با توجه به این نکته که مسجد مکانی است که موجب آرامش روحی و روانی انسان می­گردد؛ وظیفه مدیر فرهنگی (امام جماعت مسجد) این است که با برنامه ریزی دقیق کلیه عوامل آرامش بخش دیگری را که در مسجد وجود دارد شناسایی و برای افراد تبیین و تشریح نماید و زمینه تحقق آن را با همکاری و مشارکت همگان فراهم آورد.

 

1- در اسلام به مسأله حُسن خلق در معاشرت با دیگران توصیه و سفارش بسیاری شده است از این جهت برخورد خوب و مناسب و با محبت امام جماعت و همچنین خادم مسجد و کلیه کسانی که مسئولیت فرهنگی مسجد را به عهده دارند با نمازگزاران و افرادی که با مسجد در ارتباط  می­باشند، بیشترین آرامش روحی را برای انسان فراهم می ­آورد.که این مسأله از مهمترین عوامل جذب نسل جوان و نوجوان به مسجد می­ باشد.

2- قرآن کریم هدف و فلسفه اقامه نماز را چنین بیان فرموده:

(اقم الصلاه لذکری)[97] نماز را بخاطر ذکر و یاد من اقامه کنید.

و ذکر و یاد خداوند از مهمترین عوامل آرامش است چرا که: (الا بذکرالله تطمئن القلوب)[98] تنها با ذکر و یاد خداوند است که دلها آرامش می­یاب

و در آیات و روایات، مسجد به عنوان بهترین مکان برای ذکر و یاد خداوند مطرح شده است لذا بر امام جماعت لازم است که مسأله اقامه نماز و نماز جماعت و مسائل و احکام و شرایط قبولی و کمال آن را به خوبی تشریح و تبیین نماید و افراد را به شناخت و آگاهی بیشتر در مورد نماز تشویق و ترغیب نماید که نتیجه آن بهداشت روانی مسجد خواهد بود.

3- یکی از کارکردهای مهم مسجد کارکرد آموزشی و علمی است و از جمله اموری که موجب فراهم شدن آرامش انسان می­گردد بنابر آنچه که در روایات آمده تحصیل علم و شرکت در مجالس علمی است که در مسجد برگزار شود.از این جهت امام جماعت مسجد می­تواند با طراحی و برنامه ریزی دقیق جلسات عقائد و قرآن و تفسیر و احکام و اخلاق را برگزار نماید و با بیان معارف اسلام نیازهای اعتقادی و روحی و معنوی افراد را بر طرف کند و بهترین آرامش و بهداشت روانی را فراهم آورد.

4- یکی از نیازهای فطری انسان نیاز به دعا و نیایش است؛ چرا که انسان در امواج زندگی و حوادث و مصائب دنیا به تکیه گاهی محکم و و استوار نیازمند است که بتواند به آن پناه ببرد و درون پر اضطراب خود را بدان آرامش بخشد و یکی از بهترین تکیه گاه ها برای انسان ارتباط و راز و نیاز با خدای خود می­ باشد، دعا و نیایش تسلی بخش دلهای خسته و وسیله ارتباط مداوم بنده با خالق هستی است ؛

 امام سجاد(علیه السلام) می­فرماید: «و فی مناجاتک انسی و راحتی»[99]

مناجات و نیایش با تو مایه آرامش روحی و آسایش من است.

و بهترین مکان برای دعا و نیایش مسجد است که محل اجتماع مؤمنین و افراد صالح می­ باشد و امام جماعت مسجد می­تواند با بیان فلسفه دعا و نیایش و آثار آن و با برنامه ریزی منظم و دقیق در برگزاری جلسات دعا مثل دعای توسل، دعای کمیل، دعای ندبه و... زمینه را برای حضور افراد فراهم آورد که نتیجه آن تقویت بهداشت روانی مسجد خواهد بود.

5- یکی از نیازهای روانی انسان نیاز به محبت است که در هر دوره ­ای از زندگی و تحول و رشد به آن نیازمند است و باید از آغازین لحظات ورود به این جهان تا آخرین زمان وداع از این دنیا، متناسب با دورة رشد وی این نیاز عالی و اساسی تأمین شود که این نیاز ابتداء بوسیله پدر و مادر سپس برادر و خواهر و خویشان و بستگان و همسالان، همسر، فرزندان و تمامی افرادی که با فرد در ارتباطند تأمین می­گردد که نتیجه این ارتباط، آرامش روحی و روانی انسان است.

انسان چون یک موجود اجتماعی است در روابط خود ناگزیر به انتخاب دوست است و یکی از بهترین مکانها جهت معاشرت و دوستیهای صحیح و سالم، مساجد می­باشند از این روی در مسجد می­توان دوستان خوبی که صادق و امین و با ایمان و یک دل باشند پیدا کرد و این گونه دوستان هستند که در مشکلات تکیه گاه انسان بوده و می­توان با درد دل نمودن با آنها و بیان مشکلات خود از آنها کمک خواست و از فشارهای روحی خود کاست؛ در روایتی که از پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نقل شده که حضرت فرمودند:

«ان المؤمن لیسکن الی المؤمن کما یسکن قلب الظمان الی الماء البارد»[100]

همانا انسان مومن با برادر مومن خود آرامش می­یابد چنانکه قلب تشنه با آب سرد آرامش می­یابد.

و در روایت دیگری امام صادق (علیه السلام) می­فرمایند:

 «لکل شی شی یستریح الیه و ان المؤمن یستریح الی اخیه المؤمن کما یستریح الطیر الی شکله».[101]

برای هر موجودی، موجودی است که با آن آرامش می­یابد و مؤمن با برادر مؤمنش آرامش می­یابد همانطوری که پرنده با هم جنس خود آرامش می­یابد.

و در روایات آمده که: از جمله فوائد رفت و آمد به مسجد، پیدا کردن برادر و دوستی است که در مسیر اطاعت خداوند از او بهره بگیرد.[102]

با رفت و آمد به مسجد انسان با افراد با ایمان آشنا و دوست می­گردد و این دوستی موجب اُنس و الفت با آنها می­ شود و نتیجه این ارتباط بین مؤمنین چیزی نیست جزء اینکه موجب فراهم شدن آرامش روح و روان آنان می­گردد[103].

اما بهترین دوست که بیشترین آرامش را به انسان می­دهد دوستی با خداوند و پروردگار مهربان است و یکی از بهترین مکانها برای ایجاد این دوستی، مسجد است چنانکه در روایت آمده است که:

 «کسی که با مسجد انس و الفت بگیرد خدای متعال با او مأنوس می­ شود»[104]

 در اسلام به مسأله مشورت و مشاوره توجه و تأکید فراوانی شده است.

چنانکه خداوند متعال،پیامبرش را به مشورت امر نموده و می­فرماید:

 (و شاورهم فی الامر)[105] در کارهای مهم و با اهمیت مشورت نما.

البته این به معنای آن نیست که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) قدرت تشخیص مسائل را نداشت بلکه به این معنی است که یک درس عملی برای امت اسلامی باشد که در امور مهم با افراد متخصص و آگاه و دلسوز مشورت نمایند لذا یکی از عوامل مهم آرامش و تأمین بهداشت روانی مسجد، برگزاری جلسات مشاوره در زمینه­ های مختلف و مورد نیاز جامعه است مانند مسائل اعتقادی، اخلاقی، خانوادگی، تحصیلی و حتی درمانی است. و بر امام جماعت لازم است با توجه به اهمیت مشاوره و ضرورت آن در ابعاد مختلف زندگی به این مسأله توجه بیشتری نماید و با فراهم نمودن زمینه مشاوره برای همه افراد و بیان اهمیت و تشویق به آن و با دعوت نمودن از افراد متخصص در زمینه­ های مورد نیاز، مشکلات اعتقادی اخلاقی خانوادگی وروانی و حتی درمانی افراد را حل و بر طرف نماید که در این صورت بهترین بهداشت روانی برای همه کسانی که با مسجد ارتباط دارند فراهم خواهد شد.

6- ایجاد صندوق­های قرض الحسنه جهت کمک به مستمندان و نیازمندان نیز از جمله عواملی هستند که می­تواند موجب فراهم آمدن آرامش روانی  بسیاری از افراد گردد.

7- برگزاری اعتکاف در مسجد نیز از جمله عوامل تأمین کننده آرامش روانی مسجد می­ باشد گرچه همه عبادات موجب آرامش انسان می­گردند؛زیرا در همگی آنها ذکر و یاد خداوند وجود دارد و چنانکه گفته شد ذکر و یاد خداوند از مهمترین عوامل آرامش انسان است اما عمل اعتکاف در میان عبادات عملی ویژه و منحصر به فرد است زیرا عمل عبادی اعتکاف مجموعه­ ای است از عبادات مختلف که عبارتند از روزه، نماز، دعا، قرائت قرآن، سکونت سه شبانه روز در مسجد که همه آنها از عوامل مهم آرامش انسان می­باشند لذا امام جماعت مسجد می­تواند با تشویق افراد به انجام این عمل و بیان فلسفه اعتکاف و آثار معنوی آن به افراد آگاهی بدهد و آنان را تشویق کند که در چنین اعمال عبادی شرکت کنند.

8- امام جماعت باید به نیازهای روحی نسل جوان و نوجوان توجه نموده و با ایجاد فضائی مناسب برای آن در مسجد طوری عمل نماید که نمازگزار نیاز روحی و روان خود را با حضور در مسجد برطرف نماید و به آرامش برسد.

آنچه که در جذب جوانان به مساجد مهم است تشخیص همین نیاز و انگیزه­ های آنان می­ باشد هر جوانی برای ارضاء نیازهای خود به مکان­ها و محافلی می­رود که در آنجا پاسخی به یکی از نیازهای گوناگون او باشد پس باید مساجد و متولیان آن از نیازهای جوانان آگاهی داشته باشند و برای ارضای این نیازهای گوناگون برنامه­ هایی تدوین نمایند

عوامل جذب جوانان و نوجوانان به مسجد

در پایان این بخش به ذکر مهمترین عوامل جذب جوانان و نوجوانان به مسجد می­پردازیم؛ چرا که مدیر فرهنگی مسجد باید از عوامل و موانع حضور جوانان و نوجونان به مسجد کاملاً مطلع باشد و برای ایجاد جذابیت بیشتر مسجد و برطرف کردن موانع آن تلاش نماید؛ زیرا این عوامل علاوه بر اینکه موجب حذب جوانان و نوجوانان به مسجد می­ شود نقش بسیار مهمی در فراهم شدن بهداشت روانی در مسجد هستند؛ این عوامل را می­توان به چند دسته تقسیم نمود:

1- ویژگیهای فردی و اخلاقی امام جماعت

بدون تردید، امام جماعت یکی از ارکان بسیار مهم مسجد است و نقش او در تمامی شئونات زندگی فردی و اجتماعی مسجدیان می­تواند افقهای روشنی را ایجاد کند.

بنابر این، لازم است که امام جماعت دارای صفات زیر باشد:

- برخوردار بودن از توانائی علمی و جسمی و ابتکار و خلاقیت.

- داشتن حُسن خُلق و اهل مهر و عطوفت و محبت؛ و سعه صدر در برخورد با اقشار مختلف جامعه.

- دلسوز و خدمتگزار و همراهی و همدلی با نمازگزاران در شادی­ها و غمهای آنان .و متواضع و برخوردار بودن از.صبر و بردباری.

- ظاهری مرتب و آراسته و تمیز و معطر داشتن و رعایت دقیق نظم در رفت و آمد و برنامه­ های مسجد (نماز جماعت، سخنرانی، برگزاری جلسات و کلاسها و ...)

- گفتار و رفتارش با هم منطبق بوده و الگوی عملی برای همگان باشد.

- تلاش برای حل مشکلات مردم زیرا که هر چه در حل مسائل عمومی مردم موفق­تر باشد جاذبه مسجد در جذب نسل جوان بیشتر خواهد شد.

- توقف نمودن بعد از تمام شدن نماز، برای پاسخگویی به سوالات نمازگزاران

ویژگیهای ارتباطی و کلامی امام جماعت

- دارای قدرت بیان و پاسخگویی در نحوه ارائه مطالب به مخاطبین.

- موقعیت سنی افراد را درک نموده و به کودکان محبت و مهربانی و در برخورد با جوانان و نوجوانان به آنها شخصیت داده و با احترام برخورد نماید.

- رفاقت و صمیمیت با نوجوانان و جوانان و الگوی عملی در گفتار و رفتار.و مطلع بودن از نیازهای ضروری آنان.

- در تمام برنامه­ های مسجد اصل را بر اختصار و طولانی نکردن قرار دهد بخصوص در نماز جماعت و سخنرانی­ها و.... 

- اطلاع کافی از مسائل سیاسی روز و جهان و آشنایی با ابزارهای تبلیغی فرهنگی و علوم روز بخصوص علم جامعه شناسی و روانشناسی .

- از مسأله تشویق در مواقع مختلف و مناسب حداکثر استفاده را بنماید.

- کلامش نرم و عاطفی باشد،«عود لسانک لین الکلام و بذل السلام یکثر محبوک بقد مبغضک»[106].

زبانت را به گفتار نرم و مسالمت آمیز خوی ده، تا دوستانت بسیار و دشمنانت اندک شوند.

- سخنش دلنشین و محبت آمیز باشد «من عذب لسانه کثر اخوانه»[107]

کسی که خوش زبان و شیرین سخن باشد برادران و دوستانش افزون شوند.

- بیانش مستدل و منطقی، متقاعد کننده باشد نه تحمیل کننده .

(ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن)[108]

 - مطابق با درک و سن مخاطبین (انا معاشر الانبیاء امرنا ان نکلم الناس علی قدر عقولهم)[109]

- در ارائه سخنرانی­های خود اهل مطالعه و تحقیق باشد.

1.  برخورد خوب و اخلاقی با نمازگزاران و کسانی که وارد مسجد می­شوند.
2.  ظاهری نظیف و آراسته و تمیز و مرتب.داشته باشد.
3. با برگزار کنندگان مراسم و مجالس ترحیم و شادی همکاری نماید.
4. درب مسجد را به موقع و پیش از برگزاری نماز به روی نمازگزاران. باز نماید.
5. به کودکان محبت و با نوجوانان و جوانان با دادن شخصیت و احترام برخورد نماید.
6. در حفظ نظافت مسجد، و فضاهای پیرامون آن را بکوشد.

ج-. نمازگزاران نیز از جمله عوامل جذب نوجوانان و جوانان به مسجد باشند چرا که برخورد آنها با کسانی که تازه با مسجد آشنا شده و به مسجد آمده­اند در جذب نسل جوان و نوجوان موثر می­ باشد.

1. مناسب بودن هوای مسجد از نظر سرمایی و گرمایی در تابستان و زمستان و خوشبو بودن مسجد و ایجاد. محیط و فضایی دلنشین و زیبا.
2. تمیز بودن حیاط مسجد، سرویس­های بهداشتی، حوض مسجد، و ورودیهای مسجد و فرش­ها و درب و پنجره.
3.  صدای بلندگوی مساجد طوری تنظیم گردد تا هم برای نمازگزاران و هم برای خانه­ های اطراف مسجد و همسایگان مسجد ایجاد مزاحمت و آلودگی صوتی ایجاد نشود.
4.  نور افشانی و تقویت سیستم نوری مساجد جزئی از تزئیین مساجد می­ باشد.
5. محراب مسجد نسبت به قسمتهای دیگر مسجد روشن­تر باشد.
6. میکروفن مناسبی برای گفتن اذان و همچنین برای شنیدن قرائت امام جماعت تهیه شود.
7. مسجد در عین سادگی، باید زیبا ساخته شود، زیرا، زیبا سازی ساختمان و نمای مسجد و ایجاد فضای سبز زیبا در کنار آن موجب رغبت بیشتر انسان به حضور در چنین مکانی می­گردد.
8. احداث مسجد در محلهایی که شاهراه مواصلاتی روستا یا شهر باشد دسترسی به آن سهل الوصول بوده و زمینه ساز افزایش مخاطبان به مساجد خواهد شد.
9.  ساخت مسجد در محل­هایی که از تراکم جمعیتی بالاتری برخوردار است در افزایش جذب مخاطبان می­تواند تأثیرات مثبتی داشته باشد.
10. ساخت مسجد در محیط­های سالم شهری که اهالی آن از حُسن شهرت برخوردارند در جذب جوانان و نوجوانان و رغبت خانواده­ ها به حضور فرزندان خود در این مساجد بیشتر است.
11. در تعیین مکان فیزیکی برای احداث مساجد، مجاورت با مراکز مهم فرهنگی، آموزشی، تفریحی و.. در اولویت قرار گیرد زیرا این امر در افزایش جذب مخاطبان به ویژه نوجوانان و جوانان به مسجد مؤثر خواهد بود.

1. افزایش و متنوع ساختن محورهای فعالیت مسجد و بکار گرفتن نیروهای کیفی.
2. ایجاد کتابخانه و غنی سازی آن به کتب و منابع جدید و تازه نشر یافته با توجه به نوع نیاز فضاهای فرهنگی،آموزشی، علمی همجوار مسجد، که مثلاً اگر فضاهای موجود را مدارس تشکیل می­دهند کتابهای درسی و کمک درسی و جزورات کنکور و اگر فضای موجود دانشگاه یا مرکز آموزش عالی یا حوز­های علمیه باشد متناسب با آن کتب مورد نیاز فراهم گردد.
3. وجود کتابخانه­ های مرتب و دارای امکانات رفاهی مناسب، امانی کتاب، نوارخانه، رایانه، خانه خبر، کانون فرهنگی، بانک لوح فشرده و.کتب درسی و کمک آموزشی و....
4. برنامه­ های جذاب مسجد از قبیل مسابقات قرآنی، سرود و تواشیح و مراسمات جشن و مسابقات ورزشی و..
5. فراهم نمودن برنامه­ های اردویی، زیارتی، کوهنوردی، آموزشی، خطاطی، نمایشگاه کتاب و عکس و نمایشگاه به مناسبتهای مختلف.
6. تبلیغات دینی و بیان فضائل و ثواب حضور در مسجد و نماز جماعت.
7. بر قراری کلاسهای تابستانی و تقویتی و کلاسهای مختلف دیگر در طی سال.
8. برگزاری مراسم دعای کمیل، ندبه، توسل و... توسط مداحان اهل البیت (علیهم السلام).
9. برقراری جلسات قرآن و تفسیر و اخلاق و مشاوره در زمینه­ های مختلف در هفته.
10. نصب پوستر و تابلو نوشتهایی از احادیث مناسب در جاهایی که بیشتر در معرض دید می­ باشد
11. دادن جوائز به نوجوانان و برگزاری جشن تکلیف در مسجد خصوصاً برای دختران نوجوان.
12. استفاده از مکبر و مؤذن خوش صدا و منظم و وقت شناس. و اجرای اذان بصورت زنده و مستقیم.
13. انعکاس فعالیتهای متنوع مسجد در بین مردم و اطلاع رسانی به نسل جوان و نوجوان 
14. حضور والدین به همراه فرزندانشان و تشویق آنان به حضور در مسجد.
15. شرکت دادن و مسئولیت دادن به نوجوانان و جوانان در اداره امور مسجد.
16. چاپ و انتشار مجلات و نشریات ویژه مسجد و استمرار فعالیتهای مسجد در تمامی ایام سال.
17. معرفی الگو، سوق دادن به معنویات و بیان راههای آن، مسابقات سراسری، اردوی نماز.

در مقابل عوامل جذب جوانان به مسجد در اینجا به مناسبت به بیان مهمترین علل عدم حضور جوانان و نوجوانان به مسجد می­پردازیم:

1- اشتغال فراوان و تراکم کاری (وقت نداشتن و گرفتاری به خاطر شغل و درس و خانه داری و …)

2- جاذبه نداشتن برنامه­ های مسجد و وضعیت نامطلوب جو مسجد.

3- پایین بودن سطح سخنرانی­ها­ی مسجد.و عدم توجه به مسائل روز و ارائه مطالب یک نواخت و به روز نبودن.

4- عدم رعایت بهداشت و نظافت مسجد.

5- بی علاقگی نسبت به پیش نماز.

6- ناهمگونی روحیات خواسته­ های جوان با فضای مسجد.

7- ضعف فرهنگی خانواده­ ها و تضعیف باورهای دینی.

8- ضعف امکانات مساجد و فعالیتهای اندک آنها.

9- بلند بودن صدای بلندگوهای داخل شبستان و خارج مسجد.

10- طولانی شدن مجالس دعا و سخنرانی بخصوص سخنرانی­های بین دو نماز.

11- عدم احترام به جوانان و نوجوانان و. کودکان در مساجد و برخوردهای نادرست با آنان

12- باز نبودن درب مساجد در همه اوقات نمازها در اکثر مساجد.

13- هم زمانی برنامه­ های رسانه با برنامه­ های مسجد.

14- نا آشنایی با فضیلت حضور در مسجد.

15- وابستگی امام جماعت به یک جناح خاص سیاسی.

16- نامناسب بودن موقعیت مسجد (دور بودن از محل زندگی، کوچک بودن مسجد، نبود امکانات گرمایی و سرمایی در فصول مختلف سال و..)

خانه و خانواده

آغاز زندگی هر فرد در کنار خانواده شکل می­گیرد و بیشترین زمان حضور و دوره زیست او در کنار خانواده است که بتدریج با آداب و هنجارهای حاکم بر آن آشنا می­ شود و با رفتارهای رائج خوی می­گیرد، بدون شک، جو تربیتی خانواده، در مذهبی یا غیر مذهبی شدن فرزندان بسیار مؤثر است؛ خانواده­ای که مقید به انجام احکام و فرائض دینی می­باشند از همان ابتداء فرزندان خود را با تکالیف آشنا نموده و شرایع دینی را به آنان گوشزد می­نمایند در نتیجه چنین فرزندانی در هنگام جوانی مشکلی حاد پیدا نمی­‌کنند ولی خانواده­ هایی که پایبند به احکام دینی نبوده و احساس مسئولیتی در قبال پرورش معنوی فرزندان خود نداشته باشند از ضریب آسیب پذیری و شکست در انجام امور مذهبی را در آنان افزایش می­دهند.

جنبه بسیار مهم، مربوط به تربیت خانوادگی در خصوص جذب فرزندان به مساجد، نقش الگویی و سر مشق دهی خود والدین است؛ پدر .و مادری که به ندرت به مسجد می­روند و در انجام تکالیف شرعی مشکل دارند پر واضح است که نمی­توانند فرزندانی مسجدرو و مسجد دوست تربییت نمایند و این یکی از معضلات فعلی خانواده­ ها است.

فرزندان بعد از اعضای اصلی خانواده بیشترین ارتباط را با خویشان و نزدیکان دارند. اصولاً خانواده­ های مذهبی با خانواده­ های مذهبی بیشتر مراوده و ارتباط دارند و در موارد زیادی دیده شده است که جوانی که گرایش به مذهب و مسجد ندارد اغلب هم سنخ اقوام و نزدیکان خود می­ باشد.[110]

 روشهای اجرایی توسط والدین جهت جذب فرزندان به مسجد و نماز جماعت:

1- پدر و مادر باید زمینه انجام فرائض را با کمترین صدمات روحی و جسمی برای فرزندان خود فراهم نمایند.

2- والدین باید توجه و نظارت جدی به معاشرت فرزندان خود با دوستان و دوست یابی آنان داشته باشند.

3- با تشویق کلامی و غیر کلامی فرزندان خود را تشویق به حضور در مساجد کنند.

4- والدین سعی کنند در مناسبتها بخصوص اعیاد و مراسم جشن­های اسلامی که مساجد دارای برنامه ­های شاد و جذاب­تری است ضمن حضور خود، حتماً فرزندان خویش را نیز در این مراسمات شرکت دهند تا خاطرات خوب این برنامه­ ها ی شاد مسجد موجب تشویق آنان به حضور بیشتر در مسجد گردد.

5- والدین سعی کنند اوقات فراغت فرزندان خود را در فصل تابستان که ایام تعطیلی مدارس است، با ثبت نام در کلاسهایی که در مساجد برگزار می­ شود پر کنند تا موجب ارتباط بیشتر فرزندان آنها با مساجد گردد.

5- از فرزندان خود بعد از شرکت کردن در نماز جماعت و حضور در مسجد به نحو شایسته ­ای تقدیر نمائید.

6- تهیه یک کارت ماهانه یا کارت امتیاز که زمانهای حضور فرزندان در آن ثبت شود می­تواند ایجاد جاذبه نماید و تعیین ارزش جایزه و هدیه بر اساس تعداد دفعات حضور در مسجد باشد و در نوع پادش سعی شود از نظرات آنها هم استفاده شود که این روش بسیار مؤثر می­ باشد.

7- برقراری و ارتباط با دیگر دوستان و خانواده­ های مذهبی و مسجدی.

8- با توجه به اینکه امام جماعت در مسجد بالاترین مقام را دارد بایسته است که والدین زمینه ارتباط دوستانه فرزندان را با امام جماعت فراهم آورند ولو این ارتباط در حد یک مصاحفه بعد از اقامه نماز جماعت باشد.

9- یکی از راههای پیوند و ارتباط فرزندان با مسجد، عضویت آنان در کتابخانه مسجد می­ باشد که موجب ُانس بیشتر آنان با مسجد می­گردد.

10–  دادن هدایایی از طرف مسئولین مسجد و با امضاء آنها (امام جماعت، هیئت امنا و...) در مناسبتهای مختلف مثل اعیاد و جشن­های ملی و مذهبی، در جذب آنان به مسجد تأثیر بسیاری دارد.

11- برگزاری جشن تکلیف در مسجد برای فرزندان بهترین تشویق و تأثیر را در جذب آنان به مسجد دارد.

12- والدین سعی کنند فرزندان خود را با مسجد و اماکن متبرکه آشنا سازند.

13- والدین در صورتی که مسجد محل را به دلیلی (ظاهری، بهداشتی، مدیریت و..) مناسب تشخیص ندادند شایسته است که فرزندان خود را به مساجد و زیارتگاههایی که دارای جاذبه هر بیشتری از نظر ظاهری و بهداشتی و معماری دارند رهنمون سازند تا دلزدگی آنان از مسجد محل، مانع از حضور آنها در مساجد دیگر نشود.

_{14- ترغیب فرزندان به انجام کارهای گروهی در ماجد می­تواند ضمن اینکه نوعی تمرین نسبت به زندگی اجتماعی برای آنان باشد درجهت صحیح منجر به افزایش اجتماع پذیری در آنان گردد. س}

_{15- والدین باید عوامل منفی و حساسیت انگیز که موجبات گریز و عدم حضور فرزندان در مسجد می­ شود را شناسایی و در رفع آنان بکوشند.}

_{16- معرفی افراد موفق مسجدی به عنوان الگو و بیان اینکه یکی از علل موفقیت آنان حضور در مسجد می­ باشد.}

_مدرسه

_{بعد از نهاد خانواده، بیشترین نقش را در جذب نوجوانان و جوانان به مسجد، مدرسه­ ها به عهده دارند؛ زیرا که در ایام تحصیلی تقریباً نصف روز را دانش آموزان در مدرسه به سر می­برند؛ از این رو معلمان و مسئولین مدرسه مهمترین نقش را در سوق دادن نوجوانان و جوانان} به مسجد ایفاء می­‌کنند. اما راههای جذب جوانان به مسجد از طریق مدرسه عبارتند از:

1- علاوه بر تأکید دانش آموزان به شرکت در نماز جماعت مدرسه مسئولین مدرسه طوری برنامه­ های مدرسه را تنظیم کنند که در هر سال حداقل یکی دو بار بچه­ های مدرسه را برای شرکت در نماز جماعت به نزدیکترین مسجد به مدرسه ببرند.

2- برگزاری مراسم جشن تکلیف در مسجد برای دانش آموزان، بخصوص دختران نوجوان و دادن هدایایی به آنان با هماهنگی مسئولین مدرسه و مسجد.

3- معرفی دانش آموزان نمونه در مسجد و دادن هدایایی از طرف امام جماعت و مسئولین مسجد.

4- برگزاری مسابقات مختلف فرهنگی در مسجد با حضور دانش آموزان مدارس مختلف.

5- دعوت از مربیان مدرسه و والدین به همراه فرزندانشان در مراسمات جشن و شادی که به مناسبتهای اعیاد اسلامی برگزار می­گردد.

یکی از معاونتهای مدیریت فرهنگی مسجد، معاونت مراسمات و مناسبتها می­ باشد؛ در قرآن و روایات به بزرگداشت شعائر دینی تأکید و سفارش بسیار شده است؛ چرا که توجه نمودن به شعائر دینی و بزرگداشت آنها موجب تقویت اسلام و ایجاد وحدت و همدلی میان مسلمانان و رضایت و خوشنودی خداوند و از نشانه­ های تقوا در انسان می­ باشد؛ چنانکه قرآن کریم در این باره می­فرماید: (و من یعظم شعائرالله  فانها من تقوی القلوب)[111]

هر کس که شعائر الهی را بزرگ دارد، بی تردید آن از نشانه­ های تقوای دل است.

در هر مسجدی معمولاً در طی سال مراسماتی برگزار می­گردد مثل مراسم جشن ولادت ائمه معصومین (علیهم السلام) و مراسم شهادت و سوگواری آنان و مجالس ترحیم و دعا و نیایش و نیز بزرگداشت بعضی از مناسبتهای مهم و ملی مثل سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی در دهه فجر، سالگرد دفاع مقدس، سالگرد رحلت امام (ره) و ... البته برگزاری این مراسمات و مناسبتها در همه مساجد، یکسان نیستند، در برخی مساجد برگزاری این مراسمات به صورت مرتب و مستمر و با کیفیت خوب و مناسب و در بعضی دیگر به صورت ضعیف و کم رنگ برگزار می­ شود.

برپائی این مراسمات در مسجد و تقویت آنها از نظر کیفی و محتوایی می­تواند از عوامل مهم جذب نسل جوان و نوجوان بسوی مسجد باشد از این روی لازم است که مدیر فرهنگی مسجد با طراحی و برنامه ریزی مناسب و استفاده از نظرات کارشناسان در مسائل فرهنگی، بهترین نتیجه را که هدایت و رسیدن به شناخت و کمال و معنویت است بدست آورد.

1. چنانکه گفته شد برگزاری مراسمات و مجالس در مسجد از شعائر اسلامی است؛ زیرا در این مجالس و مراسمات، معارف اسلام و فضائل و مناقب و مراثی ائمه اطهار علیه السلام بیان می­ شود که از جمله نتایج مهم آن محبت به خاندان عترت و طهارت (علیهم السلام) است که این محبت و علاقه در ردیف محبت به خداوند متعال می­ باشد و یکی از مهمترین عوامل جذب نسل جوان و نوجوان بسوی مسجد همین محبت و علاقه­ای است که در دل آنها ایجاد می­ شود و آنان را بسوی مسجد و ارتباط بیشتر با خداوند متعال و اُنس با اهل البیت (علیهم السلام) هدایت می­کند.

 با توجه به این نکته مهم، معاونت مراسمات مسجد باید با نظارت دقیق بر این مراسمات و مجالس طوری عمل نماید که اینگونه مراسمات و مجالس جذب کننده جوان و نوجوان بسوی مسجد باشند نه دفع کننده.

1. آنچه که در برگزاری این مجالس مهم می­ باشد کیفیت و غنای این مجالس است نه کمیت آنها از این روی باید این مجالس به صورتی باشند که افراد شرکت کننده بعد از اتمام مراسم  احساس کنند که معرفت و شناخت آنها نسبت به معارف اسلام و محبت اهل البیت (علیهم السلام) بیشتر شده است و تشنه شرکت در چنین مجالسی شوند.
2. در مراسم ولادت و شهادت اهل البیت (علیهم السلام) سعی شود که از زندگی و فضائل و مناقب معصومین (علیهم السلام)  توسط امام جماعت و سخنرانان و مداحان بیشتر بیان شود تا یک الگوی عملی برای پیروان و دوستداران آن معصومین (علیهم السلام) باشد.

مداحان در مجالس خود باید از بکار بردن کلمات کفر آمیز و غلو در حق ائمه اطهار (علیهم السلام) بپرهیزند و از رفتارهای تصنعی و سبک خوداری نمایند و از تعابیر و کلماتی که دلالت بر ذلت و خواری انسان می­کند جداً بپرهیزند چنانکه در روایت آمده است که: «من اقر بالذل طائعاً فلیس منا»[112]

کسی که با میل و اختیار خود در برابر مخلوق خدا ابراز خواری و ذلت کند از ما نیست.

و انسان مؤمن حق ندارد که نفس خود را در برابر مخلوق خداوند خوار و ذلیل کند حتی در برابر ائمه معصومین (علیهم السلام) چرا که آنها هم به این عمل راضی نیستند.اما ابراز خواری و ذلت در برابر خداوند ممدوح و پسندیده است.

5- از آنجائی که مداحی ترکیبی از علم و هنر است باید آموزش­های لازم به مداحان محترم از سوی پیش کسوتان آگاه ارائه شود.

6- در مراسمات و جشن­ها به نسل جوان و نوجوان توجه بیشتری شود و سعی شود از آنها برای اداره مراسمات استفاده شود.

7- مراسمات و مجالس در مسجد به نحوی برگزار شود که که از جهت صوتی، بلندگوهای مسجد موجب آزار و اذیت همسایگان نشود.

8- در مراسمات عزاداری سید الشهداء (علیهم السلام) مداحان بیشتر به فلسفه قیام و پیامهای مهم عاشورا بپردازند و تنها به قالب مراسم و صوت و سبک مداحی اکتفاء نکنند.

9- مداحان و روضه­خوانان علاوه بر صحت مطالبی که نقل می­‌کنند باید اعتدال را رعایت کنند و از طولانی شدن مداحی و روضه­ های طولانی بپرهیزند.

10- مداحان و روضه­خوانان حتی الامکان از بیان مفصل مصائب سخت اهل البیت (علیهم السلام) پرهیز نمایند و سعی کنند به اشاره و اجمال از آن بگذرند.

11- مدیر فرهنگی مسجد، برنامه­ ها را به نحوی تنظیم و برنامه ریزی نماید که اولاً مراعات وقت نماز بشود و در وقت نماز برنامه­ای جز اقامه نماز نداشته باشند ثانیاً برنامه­ ها سر وقت و در موقع خاص خود پایان بپذیرد و از طولانی شدن مراسمات تا دیر وقت که موجب قضاء شدن نماز صبح خیلی از شرکت کنندگان می­ شود جلوی گیری بعمل آورد.

12- در مراسمات دعا مثل دعای ندبه اگر بعد از اتمام دعا برنامه صبحانه هم تدارک دیده شود در جذب نوجوانان و جوانان به مسجد بسیار مؤثر است.

13- برگزاری مسابقات و دادن جوائزدر کنار مراسم جشن ولادت ائمه معصومین (علیهم السلام) مثل مسابقه مطالعه کتاب در زندگی ائمه اطهار (علیهم السلام) یا دادن جوائز به قید قرعه به کسانی که هم نام ائمه اطهار (علیهم السلام) هستند از برنامه­ های مفید و جذاب مسجد می­ باشد.

14- در تمام مراسمات مناسب است که برنامه پذیرایی با چای یا شربت و شیرینی صورت پذیرد و درصورت امکان پذیرایی با میوه و اطعام غذا هم بسیار جذاب خواهد بود.

15- پخش شیرینی و شکلات در بسته­ های کوچک همراه با جملاتی کوتاه از سخنان معصومین (علیهم السلام) نیز از جمله برنامه­ هایی است که در کنار برگزاری مراسمات می­تواند موجب تقویت ارتباط افراد با مسجد گردد.

16- برگزاری سرود و تواشیح نیز از جمله برنامه­ های است که می­تواند در مسجد برقرارشود.

17- از جمله مراسماتی که نوجوانان و جوانان دوست دارند در آن شرکت نمایند مراسمات إحیاء در شب­های قدر در ماه مبارک رمضان است که مدیر فرهنگی مسجد می­تواند با برنامه ریزی مناسب در این شبها زمینه هر چه بیشتر حضور جوانان و نوجوانان به همراه خانوادهایشان را فراهم آورد.

«ارتباطات عبارت است از تبادل اطلاعات و انتقال معنی».[113]

امروزه تبادل اطلاعات در زندگی بشر از نقش بسیار مهمی برخوردار است؛ مساجد همگام با تحولات جدید جهانی جایگاه و نقش­های جدیدی کسب نموده­اند.

در مسجد، منبر و تریبون رسانه­ای هستند که از گذشته تاکنون در جهت تبیین و تبلیغ ارزشها و احکام اسلامی بکار گرفته شده است. مأذنه گلدسته­ ها و مناره­ ها که از آن آوای اذان بلند می­ شده است در واقع نوعی اطلاع رسانی از اوقات شرعی بوده و در عهد پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) با ندای (الصلاه الجامعه) از مناره مسجد نوعی نقش اطلاع رسانی جهت گرد هم آمدن مسلمانان و آگاهی از امر مهم به هنگام نماز جماعت بوده است و پس از تشریع اذان مردم در غیر اوقات نماز نیز با بانگ مؤذن به مسجد می ­آمدند.

 در صدر اسلام شناخت جاسوسان، دشمنان و تبادل اطلاعات در خصوص تحرکات نظامی مشرکان مکه، آگاهی از سطح تجهیزات و جنگ افزار دشمن، نزدیکی آنها به مدینه، نحوه رفت و آمد کاروانهای تجاری، ابلاغ دستورات نظامی و استراتژیک پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) از جمله کارکردهای رسانه­ای مسجد بوده است.از این رو مسجد اصلی­ترین مکان شکل دهی افکار عمومی فرهنگ سازی و اطلاع رسانی در تمدن اسلامی بوده است.

پدیده جاری در مساجد بزرگ دلیل بر اهمیت بُعد اطلاعاتی مسجد می­ باشد در دوران حیات امام باقر(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام) که نهضت فقه شیعه رشد کرد، علاوه بر جلسه آموزشی مسجد، جنبه رسانه­ای آن بدین صورت نمود یافت که در مناظرات و مباحثات علمی میان امامان شیعه و هیأتهای علمی مسیحی و یهودی، پیروزی امامان نوعی تبلیغ به سود شیعیان بود که به دلیل انجام این مباحثات در مسجد نقش مؤثری این نهاد را افزایش داد.

نکاتی در مورد وسایل ارتباط جمعی

1.  همگی آنها نوعی ارتباط غیر حضوری با مخاطب برقرار می­‌کنند و این ارتباط غیر حضوری با وجود جذابیت­های فراوانش حالتی تصنعی و لزوماً ارتباطی عمیق با مخاطبان نیست.
2.  در تمامی نظریه­ های ارتباطی تاکنون رسانه­ های جمعی وظیفه اطلاع رسانی و ارسال پیام را داشته­اند لذا طبق این نظریه­ ها انسان یک ابزار بیش نیست ولی دیدگاه رسانه­ای اسلام انسان را نه تنها به عنوان مخاطبی که پیامی به اطلاع او می­رسد می­نگرد بلکه به منزله مخاطبی می­داند که آگاهی و تعالی او، همواره مورد توجه است.
3.  نفوذ در قلب­ها به مراتب اقتداری افزون تر از نفوذ در افکار می­سازد؛ رسانه­ های جمعیِ مورد تأکید فرهنگ اسلامی است که عمدتاً بر نفس رسانه­ای مسجد و خطابه­ ها و ارتباط و پیوند ­های حضوری تأکید دارد یعنی این مدل ارتباطی انسان با انسان حضوری در تماس بوده و این شیوه ارتباط در تصرف قلب­ها و تسخیر افکار به مراتب مؤثرتر است.
4. کارکرد وسایل ارتباط جمعی، برقراری هر چه موفق­تر ارتباط با انسانهاست.

ویژگیهای ارتباطی و رسانه­ای مسجد[114]

1- مسجد در تمام ابعادش بر دیگر رسانه­ ها برتری دارد و از جهت تاریخی تأسیس آن همزمان با تولد بشر بر روی کره خاکی بوده است.

2- رسانه مسجد در سازماندهی حرکت­های اجتماعی و فرهنگ اسلامی نقش عمده­ای را ایفا نموده است.

3- از ویژگیهای رسانه مسجد آن است که در عین حال که غیر گروهی و غیرتشکیلاتی (به معنای اصطلاحی) است از حالت تشکیلاتی برخوردار است و مخاطبان امکان ارتباط تشکیلاتی با یکدیگر را می­یابند

4- ارتباط رسانه مسجد بشدت مردمی است.

5- بُعد ارتباطی رسانه مسجد عمیق­تر است زیرا در دل­ها و افکار هماهنگ با هم سر و کار دارد و علاوه بر تأثیر بر افکار در قلوب هم نفوذ دارد.

6- مسجد یک پایگاه ارتباطی سهل الوصول و در عین حال یک رسانه­ی قابل دسترس برای همه مخاطبان و علاقمندان است.

1.  مسجد جدای از نقش رسانه­ای و ارتباطی­اش به وسیله خطبا و علماء ایجاد انگیزش در مخاطبان می­کند و این جاست که علاوه بر نقش اطلاع رسانی، نقش هدایتی را نیز بر دوش می­گیرد.
2.  ویژگیهای منحصر به فرد مسجد به عنوان پایگاه­ های ارتباطی مهم به هیچ وجه نباید در دنیای امروز فراموش شود بلکه این پایگاه می­تواند در تقویت فرهنگ شنیداری و دیداری مردم و مخاطبانش کمک کند.
3.  کار کرد رسانه­ای ارتباط جمعی با همه تحولات تکنیکی، زمانی به موفقیت نزدیک می­ شود که بتواند عمیق­ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب خود بر قرار کند و مساجد در روند پیروزی انقلاب اسلامی نشان دادند که می­توانند چنین ارتباطی را بر قرار کرده و نقش هدایتی و رسانه­ای خود را ایفا کنند.

12- منبر به عنوان یک رسانه عمومی که در تمامی جوامع مسلمانان وجود دارد یک ارتباط چهره به چهره می­ باشد.

13- برای ارتباط مساجد با یکدیگر احداث یک شبکه اطلاع رسانی ضرورت دارد که مدیر اصلی مساجد که روحانیون هستند به وسیله این شبکه می­توانند به آسانی با آنها ارتباط بر قرار کرد و در صورت لزوم توسط آموزش از راه دور نکات لازم در امور مساجد را به آنها آموزش و منتقل نمود و در این شبکه می­توان تجربیات موفق و مطالب جدید و تحلیل­های علمی را در آدرس پستی و شخصی آنها ارسال کرد[115].

 

الف - ایستگاه مطبوعات؛ یعنی ایجاد مکانی مناسب و تهیه و فراهم نمودن روزنامه­ ها مجلات و نشریاتی که در سطح کشور منشر می­ شود جهت استفاده جوانان و نوجوانان و جذب علاقمندان به مسجد.

ب- آموزش و خدمات رایانه­ای، امروزه بسیاری از افراد از رایانه به عنوان ابزاری در جهت اطلاع رسانی سریع و آموزش علوم و یافته­ های جدید و انتقال اطلاعات و حتی تفریحات سالم استفاده می­‌کنند اما همه افراد و گروهها­ی جامعه به جهت وضعیت اقتصادی نامناسب توان خرید یا استفاده از این پدیده نوین را ندارند از این رو مساجد می­توانند با به خدمت گرفتن رایانه، خدمات فرهنگی، آموزشی، هنری، اجتماعی را برای آنان فراهم نمایند.

ج- استفاده از فیلمهای آموزشی مناسب در زمینه­ های مختلف قرآنی، اعتقادی، اخلاقی، تحصیلی، خانوادگی و ...

د- راه اندازی حداقل یک خط اینترنت جهت استفاده نمودن افراد در زمینه­ های مختلف و پژوهشی و علمی.

د- راه اندازی سایت و خبر گزاری که بتواند اخبار مسجد را به روز و با سرعت اطلاع رسا

بخش سوم: آسیب  شناسی معاونت های فرهنگی مسجد

*- آسیب­های معاونت آموزشی- تربیتی

* -آسیب شناسی معاونت تبلیغی

*آسیب­های معاونت مراسمات و مناسبتها

* -آسیب­های معاونت ارتباطات و اطلاع رسانی

مقدمه

در بخش اول مهمترین کارکردهای مدیریت فرهنگی مسجد بیان شد؛ بخش دوم مقاله اختصاص دارد به مسأله آسیب شناسی مدیریت فرهنگی مسجد؛ در رابطه با آسیب شناسی سه بحث کلی مطرح می­ باشد:

الف- بیان آسیبها مدیریت فرهنگی مسجد

ب- علل آسیب­های مدیریت فرهنگی مسجد

ج- پیشگیری و درمان آسیبهای مدیریت فرهنگی مسجد

در این بخش ما فقط به بیان آسیبهای مدیریت فرهنگی مسجد پرداخته­ایم گرچه در ضمن آن راه­ های پیشگیری و درمان نیز بیان شده است؛ اما بحث از علل آسبیهای مدیریت فرهنگی مسجد به دلیل تخصصی بودن و گسترده بودن بحث، نیازمند تحقیق و پژوهش بیشتری  است که ما فعلاً در صدد آن نیستیم

 قبل از ورود به بحث لازم است چند مطلب به عنوان مقدمه بیان شود:

1- تعریف آسیب شناسی مدیریت فرهنگی مسجد.

2- اهمیت و جایگاه آسیب شناسی.

3- تاریخچه آسیب شناسی مسجد.

تعریف آسیب شناسی مدیریت فرهنگی

آسیب در لغت به معنای صدمه، گزند و آفت می­ باشد و در اصطلاح عبارت است از شناختن عوامل و اسبابی که موجب  صدمه زدن به چیزی می­گردد.[116]

با توجه به این تعریف؛ آسیب شناسی مدیریت فرهنگی مسجد یعنی شناخت عوامل و اسبابی که موجب صدمه زدن و تخریب برنامه­ های فرهنگی مسجد می­گردد.

بعد از کارکرد عبادی، مهمترین کارکرد مسجد، کارکرد فرهنگی آن است که از توسعه و گسترش زیادی برخوردار است از این رو برای تحقق مطلوب برنامه­ ها و فعالیتهای فرهنگی مسجد یک سری شرائط لازم است که فراهم شود و یک سری موانع هم وجود دارد که باید برطرف گردند.

مدیر فرهنگی مسجد باید با شناسایی دقیق و کامل عوامل و موانع و طراحی و برنامه ریزی جهت پیشگیری و حل و فصل و درمان آسیب­ها از وقوع آن عوامل جلوگیری به عمل آورد و موانع را نیز با بهترین راه و در کوتاهترین زمان لازم حل و فصل نماید.

شناخت آسیب­ها و برطرف کردن آنها به ما کمک می­کند که برنامه­ های مسجد برای همه اقشار مردم بخصوص قشر جوان و نوجوان جاذبه بیشتری داشته باشد و موجب حضور گسترده و پر شور همه افراد به مسجد که پایگاه عبادت و مرکز نشر معارف دینی است گردد.

بحث از آسیب­های مدیریت فرهنگی مسجد یک بحث گسترده و دامنه داری است که نیاز به تحقیقات میدانی جامع و کاملی است که پژوهشهای بیشتری را می­طلبد تا بتوان تمام ابعاد آن را مطرح و مورد بحث و بررسی قرار داد گرچه اکثر آسیب­ها در همه مساجد مشترک است اما بعضی از آسیب­ها بخاطر نوع منطقه و اقلیم و موقعیت آن متفاوت و خاص آن منطقه می­ باشد.

در این مقاله ما به مناسبت موضوع تحقیق، مهمترین آسیب­های مدیریت فرهنگی مسجد را مطرح نموده تا مدیریت فرهنگی مسجد با برنامه ریزی دقیق در رفع و برطرف نمودن آنها­ بکوشد.

مسأله آسیب شناسی مسجد در ابعاد مختلف آن بخصوص بُعد فرهنگی آن از صدر اسلام تاکنون مورد توجه بوده است چنانکه با بررسی روایات می­بینیم که در این رابطه مطالب زیادی مطرح شده است که برای ما قابل استفاده می­ باشد.

آسیب­های معاونتهای مدیریت فرهنگی مسجد.

قبل از بیان تفصیلی آسیبهای، به ذکر چند آسیب مهم و کلی می­پردازیم، که مدیر فرهنگی مسجد باید به این آسیب­ها توجه ویژه­ای داشته باشد و از ایجاد و بروز آن در فعالیتهای فرهنگی مسجد پیشگیری نماید:

1. هدف دانستن ابزارهای تربیتی و توقف در تاکتیکهایی که خود هدف نیستند بلکه راه رسیدن به هدف می­باشند از قبیل هنر و ورزش، که آن قدر به این برنامه­ ها توجه می­ شود که فعالیتهای دیگر مسجد را تحت شعاع خود قرار داده و به عنوان یک هدف برای افراد مطرح می­گردد. علت این گونه افراط و تفریطها ناشی از فقدان برنامه صحیح و عدم جامع نگری متولیان در امور فرهنگی مسجد است .
2. عدم استمرار برنامه­ های فرهنگی و مقطعی و فصلی بودن آنها،

در خیلی از مساجد ما برنامه­ ها و فعالیتهای فرهنگی تنها در مقطعی از سال مثل ماه تابستان و یا ایام خاصی فعال هستند و در طی سال هیچ برنامه مستمر و پایداری ندارند و این روش به ضعف برنامه­ ها و فعالیتهای فرهنگی مسجد و عدم موفقیت امور فرهنگی مسجد منجر می­ شود.

1.  عدم تعادل در ایجاد شور و شعور( عشق و بصیرت، عاطفه و فهم).

 شور و شعور در واقع دو بال پرواز متربیان به سوی قله هدایت و تربیت هستند که بدون داشتن هر کدام از این دو بال، نمی­توان انتظار رسیدن به مقصد را داشت؛ وقتی عنصر شور، هدایتگر انسان است و زمینه ایجاد تحرک مثبت در افراد می­ شود که با شعور و درک دینی تؤام و عجین باشد.

در بسیاری از مساجد فعال ، توجه به عناصر شور و شعور هر کدام به تنهایی و بدون توجه به دیگری صورت می­گیرد که برای آنان یک آفت جدی به شمار می ­آید.

1. گرفتار شدن به معضل کمیت گرائی؛ بدین صورت که در بسیاری از مساجد مسئولین فرهنگی مسجد، ملاک موفقیت برنامه­ ها و طرحها را میزان جذب افراد و تعداد شرکت کنندگان در آن می­دانند و لذا اکثر مربیان مسجدی و گردانندگان امور فرهنگی در گزارش­های خود بیشتر به ثبت آمار و ارقام و تظاهر به پر رونق بودن کمی کلاس­ها می­پردازند؛ این در حالی است که نگاه اسلام به تربیت افراد مؤمن نگاه کیفی و ارزشی است؛ چنانکه قرآن کریم در این باره می­فرماید:

(کم من فئه قلیله غلبت فئه کثیره)[117] 

 چه بسیارند گروه­ های اندک که به اذن خداوند بر گروه­ های پرجمعیت غالب می­شوند

.و همچنین در نگاه قرآن آنچه باعث پیروزی و موفقیت مومنان بر دشمنان خدا می­ شود، تعداد آنها نیست بلکه اراده و استحکام و مقاومت آنان است چنانکه قرآن می­فرماید:

 (ان یکن منکم عشرون صابرون یغلبوا مأتین و ان یکن منکم مأه یغلبوا الفاً)[118]

اگر بیست نفر از شما صابر باشند بر دویست نفر غلبه می­‌کنند و اگر صد نفر باشند بر هزار نفر غلبه خواهند کرد.

8- داشتن نگاه اقتصادی به فعالیتهای فرهنگی.[119]

آسیب­هایی معاونت آموزشی- تربیتی مسجد:

1.  عدم برنامه ریزی و نظارت بر فعالیتهای آموزشی­تربیتی مسجد.
2. کمبود تجهیزات و امکانات فرهنگی و آموزشی و هنری، رایانه­ای و نرم افزاری روز.
3.  کم رنگ شدن فعالیتهای مساجد در توسعه تعلیم و تربیت دینی.
4.  نداشتن تبلیغات روشمند دینی و استفاده نکردن از ابزارهای تبلیغاتی مناسب.
5.  عدم ارتباط مساجد با آموزش و پرورش و مراکز آموزشی فرهنگی دیگر.
6.  نبود برنامه خاص آموزشی برای کودکان و نوجوانان در اکثر مساجد.
7.  مقدم داشتن آموزش علوم دیگر بر آموزش احکام دین در برخی مساجد.
8.  ساخت مراکز متعدد فرهنگی به جای تقویت و گسترش فضای فرهنگی و هنری مساجد.
9.  فعال نبودن کتابخانه­ های اکثر مساجد و عدم تقویت و غنی سازی آنها.
10. تعدد مراکز تصمیم گیری که موجب بروز مشکلات زیادی در تمام زمینه­ های فرهنگی مساجد می­گردد.
11. کمتر استفاده نمودن از ابزارهای تشویق کننده و جذاب مانند دادن هدایا و برگزاری مسابقات قرآنی، سرود، تواشیح و...
12. کمبود فضای مسجد جهت آموزش و برگزاری کلاسها و مزاحمت آن با برنامه­ های عبادی.
13.  فعال نبودن اکثر مساجد در زمینه­ های آموزشی و تربیتی بخصوص در فصل تابستان و اوقات فراغت نوجوانان و جوانان.
14.  عدم همکاری خادم مسجد با معاونت آموزشی تربیتی مسجد.
15.  عدم استمرار برنامه ­های آموزشی تربیتی در اکثر مساجد.
16. کمبود بودجه و مشکلات مالی جهت برگزاری و توسعه فعالیتهای آموزشی­تربیتی مسجد.
17.  توجه بیشتر به تلاوت و فنون قرائت و حفظ قرآن و کم توجهی به برگزار کردن جلسات تفسیر قرآن و مفاهیم آن و اخلاق در اکثر مساجد کشور.
18.  عدم ارزیابی ماهانه یا سالانه آموزشی­ تربیتی مسجد توسط مدیریت فرهنگی مسجد.
19.  جریانات فکری ضد دین مثل سکولاریسم و لیبرالیسم که دین را به عنوان عامل مخدر و افراد دیندار را به عنوان مرتجع معرفی می­‌کنند.
20. ضعف علمی مدیریت فرهنگی مسجد در مسائل آموزشی­تربیتی و عدم آشنایی لازم به اصول و روشهای آموزشی تربیتی.
21.  عدم تجهیز مسجد به یک شبکه اینترنتی و اطلاع رسانی در زمینه­ های مختلف مسجد از جمله مسائل آموزشی تربیتی.

آسیب شناسی معاونت تبلیغی

1. عدم برنامه ریزی و نظم و هدفمند بودن برنامه­ های تبلیغی در مساجد.
2. عدم استمرار برنامه­ های تبلیغی در طی سال
3. کمبود امکانات تبلیغی برای برنامه­ های تبلیغی در مسجد.
4. عدم کنترل ونظارت بر نحوه اجرا برنامه­ های تبلیغی در مساجد.
5. نبود ارتباط دوستانه ائمه جماعات با نوجوانان و جوانان جهت شناسایی مشکلات روحی و روانی و سعی در رفع معضلاتی که جوانان با آن مواجه هستند.
6. مطابقت نکردن اعمال و رفتار بعضی مبلغین با گفتار و کلام آنها.
7. عدم پاسخ مناسب و قانع کننده سوالات جوانان.
8. عدم ارزیابی هفتگی یا ماهانه بر عملکرد و برنامه­ های تبلیغی مسجد.
9. آشنا نبودن اکثر مبلغین با علوم روان شناسی و جامعه شناسی
10. تکراری بودن مباحث و مطالب سخنرانان.
11. عدم توجه جدی به امر نو آوری و ارائه راه­ های نوین در جذب اقشار مختلف به مسجد.

12 - کمرنگ شدن مسائل تبلیغی در مساجد

13- عدم برگزاری دوره­ های آموزشی کوتاه مدت و بلند مدت و آموزشهای غیر حضوری و مکاتبه­ای توسط نهادهای فرهنگی برای ائمه جماعات مساجد.

آسیب شناسی معاونت مراسمات و مناسبتها

بیشتر آسیب­ها مربوط به مراسمات عزاداری است سپس مراسمات جشن­ها و ولادتها که در اینجا ما به بیان مهمترین آسیب­ها می­پردازیم:

1- عدم برنامه ریزی و نظارت و نظم در برگزاری مجالس و مراسمات از سوی مدیریت فرهنگی مسجد؛ مثلاً در بسیاری از مراسمات که مساجد توسط جوانان و نوجوانان برگزار می­گردد گاهی این مراسمات تا پاسی از شب ادامه می­یابد تا حدی که افراد به خاطر خستگی از نماز صبح محروم شده و نمازشان قضا می­ شود و یک عمل واجب را فدای یک عمل مستحب می­‌کنند.

2- بروز بدعتها و رفتارهای سطحی و احساسی و بدون محتوی در مراسمات عزاداری و ولادتهای معصومین (علیهم السلام).

3- گریستن وگریاندن برای برخی از مرثیه خوان­ها و مداحان به صورت یک هدف در آمده است در صورتی که عزاداری و روضه خوانی تنها وسیله­ای برای یاد آوری زندگی و مصائب ائمه و اولیاء دین (علیهم السلام) می­ باشد.

4- دروغ گفتن و جعل کردن روایات و تحریف در مراسمات نه تنها جاذبه واقعی ایجاد نمی­کند بلکه دافعه­ای قوی برای مسجد و مسجدیان و دین و مذهب به شمار می­رود.

5- توجه برخی از مداحان به قالب و وزن و تقلید از موسیقی­های بعضی از ترانه­ های مبتذل و کمتر توجه نمودن به محتوی و پیام و هدف از مداحی اهل البیت (علیهم السلام).

6- مداح محوری و سکوت عالمان، که متأسفانه مجالس کنونی عزاداری بیش از آنکه بر محور عالمان و خطبای فاضل باشد بر محور مداح و مداحی است.

7- فراهم آوردن آزار و اذیت برای دیگران بر اثر صدای بلندگو و بسته شدن خیابانها و...

8- استفاده از تعابیر خوار کننده و ترحم انگیز در مورد خاندان عترت و طهارت (علیهم السلام) مانند زینب مضطر، زین العابدین بیمار و...

9- اکتفا کردن به مداحی و کاستن از برنامه­ های محتوایی و داشتن شور بدون شعور و محبت بدون معرفت

10- آسیب رساندن به بدن با قمه و یا هر وسیله دیگر.

11- استفاده نمودن از اشعار و نواهایی که در شأن عزاداری نیست.

12-. استفاده از علمات و ابزار عزاداری جهت خودنمایی و فخر فروشی در مراسمات.

13- عدم بهره برداری مناسب از جمعیت­ها و اجتماعات حاضر در مراسمات و مناسبتها جهت تبیین فلسفه قیام سید الشهداء علیه السلام و بیان فضائل و مناقب اهل البیت (علیهم السلام).

18-کمتر توجه نمودن به شنیدن روضه و سخنرانی­ها  و بیشتر به سینه زنی و زنجیر زنی پرداختن در مجالس.

17- عدم سازماندهی وجوه نقدی و غیر نقدی نذر کنندگان و خیرین و دوستداران اهل البیت (علیهم السلام). به مراسمات و صرف نشدن آن به نیازمندان و مستحقان.

14- عدم برگزاری مراسم و بزرگداشت ولادت و شهادت برای ائمه (علیم السلام).در اکثر مساجد.

15- کم رنگ شدن تجلیل از شهداء انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در مراسمات و مناسبتها

16- طولانی شدن برنامه­ ها تا دیر وقت.

19- غلبه بُعد عاطفی و رثایی بر بعد عقیدتی و حماسی عاشورا

20- استفاده کردن زیاد از زبان حال با وجود کثرت مقاتل در زمینه وقایع عاشورا و اسناد معتبر در این زمینه که قابل استفاده هستند.

21-. افراط در وصف سیمای ظاهری معصومین (علیهم السلام) در اشعار و مداحی­ها

22- سوء استفاده­ های مالی برخی از مداحان و برگزار کنندگان مراسمات، البته گرفتن حق الزحمه بابت نوحه خوانی و خواندن روضه و یا هر خدمت دیگری هیچ منع شرعی یا عرفی ندارد اما اینکه انسان دستگاه دین و اهل البیت (علیهم السلام) را به سفره نان و نام تبدیل کند در روایات مذمت شده و ار جمله آثاری که برای آن ذکر شده است لعن خداوند و فقر در زندگی می­ باشد.

آسیب شناسی معاونت ارتباطات یا رسانه­ای

1.  عدم برنامه ریزی و نظارت بر فعالیتهای ارتباطی و اطلاع رسانی مسجد.
2.  نبود امکانات و مکان مناسب جهت استفاده از مطبوعات و شبکه اینترنت و...
3.  آشنا نبودن مدیر فرهنگی مسجد با مسائل ارتباطات و اطلاع رسانی نوین و به روز نبودن روشهایی که استفاده می­ شود.
4.  عدم هماهنگی خادم، هیأت امنا با مدیریت فرهنگی مسجد در فعالیتهای ارتباطی و اطلاع رسانی.
5.  عدم ارتباط مساجد در مسائل فرهنگی با مساجد و مراکز فرهنگی دیگر.
6.  نبود جزوات و نشریه­ های آموزشی جهت استفاده ائمه جماعت در مساجد کشور.
7.  نبود یک شبکه اطلاع رسانی قوی و به روز در مساجد کشور.
8.  کمبود مالی جهت تأمین فعالیتهای ارتباطی و اطلاع رسانی.
9.  نبود تبلیغات مناسب و قوی جهت اطلاع رسانی از فعالیتهای فرهنگی مسجد و ارائه آن به مساجد و جامعه و مراکز فرهنگی دیگر.

نتایج تحقیق

   در این مقاله تحقیقی ما بدنبال پاسخگوئی به سوالات زیر بودیم:

1. مدیر فرهنگی مسجد کیست ؟
2. وظایف مدیر فرهنگی مسجد چیست؟
3. مهمترین معاونتهای مدیریت فرهنگی مسجد کدامند؟
4. جدی ترین آسیب­های مدیریت فرهنگی مسجد کدامند؟

1- در بخش اول مقاله نقش مدیریت فرهنگی مسجد و جایگاه آن بیان شد و گفته شد که مهمترین مشکل مساجد ما در عدم مدیریت قوی و مناسب در تمامی ابعاد آن، بخصوص در بُعد فرهنگی مسجد است؛ اما مهمتر از مسأله مدیریت، عهدار شدن منصب مدیریت است که چه کسی شایستگی این مسئولیت مهم را دارد و الان در مساجد ما مدیریت مسجد به دست چه کسانی است؟ و همچنین تعیین این منصب بر عهده کیست؟  

در این تحقیق ما با بررسی این موضوع به این نتیجه رسیدیم که اصل و اولویت این است که امام جماعت مسجد عهده دار این مسئولیت باشد و با ایجاد معاونتهای لازم امور مختلف مسجد را مدیریت نماید به دلایلی که بیان شد؛ اما وقتی ما واقعیت­های خارجی را در نظر می­گیریم، می­بینیم که آن شرایط و ویژگیهائی که یک مدیر قوی و کار­آمد باید واجد آن باشد در اکثر ائمه جماعات ما وجود ندارد، حال به دلایل مختلفی که مطرح هست، لذا باید سازمان یا مرکزی مانند مرکز رسیدگی به امور مساجد به این مسأله توجه بیشتری داشته باشد و با برنامه ریزی و فراهم آوردن دوره­ های آموزشی مورد نیاز از جمله مباحث مدیریتی این ضعف و مشکل را بر طرف نماید تا ائمه جماعات ما با آشنا شدن به اصول مدیریت و تقویت علمی خود، مدیریتی مناسب و قوی را داشته باشند.

2- امام جماعت مسجد به عنوان مدیر فرهنگی مسجد موظف است که با توجه به نیازهای مختلف مسجد در زمینه­ های اعتقادی فقهی، اخلاقی، تربیتی و...، بعد از اولویت بندی نیازها، معاونتهایی را ایجاد و افرادی را که از تعهد و تجربه و تخصص لازم برخوردارند به عنوان مسئول این معاونتها تعیین و با نظارت دقیق و مستمر و پی­گیری برنامه­ ها امور فرهنگی مسجد را سرو سامان داده و مدیریت نماید.

3- مدیر فرهنگی مسجد علاوه بر اینکه لازم است همواره توان علمی خود را بالا برده و نسبت به معارف اسلام و علوم روز بخصوص علم جامعه شناسی و روانشناسی، آشناتر و آگاهتر گردد؛ همچنین باید سطح معرفتی مخاطبین خود را نیز ارتقاء دهد به گونه­ای که مخاطبان و اهل مسجد با حضور در مسجد احساس کنند که رفت و آمد آنها به مسجد موجب تقویت بُعد معنوی و معرفتی آنان می­گردد و با هر بار حضور خود، چیزی بر معرفت و شناخت آنها افزوده می­ شود نه اینکه احساس خستگی و تکرار و یکنواختی نسبت به برنامه­ های مسجد پیدا کنند.

4- مسجد دارای کارکردهای بسیاری است و پرداختن به همه آنها برای اکثر مساجد ما امکان پذیر نیست به دلایل مختلف از جمله نبود نیروی انسانی با تجربه و قوی و کمبود امکانات، لذا بر مدیر فرهنگی مسجد لازم است که اولاً با توجه به نیازها ی مختلف مسجد به مهمترین کارکردها بپردازد و ثانیاً طوری فعالیتهای و برنامه­ های فرهنگی مسجد را برنامه ریزی نماید که همه آنها در جهت رشد و تعالی و رسیدن انسان به کمال و قرب الهی هماهنگ و مشترک باشند.

5- یکی از مسائل مهم در مدیریت فرهنگی مسجد که نقش بسیار مهمی در جذب چوانان و نوجوانان به مسجد و تربیت و هدایت آنها به سوی رشد و تعالی کمال دارد، مسأله محبت و عطوفت به کودکان و شخصیت دادن و احترام گذاشتن به نوجوانان و جوانان است. لذا لازم است که مدیر فرهنگی مسجد با عوامل و موانع جذب نسل جوانان و نوجوان به مسجد کاملاً آشنا بوده و از تجربیات دیگر مراکز فرهنگی و مساجد موفق در این زمینه استفاده نماید.

6- یکی از مهمترین فعالیتهای فرهنگی مسجد، فراهم نمودن بهداشت روانی است؛ چرا  که عصر و زمان ما، به بخاطر وجود نگرانی­ها و اضطراباتی که در افراد جامعه وجود دارد بخصوص در نسل جوان و نوجوان؛ ­آن را عصر اضطراب و نگرانی نامیده­اند. و مسجد چنانکه بیان شد طبق آیات و روایات بهترین مکان برای فراهم نمودن آرامش و بهداشت روانی برای افراد می­ باشد. لذا بر مدیر فرهنگی مسجد لازم است برای این بُعد از ابعاد فرهنگی مسجد که نتیجه آن سلامت جامعه و خانه و خانواده است برنامه ریزی بیشتری داشته باشد و از راهکارهای ارائه شده در مقاله استفاده نماید.

7- یکی از فعالیتهای مهم فرهنگی مسجد، بُعد تبلیغی مسجد است؛ چرا که از صدر اسلام تاکنون مسجد بهترین پایگاه تبلیغ و نشر معارف اسلام بوده است و تأثیری که این مکان برای ارشاد و هدایت انسانها دارد با هیچ مکان فرهنگی دیگر قابل مقایسه نیست. لذا می­طلبد که مدیر فرهنگی مسجد تلاش بیشتری در این زمینه داشته باشد و با بهره بردن از راهکارهای ارائه شده در مقاله به تقویت تبلیغی مسجد اقدام نماید.

8- یکی ازامور مهم فرهنگی مسجد، فعالیتهای کتابخانه می­ باشد که بهترین مکان برای جذب نسل جوان و نوجوان به مسجد و ارشاد و هدایت آنهاست، اما متأسفانه اکثر مساجد ما از این امکان فرهنگی که مورد نیاز جدی جوانان و نوجوانان هر محله و هر منطقه است  به  دلایل مختلف کمتر بهره بردهمند می­شوند و اکثر کتابخانه­ های مساجد ما تعطیل یا بی رونق و غیر فعال است لذا بر مدیر فرهنگی مسجد لازم است که در این زمینه حداکثر سرمایه گذاری را کرده و با تقویت کتابخانه مسجد، بر جذابیت مسجد بیفزاید.

9- یکی از پر مخاطب ترین فعالیتهای فرهنگی مسجد، برنامه مراسمات عزاداری و مناسبتها می­ باشد که متأسفانه در زمان ما در معرض آسیب­های زیادی قرار گرفته و بسیاری از برنامه­ های مهم فرهنگی دیگر را تحت شعاع خود قرار داده، لذا بر مدیر فرهنگی مسجد لازم است که با شناخت آسیب­ها و راهکارهای مقابله با آن آگاه باشد تا بتواند این گونه برنامه­ ها را در جهت صحیح هدایت نماید به گونه­ای که برپائی این گونه برنامه­ ها بهترین تأثیر را در تقویت بُعد معنوی و معرفتی افراد داشته باشد.

10- در بخش سوم مقاله، مهمترین آسیب­های مدیریت فرهنگی بیان شد که در مجموع نتایج زیر را می­توان از آن استفاده نمود:

الف- شناخت آسیب­ها و پیشگیری از آن بسیار آسانتر از درمان آسیب­ها است.

ب- از مهمترین آسیب­های مدیریت فرهنگی مسجد، عدم برنامه ریزی و نظارت بر فعالیتهای آموزشی­تربیتی مسجد می­ باشد.

ج- عدم ارزیابی ماهانه یا سالانه برنامه­ های فرهنگی مسجد نیز یکی دیگر از مهمترین آسیب­ها می­ باشد.

د - ضعف علمی و مدیریتی امام جماعت که به عنوان مدیر فرهنگی مسجد است از مهمترین علل عدم موفقیت مساجد ما در امور فرهنگی می­ باشد.

ه – گرفتار معضل کمیت شدن و ملاک موفقیت در امور فرهنگی را در ارائه آمار چشمگیر و غیر واقعی دانستن که متأسفانه در اکثر مراکز فرهنگی ما این امر رایج است و وجود دارد .

 

- قرآن کریم، ترجمه بهرام پور، ابوالفضل ، انتشارات آوای قرآن تهران1384.

- نهج البلاغه، سید رضی، ترجمه فیض الاسلام1380،

- صحیفه سجادیه، ترجمه فاضل، جواد، انتشارات امیرکبیر تهران، 1378.

- اسلام و تعلیم و تربیت، حجتی، محمد باقر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374.

- اصول کافی، کلینی، محمد یعقوب بن اسحاق، با تصحیح علی اکبر غفاری 2 جلد، .دارالاضواء بیروت.

-آسیب شناسی مجالس عزاداری، بابایی، رضا، فصلنامه پیام، ویژه محرم، 1386.

- آئین مسجد، موظف رستمی، محمد علی، 3 مجلد، انتشارات گویه، 1382.-

- الاحتجاج ، طبرسی، احمد بن علی بن ابی طالب.

- بحار الانوار، مجلسی، محمد باقر، موسسه الوفاء، بیروت، 1403 ه. ق .

- پژوهشی در تبلیغ، رهبر، محمد تقی، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1371.

- پژوهشی در نظام طلبگی، ضوابطی مهدی.

- تاریخ آموزش در اسلام، شبلی،احمد، ترجمه محمد حسین ساکت،تهران،دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1361.

- تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، غنیه، عبد الرحیم، تهران انتشارات دانشگاه تهران 1372.

- تبلیغ و مبلغ در آثار شهید مطهری، موگهی، عبدالرحیم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1377.

- تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1363.

- حدیث مسجد، شاکری، سید رضا ، محمدی، حیدر، انتشارات ستاد عالی کانون فرهنگی مساجد کشور.

- حماسه حسینی، شهید مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، 1368.

- دین تبلیغی و تبلیغ دینی، مجله مسجد، شماره دهم،. محسن خندان.

- ده گفتار، شهید مطهری، مرتضی،  انتشارات صدرا ، 1365.

- داستان راستان ، شهید مطهری، مرتضی،  انتشارات صدرا، 1360.

- روشهای جذب جوانان به مساجد و نماز جماعت، موظف رستمی، محمد علی، انتشارات پرهیب، کرج، 1385.

- سازمان و مدیریت مسجد، محمدی آشنایی، علی، انتشارات مرکز رسیدگی به مساجد، 1377.

- سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه، محمد علی ، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356.

- سیره النبویه، ابن هشام، ج2.

- سیری در نهج البلاغه، شهید مطهری، مرتضی،  انتشارات صدرا، 1380.

- الطبقات الکبری، محمد بن سعدا، بیروت، ج1، ص166.

- عاشورا، (ریشه­ ها، و...) داودی، سعید، رستم نژاد، مهدی؛ انتشارات مدرسه علی بن ابی طالب(علیه السلام) 1385.

- غررالحکم و دررالکلم، آمدی، عبد الواحد، چاپ دانشگاه تهران انتشارات شفق، 1383.

- فرهنگ مسجد، دفتر مطالعات و پژوهشهای رسیدگی به امور مساجد، انتشارات مؤسسه ثقلین، 135.

- فروغ مسجد، جلد 1 تا 5، مجموعه سخنرانی­ها و...انتشارات ، مؤسسه  فرهنگی ثقلین، 1385.

- فرهنگ معین، معین، محمد، انتشارات امیرکبیر، تهران 1362.

- فلسفه تعلیم و تربیت، علی شریعتی، تهران، انتشارات بعثت، بی تا.

- کنزل العمال، متقی هندی، 1405ه ق.

- مسجد نخستین پایگاه عبادی­سیاسی، مجله مسجد،ش 18.

- مسجد، محمدی محسن ، انتشارات مرکز پژوهشهای صدا و سیما، 1383.

- مسجد نمونه، نوبهار، رحیم، ستاد اقامه نماز، تهران، 1357.

- مجموعه مقالات مسجد، نجاتی، محمد مهدی، رضائیان، مجید.

- مستدرک الوسائل، طبرسی، میرزا حسین نوری، با تحقیق موسسه آل البیت، بیروت، 1408، ه.ق.

- مواعظ عددیه، مشکینی، علی.

- مدیریت اسلامی، نبوی، محمد حسن، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علیمه قم، 1380.

- من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1363.

- 300 اصل در مدیریت اسلامی، قرائتی، محسن مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن تهران، 1385.

- نقش کتابخانه­ های مساجد در فرهنگ انقلاب اسلامی، مکی سباعی، محمد، ترجمه علی شکوئی، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی 1374.

- نقش تبلیغی مسجد در عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) ، مجله مسجد، شماره 41.

- .نظام الحکومه النبویه، کنانی، عبد الحی.

- سازمان و مدیریت ، دکتر اقتداری، علی، ص61.

- مبانی مدیریت، گری دلسر، ترجمه داوود مدنی، انتشارات پیشبرد،  تهران 1366.

- اصول مدیریت، جاسبی،عبدالله، انتشارات دانشگاه امام حسین(علیه السلام) جزوه شماره 4.  ج3، ص21.

- اصول مدیریت، رضائیان،دکتر علی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها، 1374

- رفتار سازمانی در نگاه مدیریت اسلامی، ویسی، غلامرضا، سوادی، محمد علی.انتشارات زمزم ،1385

- سالت ناتمام، تأملی بر کار فرهنگی در مساجد کشور، شهرام نجاتی اشر همیاران جوان، مشهد ، 1386.