بسم الله الرحمن الرحیم

چکیده:

سلامتی یک جامعه در گرو سلامتی روحی و شخصیتی افراد آن جامعه است. هویت اجتماعی هر فرد هم بیانگر چیستی و کیستی آن فرد به لحاظ اجتماعی است و هم معرّف حقیقت آن جامعه است. نهادهای اجتماعی اثر فراوانی در شکل‌گیری این هویت اجتماعی افراد دارند. مسجد به عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی، جای‌گاه خاصی در این حوزه دارد. دورة نوجوانی و جوانی هم، به لحاظ دوره خاص زندگی که دوره شکل گیری هویت و شخصیت فردی و اجتماعی و دوره تثبیت آن است، قابل توجه مضاعف است. در این مقاله به نحوه اثرگذاری مسجد، در شکل‌گیری هویت اجتماعی نوجوانان و جوانان پرداخته شده است. مسجد با تقویت روابط اجتماعی سالم، با فراهم کردن رشد علمی و فرهنگی و دادن آگاهی های لازم به جوانان و هم‌چنین با بیدار کردن فطرت الهی، زمینه شکل گیری هویت اجتماعی سالم برای افراد خصوصاً جوانان را فراهم می کند.

کلید واژه: مسجد، نوجوان، جوان، هویت، هویت اجتماعی.

مقدمه

برای روشن شدن نقش مسجد در شکل گیری هویت اجتماعی نوجوانان و جوانان ناگزیر هستیم بعد از اشاره مختصری به جایگاه اجتماعی مسجد و خصوصیات دوران نوجوانی و جوانی، به بررسی اجمالی مفهوم «هویت» و «هویت اجتماعی» و عوامل مؤثر در هویت‌بخشی آن و نقش مسجد در بپردازیم. 

جایگاه مسجد در جامعه اسلامی

در جامعه اسلامی مسجد از مقدس ترین اماکن است که احترام خاصی در نگاه مسلمین دارد. این جای‌گاه و احترام، حاصل نوع نگاه منابع اسلامی اعم از آیات و روایات و سیره معصومین (علیهم السلام) در خصوص این نهاد اجتماعی است. انتساب مسجد به خدای متعال، گویای این مطلب است. (و ان المساجد لله فلاتدعوا مع الله احدا) [i] امام صادق (علیه السلام) نیز از قول خدای متعال در تورات، مساجد را به عنوان خانه‌های خدا معرفی می فرماید: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ أَنَّ بُیُوتِی  فِی  الْأَرْضِ الْمَسَاجِدُ فَطُوبَى لِعَبْدٍ تَطَهَّرَ فِی بَیْتِهِ ثُمَّ زَارَنِی فِی بَیْتِی.[ii] احترام مسجد در فرهنگ اسلامی به اندازه ای است که حتی برای تعمیر و عمران و آباد کردن مسجد هم خدای متعال شرایطی را برای آبادگر مسجد ذکر کرده و راه را بر کفار و مشرکین و ناپاکان حتی در تعمیر و آباد کردن مسجد هم بسته است. «إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقَامَ الصَّلاَةَ وَ آتَى الزَّکَاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ فَعَسَى أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ؛ مساجد خدا را تنها کسانى آباد مى کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و نماز برپا داشته و زکات داده و جز از خدا نترسیده اند، پس امید است که اینان از راه یافتگان باشند.»[iii] مسجد در فرهنگ اسلامی تنها محل عبادت و انجام مناسک دینی نبود، بلکه محل انجام امور مختلف اجتماعی مثل قضاوت، آموزش، سیاست و حل مشکلات مردم بود. در زمان رسول خدا مواقعی که نیاز به تجمع و اطلاع‌رسانی بود کسی بین مردم ندا می‌داد:«الصلاة جامعة» و با این ندا مردم در مسجد تجمع می کردند.[iv] در مسجد کوفه محلی خاص برای قضاوت امیرالمؤمنین (علیه السلام) وجود داشت که امروزه هم به عنوان «دکة القضاء» در آن مسجد شریف شناخته می شود.[v] امام خمینى(رحمه الله) دراین باره چنین مى‌فرماید: «این مسجدالحرام و مساجد دیگر در زمان رسول اکرم(صلى الله علیه وآله) مرکز جنگ‌ها و سیاست‌ها و مرکز امور اجتماعى و سیاسى بوده، این طور نبوده است در مسجد پیامبر، همان مسائل عبادى نماز و روزه باشد، مسائل سیاسى اش بیشتر بوده. اسلام مى‌خواهد که مردم آگاهانه براى مصالح مسلمین در آن‌جا فعالیت کنند.»[vi] پس مسجد در جامعه اسلامی یک نهاد عبادی و اجتماعی فعال است که در مسائل مختلف اجتماعی جامعه، من جمله تربیت اجتماعی انسان‌ها و هویت بخشی به مسلمین خصوصاً جوانان به طور کاملاً فعال می تواند ایفای نقش کند که ان شاءالله در این مقاله به چگونگی تأثیر مسجد در این حوزه خواهیم پرداخت.

اهمیت دوران نوجوانی و جوانی

دوران نوجوانی و جوانی را میتوان بهار عمر آدمی نامید. این دوران از جهت تربیت و شکل‌گیری شخصیت دارای اهمیت زیادی است. قرآن و روایات ائمه اطهار (علیهم السلام) اهمیت ویژه‌ای برای این دوران قائلند. (لازم به ذکر است که در روایات تفکیک خاصی بین دوران نوجوانی و جوانی صورت نگرفته است و به طور کلی از این دو مرحله با عنوان الشباب و امثالهم یاد شده).

 قرآن کریم می‌فرماید: (و ابْتَغِ فیما آتاکَ الله الدارُ الآخرةِ و لا تَنْسَ نَصیبِکَ مِنَ الدُنیا) ^[vii]

در تفسیر این آیه شریفه وتوضیح عبارت «لا تنس نصیبک من الدنیا» امیرالمؤمنین (علیه السلام) میفرماید:

«لا تنس صحتک و قوتک و فراغک و شبابک و نشاطک اِنْ تطلب بها الآخرة»^[viii]

«سلامتی و قوت و فراغت و جوانی و نشاط خود را‌ فراموش نکن، اگربه وسیله آنها طالب آخرتی.»

آمادگی جوان برای پذیرش و یاری حق بیش از دیگران است؛ اکثر یاران و انصار انبیا و اولیا و مصلحان، جوانان بوده‌اند.

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:

«اُوصیکُم بالشبابِ خیراً فانَّهم اَرَقُّ اَفئدةً اِنَّ الله بَعَثَنی بشیراً و نذیراً فَحالِفَنی الشبابَ و خالِفَنی الشُیوخ» ثم قرأ «فَطالَ علیهمُ الامد فَقَسَتْ قُلوبُهم؛ شما را دربارة نوجوانان به خیر سفارش میکنم، زیرا دل‌های آنان نازک‌تر است. خداوند مرا به پیامبری برانگیخت تا مردم را به رحمت الهی بشارت دهم و از عذابش بترسانم. جوانان سخنان مرا پذیرفتند و با من پیمان بستند.»  

 مردی به نام ابو جعفر اَحْوَل از دوستان امام صادق(علیه السلام) مدتی به تبلیغ مذهب تشیع و نشر تعالیم اهل‌بیت اشتغال داشت. روزی به محضر امام شرفیاب شد. امام از او پرسید: مردم بصره در قبول روش اهل‌بیت و سرعت پذیرش آیین تشیع چگونه‌اند؟ عرض کرد: تعداد اندکی از مردم تعالیم اهل‌بیت را پذیرفتند. امام فرمود: تبلیغات خود را متوجه نسل جوان و نوجوان کن و به آنان بپرداز. زیرا کودک و نوجوان آمادگی برای پذیرش حق و هدایت را دارند و حرف حق را زودتر میپذیرند. ^[ix]

یکی از نکاتی که در ویژگی دوران نوجوانی و جوانی باید بدان توجه کرد این است که در نوجوان و جوان دو خواسته متضاد در یک زمینه وجود دارد: تقلید و ضد تقلید.

او مقلد است، آن‌چنان که حتی میتوان گفت تقلیدی کورکورانه دارد و از آن برای ساختن شخصیت خود، کسب محبوبیت اجتماعی، بالا آمدن و معروف شدن استفاده میکند. میدانیم که جنبه تشخص‌طلبی در او قوی است، میخواهد به رشد و تکامل برسد. ولی امکان و توان آن را ندارد و تقلید برای او یک میان‌بر است برای وصول به آن. نوجوان می کوشد در رفتار از شیوه‌ها و راه و روش دیگران استفاده کنند. در اثر تقلید، مسائل بسیار آموخته و کسب میشود، ولی در عین حال چه بسیارند لغزش‌ها و جنایاتی که پدید که میآیند و چه ضوابطی از اخلاق و آداب و رسوم زیر پا گذارده میشوند.

نوجوان که به تدریج به مرحله جوانی میرسد، حالت تقلید او به ضد تقلید تبدیل میشود، آن‌چنان که کار بزرگسالان در نظرش نفرت‌انگیز میشود. برای احراز شخصیت حتی سعی دارد از تقلیدهای لازم سرپیچی کند و در راه و روش‌ها و ارزش‌ها تجدید نظر کند. (در عین حال نسبت به شخصیت‌هایی که مورد توجه خاصِ او باشند الگوبرداری دارد.)

آن‌چه از نظر تربیت مهم است، تعدیل جنبه تقلید و ضد تقلید در آنهاست. باید کوشش کرد تا نوجوان تقلید جاهلانه نداشته باشد و مسائل را بی قید و شرط نپذیرد و نیز مسئله پیروی را مطرح کرد تا به مخالفت و ضدّیت نپردازد.^[x] به طور خلاصه باید سعی کرد تا نیروی خدادادیِ الگوپذیری که در شخصیتِ هر انسانی خصوصاً هر نوجوان و جوانی وجود دارد را کنترل و جهت‌دهی کرد. توجه به این مسئله در بحث شکل‌گیری هویت اجتماعی نوجوان و جوان بسیار حائز اهمیت است.

هویت اجتماعی

برای روشن شدن موضوع بحث این مقاله، باید توضیح مختصری درباره مفهوم «هویت» و «هویت اجتماعی» بیان کنیم. «هویت» در لغت به معنای چیستی و حقیقت شیء است. «آن‌چه که نشانه و شخصیت چیزى یا کسى را معرفى کند».[xi] در فرهنگ عمید نیز هویت چنین تعریف شده است: هویت یعنى حقیقت شىء یا شخص که مشتمل بر صفات جوهرى او باشد.[xii] معنای اصطلاحی این کلمه بسیار نزدیک به همان معنای لغوی آن است. در علوم روانشناسی و علوم اجتماعی «هویت» به مشخصه‌ها و ممیزات شخصی یا اجتماعی یک شخص اطلاق می شود. روان‌شناسان اجتماعى در تعریف هویت گفته‌اند: هویت، مجموعه ویژگى‌هایى است که تفاوت فرد از دیگران یا شباهت او به دیگران را موجب مى‌گردد، که براى ساختن آن عناصر زیادى مورد استفاده قرار مى‌گیرد. هر شخص براى به وجود آمدن تصویر ذهنى از خود، بر تفسیرى که از واکنش‌هاى دیگران درباره خود دارد، تکیه مى‌کند.[xiii]

پاسخ به سؤالِ از کجا آمده ام و چه کارى باید بکنم و سرانجام من چیست، همان هویت یا خود ماست. در آموزه‌هاى دینى هرچند این واژه با خصوصیات مذکور طرح نشده، ولى از عبارت ها و اشارت هاى دیگر مى توان حقیقت (هویت) و (خود) را استخراج کرد. امام على (علیه السلام) فرموده اند: «رحم الله امرءاً علم من أین و فى أین و الى أین»[xiv] آن کس که بداند از کجا آمده، در کجاست و به کجا رهسپار خواهد شد، مشمول رحمت الهى خواهد بود. در ابیاتى از دیوان شعر منسوب به آن حضرت مى خوانیم: اى انسان آیا گمان مى‌کنى که تو موجودى حقیر و کم مقدارى؟ و حال آن‌که راز جهانى بزرگ در کتاب روح تو مندرج است. درد تو از خود توست، ولى به آن آگاهى ندارى و درمان تو نیز در خود توست، ولى آن را نمى‌بینى.[xv]

هویت را می توان به ملاک‌های مختلفی تقسیم‌بندی کرد، اما در یک تقسیم‌بندی که مرتبط با این نوشته است هویت به «هویت فردی» و «هویت اجتماعی» تقسیم می شود.

هویت فردى: منظور از هویت فردى، شناخت توانایى‌ها، قابلیت‌ها و ویژگى‌هاى رشد و تحول و نیازهاى اساسى روان است. با این تعریف، هویت فردى با خودشناسى رابطه مستقیم دارد.

هویت اجتماعى: چنانچه فرد را از جنبه نقش ها و وظایف اجتماعى اش مورد مطالعه قرار داده و متقابلاً انتظارات جامعه از وى را بررسى کنیم، در حقیقت به درک مقوله هویت اجتماعى نزدیک شده‌ایم.[xvi] بحث ما معطوف به هویت اجتماعی است تا بدانیم نهاد مسجد در شکل‌گیری هویت اجتماعی نوجوانان و جوانان چه نقشی دارد به همین جهت به توضیح بیشتری درباره هویت اجتماعی می پردازیم. در واقع هویت اجتماعی رشته ای از معانی است که فرد در محیط یا موقعیت اجتماعی برای تعریف خود به کار می برد. [xvii]

هویت اجتماعی هر فرد پاسخی است که وی به چیستی و کیستی خود به عنوان فردی از یک جامعه مطرح می کند. البته این پاسخ لزوماً در گفتار نیست، بلکه مظاهر عملی و رفتاری، بهترین گواه برای نشان دادن هویت اجتماعی هر شخص است. نوع رفتار اجتماعی، نوع پوشش، نوع تفریحات، نوع گفتار، نوع رفتار سیاسی اجتماعی و... هر فرد از مظاهر مهم بیان کننده هویت اجتماعی وی است.

انسان بودن، مسلمان بودن، شیعه بودن، ایرانی بودن و... هویت‌های اجتماعی هستند که هر یک باعث بروز نمودها و مظاهر خاص خود در رفتار فردِ متعلق به آن اجتماع می شود.

عوامل مؤثر بر هویت اجتماعی

عوامل متعددی باعث شکل‌گیری یک هویت اجتماعی می شوند: به طور مثال موقعیت جغرافیایی مثل  ایرانی بودن فرد، یک هویت اجتماعی خاص با آثار عملی خاصی را به دنبال دارد. اعتقادات و باورهای مذهبی مثل مسلمان بودن یا شیعه بودن، مواضع سیاسی و سبک زندگی از مؤلفه‌های مهمی است که منشأ هویت اجتماعی برای افراد می‌باشد.

نکته قابل توجه این است که هویت اجتماعی صحیح، در سلامت روانی و شخصیتی فرد بسیار اثرگذار است. افرادی که از هویت اجتماعی مناسبی برخوردار هستند، معمولاً رفتاری معقول و متعادل و حضوری اثرگذار در جامعه خود دارند. اما افرادی که هویت اجتماعی خوبی ندارند دچار انحرافات اخلاقی و رفتاری می گردند.

در کلمات گهربار امیرالمؤمنین(علیه السلام) این حقیقت به زیبایی بیان شده است. امام علی (علیه السلام) نشناختن قدر و منزلت و ارزش شخصیتی را مایه هلاکت افراد می داند: هَلَکَ امْرُؤٌ لَمْ یَعْرِفْ قَدْرَه [xviii] ؛ تباه گشت مردى که قدر و منزلت خود را نشناخت. هم‌چنین حضرت کرامت نفس راـ که نتیجه هویت اجتماعی و هویت فردی صحیح و اسلامی است ـ مایه دوری افراد از آلوده شدن به پلیدی‌ها می داند: مَنْ کَرُمَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ هَانَتْ عَلَیْهِ [شَهْوَتُهُ ] شَهَوَاتُه [xix] (هر که خود را بزرگوار دید شهوت‌هایش در دیده وى خوار گردید.)

وقتی نوجوان یا جوان از هویت اجتماعی صحیحی برخوردارد نباشد برای پرکردن این خلأ شخصیتی به راه های انحرافی و مدل‌های غلط هویتی رو می آورد. گرایش به گروهای رپ یا متال یا شیطان‌ پرستی و ... همه نمونه‌هایی از این مسئله اند. همه نهاد های اجتماعی اعم از خانواده، مدرسه، روحانیت و... در شکل‌گیری هویت اجتماعی افراد جامعه خصوصاً نوجوانان و جوانان تأثیر گذارند. یکی از نهادهای اجتماعی نهاد مسجد است که در شکل‌گیری هویت اجتماعی افراد می‌تواند نقش بسزایی داشته باشد.ما در بخش‌های آینده به چگونگی این تأثیرگذاری خواهیم پرداخت.

بحران هویت

دوران نوجوانی دوران شکل گیری هویت اجتماعی و دوران جوانی دوران تثبیت هویت اجتماعی شخص است. به همین دلیل حساسیت بحث شکل گیری هویت اجتماعی در این دو دوران بسیار بالا است. امکان بروز مشکل در هویت اجتماعی نوجوان و جوان که از آن با عنوان «بحران هویت» یاد می‌شود، در این سنین بیشتر است. در بحران هویت، نوجوان شدیداً دچار اضطراب و ناراحتى ذهنى است، به طورى که نمى تواند جنبه‌هاى مختلف شخصیت خویش را در یک خویشتن قابل قبول و هماهنگ سازمان دهد. به هنگام بحران هویت، نوجوان در بعضى از این موارد دچار تردید و شک است: اهداف بلند مدت، انتخاب شغل، الگوهاى رفاقت، رفتار و تمایل جنسى، تشخیص مذهبى، نظام ارزش هاى اخلاقى، تعهد گروهى.

بسیارى از افراد هنگامى که دچار بحران هویت مى‌شوند، احساس پوچى، از خود بیگانگى، تنهایى و غربت مى‌کنند و قادر به انجام کارهاى مهم نیستند و در انتخاب کردن سر در گم مى‌مانند و یا این‌که هر روز و هر لحظه، به انتخاب جدیدى دست مى‌زنند و بر انتخاب دیگران، بدون تحقیق مُهر تأیید مى‌زنند.

بحران هویت پیامدهای منفی ای دارد، من جمله:

اشتغالات بی هدف: شخصی که جای‌گاهی برای خود در جامعه نمی شناسد و به تعبیری قدر و منزلت شخصی و اجتماعی خود را نیافته است، خود را به طور بی هدف به کارهای مختلف از جمله کارهای بی ارزش یا ضد ارزش مشغول می کند. وقت گذرانی های طولانی درکارهای بی ارزش یا تفریحات ناسالم از این قبیل است.

داشتن شخصیت منفعل: از دیگر مضرات بحران هویت، منفعل شدن شخصیت فرد است. فردی که دچار بحران هویت است معمولاً شخصیت غیر مستقلی دارد و برای تصمیم‌گیری‌های زندگی خصوصاً امور مهم منفعل از دیگران و تابع جوّ است. این فرد در انتخاب سبک زندگی، پوشش ظاهری، سبک خانوادگی و... مرتب دچار تقلیدهای کورکورانه است. [xx] نهادهای دخیل در شکل گیری هویت اجتماعی مثل مسجد اگر در این دوران به خوبی نقش خود را ایفا کنند می توانند مانع بروز این بحران و به تبع مانع به وجود آمدن انحرافات اجتماعی در بین نوجوانان و جوانان شوند و از این طریق کمک شایانی به سلامت اجتماع داشته باشند.

مسجد و هویت اجتماعی

مسجد به عنوان یک نهاد عبادی و اجتماعی فعال در متن جامعه اسلامی نقش بسیار بالایی در شکل‌گیری افراد جامعه خصوصاً نوجوانان و جوانان دارد که در این قسمت به تحلیل این نقش مسجد می پردازیم. برای این منظور روایت شریفی را که به بیان اثرات ارتباط مستمر با مسجد پرداخته است محور بحث قرار می دهیم.

وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) یَقُولُ: مَنِ اخْتَلَفَ إِلَى الْمَسَاجِدِ أَصَابَ إِحْدَى الثَّمَانِ: 1. أَخاً مُسْتَفَاداً فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ  2. أَوْ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً 3. أَوْ آیَةً مُحْکَمَةً 4. أَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً 5. أَوْ کَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى 6. أَوْ یَسْمَعُ کَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَى هُدًى 7. أَوْ یَتْرُکُ ذَنْباً خَشْیَةً 8. أَوْ حَیَاءً.[xxi]

در این روایت شریف امیرالمؤمنین (علیه السلام) هشت ثمره مهم برای رفت و آمد مستمر در مسجد و به تعبیری "اهل مسجد بودن" ذکر می فرمایند، که با دقت در این امور نحوه اثرگذاری مسجد در شکل‌گیری هویت اجتماعی افراد خصوصاً نوجوانان و جوانان که در مرحله شکل‌گیری و تثبیت هویت اجتماعی هستند به خوبی روشن می شود و ما در قالب پنج عنوان کلی به این موارد اشاره می کنیم.

مسجد و روابط اجتماعی : انسان موجودی اجتماعی است و به قول حکما مدنی‌الطبع است. به همین جهت انسان ناگزیر از داشتن روابط اجتماعی با افراد مختلف با عناوین مختلفی چون خانواده، دوستان، همکاران، همسایگان و... می باشد. از مهم‌ترین روابط اجتماعی انسان، روابط دوستی است. داشتن دوستان مناسب باعث سلامت روحی و هویت اجتماعی مناسب انسان است. مخصوصاً در دوره نوجوانی و جوانی افراد به شدت تحت تأثیر محیط دوستان خود می‌باشند.

از نگاه امام علی (علیه السلام) انسان ناتوان کسی است که در برقرای این ارتباط دوستی با دیگران ناتوان باشد. «اعجز الناس من عجز عن اکتساب الاخوان و اعجز منه من ضیع من ظفر به منهم»[xxii] .

نوع دوستان انسان و محیط‌های دوستی و رفاقتی افراد هم در شکل‌گیری هویت اجتماعی او بسیار مؤثرند و هم معرّف و علامت خوبی برای شاخت هویت شخصی و اجتماعی افراد است. به فرموده امام علی (علیه السلام): «فان المرء یوزن بخلیله» .

                  تو اول بگو با چه کس زیستی                  که تا من بگویم که تو کیستی

                  همان قیمت آشنایان تو                          بود قیمت و ارزش و جان تو

نکته مهم در باب دوستی، محور و ملاک دوستی بین افراد است. دوستی گاهی با محوریت مسائل مالی، گاهی سیاسی و ... و گاهی هم با محوریت مسائل الهی و روابط دینی است. محکم ترین و سالم ترین دوستی‌ها دوستی ای است که بر اساس مسائل دینی و با محوریت محبت ایمانی شکل گرفته باشد. (الاخلاء یومئذ بعضهم لبعض عدو الا المتقین)[xxiii] (در روز قیامت دوستان، دشمن یکدیگرند مگر متقین).

امام علی(علیه السلام) اولین اثر ارتباط با مسجد را یافتن دوستان و برادران دینی مطرح می فرمایند. دوستی ای که بر محور دین و بندگی خدای متعال شکل گیرد دوستی‌ای است که پایدار و به دور از هر گونه دغل و انحراف است. این دوستیِ ایمانی در شکل دادن به هویت اجتماعی نوجوان و جوان قابلیت بالایی دارد. هویت اجتماعی با محوریت ملاک‌های دینی و الهی . 

مسجد و آموزش علوم نافع: امیرالمؤمنین (علیه السلام) در این روایت شریف دومین و سومین ثمره ارتباط با مسجد را یادگیری علوم نافع و اعتقادات صحیح می داند. یکی از مؤلفه‌های اثرگذار در هویت اجتماعی انسان، اعتقادات دینی و آشنایی با فرهنگ صحیح زندگی و به طور کلی علم و آگاهی است. علم به تاریخ پرافتخار اسلام، علم به آموزه‌های بسیار مترقی اجتماعی دین، علم به ارزش و جایگاه هویت ملی، علم به ضوابط درست زندگی اجتماعی و ... از این قبیل است. مسجد از ابتدای شکل گیری آن به عنوان یک کانون آموزش و یک دانشگاه مطرح بوده است.

روزی رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ وارد مسجد شد و با دو گروه مواجه شد. در یک قسمت، مردم سرگرم علم آموزی و در قسمت دیگر عده‌ای مشغول راز و نیاز با خدا بودند. پیغمبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم)  فرمودند: «این دو نشست و گردهمایی با خیر و سعادت‌اند، زیرا گروه دوم خدا را می‌خوانند و گروه اول نیز سرگرم فراگیری بینش و دانش‌اند و می‌خواهند دانش و آگاهی دینی خود را از رهگذر تعلیم، به دیگران منتقل سازند. اما گروه اول بر گروه دوم مزیت دارند. سپس، حضرت در جمع گروهی که سرگرم دانش‌اندوزی و تعلیم بودند، نشست.[xxiv] تشکیل جلسات تفسیر قرآن، آموزش احکام و مسائل شرعی، آموزش اعتقادات اسلامی، بیان تاریخ اسلام و ایران، دشمن‌شناسی و... آموزش‌هایی است که در مسجد با محوریت امام جماعت مسجد انجام می‌شود و این آموزش‌ها تأثیر بسیار بالایی در شکل‌گیری هویت اجتماعی سالم افراد دارد. تأکید بر این مسأله به جاست که مسجد و مباحث آموزشی که مسجد در اختیار افراد قرار می‌دهد در ترسیم سبک زندگی اسلامی که خود از مهم‌ترین مؤلفه‌های تشکیل دهنده هویت اجتماعی صحیح است، بسیار نقش مهمی دارد و از این طریق می‌تواند کمک شایانی در تحقق تمدن اسلامی داشته باشد.

مسجد عامل بیداری فطرت الهی: در این حدیث شریف چهارمین اثر ارتباط با مسجد قرار گرفتن در معرض رحمت الهی مطرح شده است. اگر چه این رحمت، مصادیق فراوانی دارد، اما به نظر می رسد یکی از مهم‌ترین جلوه‌های این رحمت الهی بیداری فطرت الهی انسان‌ها در اثر عبادت و معنویت باشد. استاد مطهری یکی از عوامل بسیار اثرگذار در هویت اجتماعی و انسانی را فطرت الهی موجود در وجود انسان‌ها می داند. همان فطرتی که خدای متعال از آن در قرآن این‌گونه یاد کرده است: (فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لاَ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ؛ [xxv] پس روى خود را با گرایش تمام به حقّ، به سوى این دین کن، با همان سرشتى که خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرینش خدا تغییرپذیر نیست. این است همان دین پایدار، ولى بیشتر مردم نمى دانند.» مسجد کانون عبادت و توجه دادن انسان به مقام عبودیت و بندگی است.

افرادی که توجه بیشتری به این فطرت الهی خود دارند و از مقام انسانیت خود آگاه هستند در صحنه اجتماع نیز رفتاری متناسب با هویت الهی خود دارند و خود را به هر کار و  رفتاری آلوده نمی‌کنند. امام علی (علیه السلام) می فرماید: مَنْ  عَرَفَ  قَدْرَهُ  لَمْ یَضِعْ بَیْنَ النَّاسِ [xxvi]

مسجد و مواعظ اخلاقی: پنجمین و ششمین اثر ارتباط با مسجد در کلام امام علی (علی السلام) شنیدن مواعظ اخلاقی است که سبب هدایت به مسیر درست زندگی و دوری از راه های انحرافی است. مسائل اخلاقی هر فرد و جامعه اثر بسزایی در هویت اجتماعی آن فرد یا جامعه دارد. به طور مثال فردی که دچار بیماری اخلاقی مثل تکبر و خود پسندی باشد مشخصات اجتماعی او به گونه‌ای است که دچار انزوا و از دست دادن اطرافیان خواهد بود و در برقراری ارتباط با اطرافیان خود دچار مشکل خواهد شد. اما فردی که از تواضع و دگردوستی برخوردار است، هویت اجتماعی وی به گونه دیگری است. فرد یا جامعه‌ای که دچار روحیه منفی خودباختگی است، هویت اجتماعی آن فرد یا اعضای آن جامعه به گونه‌ای است که در برابر فرهنگ‌های مهاجم توان مقابله نخواهد داشت و ستم‌پذیر خواهد بود. بیماری جامعه و قوم فرعون از نگاه قرآن همین است (فاستخف قومه فاطاعوه). [xxvii]

مسجد با احیای جلسات وعظ و اخلاق می تواند کمک شایانی به شکل‌گیری صحیح هویت اجتماعی نوجوانان و جوانان داشته باشد. خصوصاً با توجه به این نکته که دل پاک نوجوان و جوان آمادگی بیشتری برای دریافت مواعظ اخلاقی دارد و ملکات اخلاقی در او راسخ‌تر خواهد بود.

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام)  الْعِلْمُ مِنَ الصِّغَرِ کَالنَّقْشِ  فِی  الْحَجَرِ.[xxviii]

موعظه، راه هدایت را به انسان می نمایاند و راه گمراهی را به انسان می شناساند. یکی از عوامل انحاط شخصیتی و بی هویتی جوانان، عدم آگاهی از راه درست و صراط مستقیم و عدم شناخت راه های گمراهی است. مسجد بهترین مکانی است که می تواند راه هدایت و ضلالت را به جوانان نشان دهد تا دچار بحران هویت یا هویت ناپسند اجتماعی نشوند.

مسجد و کنترل اجتماعی: امام علی (علیه السلام)، در بخش پایانی کلام خود در فواید ارتباط با مسجد به یک حقیقت روان‌شناختی اشاره می کنند. افرادی که با مسجد ارتباط مستمر داشته باشند به لحاظ اجتماعی جای‌گاهی پیدا خواهند کرد که بسیاری از رفتارهای غلط یا خلاف شرع یا خلاف عرف جامعه اسلامی را ولو به خاطر حیا ترک خواهند کرد و این در سلامت ظاهر جامعه اسلامی که خود از جلوه‌های هویت اجتماعی است، اثرگذار است. به عبارت دیگر ارتباط با مسجد باعث به وجود آمدن نوعی کنترل همگانی بین مسلمانان خواهد شد. به تجربه ثابت شده جوان در محیطی که غریب باشد و کسی او را نشناسد راحت‌تر به رفتارهای هنجارشکنانه می پردازد. یکی از آفات پذیرش دانشجو ـ خصوصاً دختران ـ در شهر دیگری غیر از شهر خود همین فراهم شدن زمینه لغزش و رفتارهای خلاف هنجار است. لذا ارتباط با مسجد خصوصاً در سنین جوانی نوعی شخصیت و هویت مذهبی اجتماعی برای وی به وجود می‌آورد که همین هویت مانع ارتکاب رفتارهای غلط می تواند باشد. پیامبر اکرم در روایت شریفی به زیبایی به مطلب اشاره فرموده‌اند:« عَنِ الرِّضَا (علیه السلام) عَنْ آبَائِهِ (علیهم السلام) أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و اله) قَالَ  لَمْ یَبْقَ مِنْ أَمْثَالِ الْأَنْبِیَاءِ إِلَّا قَوْلُ النَّاسِ إِذَا لَمْ تَسْتَحْیِ فَاصْنَعْ مَا شِئْتَ .[xxix] ؛از نصایح پیامبران چیزی باقی نمانده مگر این‌که مردم می‌گویند هرگاه حیا نداری هرچه می‌خواهی بکن.» حضور در جمع مؤمنین و شناخته شدن به ایمان در بین مردم می تواند روحیه شرم و حیا را در انسان بالا ببرد و به نوعی هویت اجتماعی ایمانی برای شخص شکل دهد که خود در عدم توجه به انحرافات و لغزش‌ها بسیار قابل توجه است.

بایسته‌های مسجد فعال

در بحث‌های گذشته مطرح شد که مسجد نقش بسیار بالایی می تواند در شکل گیری هویت اجتماعی افراد داشته باشد، اما نکته قابل توجه این است که مسجدی در ایفای این نقش موفق خواهد بود که حضور پویا و فعالی در اجتماع داشته باشد. مسجدی که تمام فعالیت آن منحصر به اقامه نماز جماعت صرف باشد، اگرچه اثراتی را در زمینه مسائل عبادی و اجتماعی مسلمین دارد، اما آن نقش‌آفرینی کامل را نخواهد داشت. به همین جهت در پایان این مقاله ما به ذکر چند نکته به عنوان بایسته‌های مسجد فعال، یعنی آن‌چه که برای پویایی و فعال بودن مسجد در تمام عرصه‌ها خصوصاً موضوع محل بحث ـ یعنی شکل گیری هویت اجتماعی نوجوان و جوان ـ لازم است، می پردازیم.

1. فعال بودن امام جماعت: امام جماعت رکن اصلی مسجد در زمینه مسائل فرهنگی است. تمام  فعالیت‌های تربیتی، فرهنگی و مذهبی مسجد با محوریت امام جماعت باید صورت گیرد. اگر امام جماعت به برنامه مسجد و اقامه جماعت به عنوان یک برنامه تبلیغی همه جانبه و اثرگذار نگاه کند و تمام سعی و تلاش خود را برای ایجاد یک فضای تربیتی به کار بندد، مسجد از حالت یک معبد صرف به یک کانون عبادی و تربیتی و اجتماعی تبدیل می شود که نقش بی بدیلی در سطح جامعه خواهد داشت.
2. هماهنگی بین ارکان اجرایی مسجد: اجرای فعالیت‌های مختلف مسجد توسط افراد یا گروه‌های مختلفی انجام می شود که ما از آنها به عنوان ارکان اجرایی مسجد یاد می کنیم. مثل امام جماعت، هیئت امناء، بسیج مسجدو... . یکی از مشکلاتی که متأسفانه در برخی مساجد مشاهده می شود اختلاف بین این ارکان در تصمیم‌گیری‌های کلان و سیاست‌گذاری های مسجد است که  آفات زیادی دارد: هدر رفتن انرژی و پتانسیل مسجد و اعضای فعال در آن، زمین ماندن کارهای اساسی و وظایف اصیل مسجد، ایجاد دلزدگی و دفع دیگران از مسجدو... . اگر ارکان مسجد با هماهنگی کامل با یکدیگر به انجام وظیفه بپردازند، اثرگذاری مسجد مضاعف خواهد شد و مسجد  پویایی بالایی خواهد داشت. لازم به ذکر است که امام جماعت در ایجاد این هماهنگی بین ارکان مسجد نقش کلیدی دارد.
3. اندیشیدن تدابیر لازم و ایجاد فضای مناسب برای حضور حداکثری نوجوانان و جوانان در مسجد: اگر حضور جوانان در مسجد منحصر به اقامه جماعت باشد، هرچند در شخصیت آنان اثرگذار است، اما هرچه این حضور بیشتر و البته هدفمند و با ضابطه باشد این اثرگذاری بیشتر و انس آنان با مسجد عمیق‌تر خواهد بود. ایجاد کتابخانه و فضای مطالعه در مسجد، فراهم کردن فضای آموزشی و فرهنگی مثل کلاس‌های علمی، فرهنگی و مذهبی، برگزاری جلسات و مراسم مختلف در مناسبت‌های ملی و مذهبی و... از نمونه‌های این فضاسازی برای حضور حداکثری و هدفمند جوانان در مسجد است.
4. استفاده از افراد تحصیل کرده، جوان و خوش فکر در فعالیت‌های مختلف مسجد: حضور این گونه افراد در فعالیت‌های مسجد از قبیل عضویت در هیئت امنا، برگزاری کلاس‌ها و جلسات آموزشی فرهنگی، به عنوان امام جماعت و سخنران و حتی مؤذن و مکبر باعث جذب بیشتر جوانان به مسجد و کارآمدتر شدن مسجد در نقش‌های خود است. از این راه اثرگذاری مسجد در هویت بخشی به جوانان به لحاظ اجتماعی بسیار بیشتر خواهد بود. جوانی که در مسجد هیچ جذبه‌ای نمی‌بیند و هیچ ارتباطی با مسجد و عناصر مسجد، نه به لحاظ سنی و نه به لحاظ علمی و فرهنگی نمی‌بیند، طبیعی است که اثرپذیری از فضای مسجد هم نخواهد داشت و حضور وی در مسجد یک حضور حداقلی به لحاظ کمی و کیفی خواهد بود و هویت اجتماعی وی در محیط‌های دیگری شکل خواهد گرفت. به عبارت دیگرسنخیت بین دو شئ عامل پیوند و اثرپذیری است. جوان اگر احساس سنخیت با محیط مسجد داشته باشد، پیوند عمیق و پذیرش بالایی از محیط مسجد خواهد داشت؛ اما اگر این سنخیت را نیابد ارتباط او با مسجد سطحی و غیر مؤثر خواهد بود.

مناسب است کلام زیبای رهبر معظم انقلاب حضرت آیة الله خامنه ای (دامت برکاته) در توصیف مسجد ایده آل را، حسن ختام این بخش قرار دهیم:

«نخستین مطلب مهم، بناى مسجد و حضور روحانى شایسته در آن است... دسترسى آسان به مسجد، نیاز ضرورى مؤمنان و جوانان و نوجوانان ما است. روحانى پرهیزگار، خردمند، کارشناس و دلسوز در مسجد، هم‌چون پزشک و پرستار در بیمارستان، روح و مایه  حیات مسجد است. امامان جماعت باید آماده سازى خویش براى طبابت معنوى را وظیفه حتمى خود بدانند و مراکز رسیدگى به امور مساجد و حوزه هاى علمیه در همه جا آنان را یارى دهند. مساجد باید مَدرَسِ تفسیر و حدیث و منبرِ معارف اجتماعى و سیاسى و کانون موعظه و پرورش اخلاق باشد. زمزمه محبت متولیان و مدیران و امناى مساجد، باید دل‌هاى پاک جوانان را مجذوب و مشتاق کند. حضور جوانان و روحیه هاى بسیجى باید محیط مسجد را زنده و پرنشاط و آینده پو و لبریز از امید سازد. میان مسجد و مراکز آموزشى در هر محل، همکارى و پیوند تعریف شده و شایسته اى برقرار گردد. چه نیکوست که دانش‌آموزان برجسته و ممتاز در هر محل، در مسجد و در برابر چشم مردم و از سوى امام  جماعت ، تشویق شوند. مسجد باید رابطه خود را با جوانانى که ازدواج میکنند، با کسانى که به موفقیت‌هاى علمى و اجتماعى و هنرى و ورزشى دست مى یابند، با صاحب همّتانى که کمک به دیگران را وجهه  همت میسازند، با غمدیدگانى که غمگسارى مى جویند، و حتى با نوزادانى که متولد میشوند، برقرار و مستحکم کند. مسجد باید در هر منطقه و محل؛ مأمن و مایه  خیر و برکت باشد».[xxx]

نتیجه

مسجد به عنوان یک پایگاه عبادی و اجتماعی اگر با توجه به معیارهایی چون فعال بودن امام جماعت، استفاده از افراد فرهیخته و جوان در ارکان مسجد و... به ایفای نقش در جامعه بپردازد با کارکردهای خاص خود می‌تواند تأثیر بسزایی در شکل‌گیری هویت اجتماعی نوجوانان و جوانان ـ که در دوران شکل گیری و تثبیت هویت هستند ـ داشته باشد که در مواقعی این نقش آفرینی بی بدیل است. کارکردهایی چون: ایجاد محیط دوستی و ارتباطات اجتماعی، ارائه آموزش‌های دینی، فرهنگی، تاریخی و... به جوانان که باعث آگاهی به هویت اجتماعی صحیح خواهد بود، وعظ و خطابه و ایجاد محیط و روحیه اخلاقی در افراد و... دخیل در شکل گیری هویت اجتماعی افراد هستند.