باسمه تعالی

چکیده

این مقاله در صدد بررسی تبیین  رابطه متقابل مسجد و خانواده است وتعاملات ممکن برای دستیابی به اهداف مشترک بین این دو پایگاه مذهبی فرهنگی را مورد بررسی قرار دهد تا در نهایت فرصت‌ها و تهدیدهایی را که می‌تواند زمینه ارتباط  بین این دو پایگاه را فراهم کند یا از بین ببرد، شناسایی کند.

نوآوری

این مقاله به موضوع خانواده و مسجد از جهت هدف مشترک این دو کانون که همان رشد و تعالی انسان در دین مبین و سیر معنوی باشد نظر داشته و بحث را هدف محور مطرح کرده است.

نکته دیگری که در این مقاله بدان توجه شده است استفاده از کتب اهل سنت در طرح مباحث می‌باشد.

سوالات اصلی

1.اصل تعامل مسجد با خانواده در ایجاد فرصت‌های معنوی چگونه امکان دارد؟

2.چگونه می‌توان ازتهدیدهای پیش روی خانواده در مسجد جلوگیری کرد؟

سوالات فرعی

1.تکثیر مدیریت در مسجد فرصت است یا تهدید؟

2.چگونه می‌توان بین برنامه‌های رسانه با مسجد تعامل ایجاد کرد؟

3.نقش مسجد در هدایت خانواده به چه صورت است؟

4.وظایف خانواده در مقابل مسجد چیست؟

5. راه‌های مقابله با انحراف مساجد از مسیر اصلی چیست؟

6.چه عواملی باعث خالی شدن فعالیت‌های مسجد از نظر محتوا می‌شود؟

7.روش نظارت خانواده بر ارتباط فرزندان با مسجد چگونه باید باشد؟

اهمیت و ضرورت موضوع

خانواده و مسجد دو کانون پر مهر و گرم و تاثیرگذار برای رشد و تعالی انسان هستند که می‌توانند انسان را به کمال حقیقی و هدایت مطلوب رهنمون سازند.

تعامل مثبت و خوب باعث می‌شود. فعالیت‌های این دو کانون در طول هم و با قوت بیشتر صورت گیرد و از کارهای تکراری و احیانا نادرست جلوگیری شود.

چون هدف این دو کانون هدایت انسان است لازم است هماهنگی و تعامل بیشتری بین آنها باشد تا زودتر و بهتر به آن‌چه مطلوب است نایل شوند.

کلید واژه ها: مسجد، خانواده، فرصت، تهدید، ارتباط، رشد، تعامل.

 

مقدمه: تعریف مسجد

مسجد در لغت:

مسجد از ماده سجد به معنای سر را بر روی زمین قرار دادن می‌باشد ابن منظور در معنای این لغت می‌گوید:

سجد یسجُد سجوداً وضع جبهه بالارض                           

و المسجدَ والمسجدِ الذی-سجد فیه[1]

راغب اصفهانی هم در توضیح این لغت می‌گوید:

السجود اصله التطأمَُن والتذلل و جعل ذلک عبارة عن التذلل لله و عباده والمسجد موضع الصلاه اعتباراٌ بالسجود[2]

ـ مسجد در اصطلاح شریعت

امام خمینی در این باره می‌فرماید: هر مکانی که به قصد انجام نماز قربه‌الله ساخته شود و یک نفر در آن با اجازه بانی نماز گذارد، مسجد نامیده می‌شود.[3]

اما منظور از مسجد و نقش آن در این نوشتار معنای عام‌تر از ساختمان مسجد است و تمام آن‌چه متعلق به مسجد، اعم از متولی، امام جماعت، واقف و...است را شامل می‌شود.

ـ جایگاه مسجد در دین مبین اسلام

لفظ مسجد جمعاً 28 بار در قران کریم آمده است.[4]

در برخی آیات دیگر  اگر چه واژه مسجد نیامده است، اما در مورد مسجد مباحثی بیان شده است.

این مطالب در ضمن موضوعاتی هم‌چون اهمیت مسجد جایگاه رفیع آن در اسلام و برخی از احکام مربوط به مسجد عنوان شده است.[5]

 ـ انواع ارتباط بین خانواده و مسجد: بی تردید مهم‌ترین وجه اشتراک خانواده و مسجد هدف والایی است که از طرف خدای متعال به دوش این دو نهاد مقدس نهاده شده است. سخن از تربیت و رشد تعالی انسان است. همان انسانی که در خانواده شالوده تربیت اسلامی را فراگرفته و در مسجد به اوج تعالی خواهد رسید.[6]

1. رابطه عبادی مسجد و خانواده

خداوند هدف اصلی خلقت انسان راعبودیت معرفی می‌کند[7] و خانه‌های نورانی خود را در زمین (مساجد) پایگاهی امن برای نیل به این هدف معرفی می‌کند، مکانی که در بردارنده فعالیت‌های عبادی بی‌شماری است که هر کدام از آن دارای فضیلت والایی در دین مبین اسلام برای رسیدن به مقام عبودیت است.

الف) نماز که ستون دین و معراج مومن است، زمانی که در مسجد اقامه گردد با ارزشی مضاعف تقدیم به درگاه احدیت می‌شود.

ب) نماز جماعت؛ یکی دیگر از فعالیت‌های مهم مساجد بر پایی نماز جماعت است تا آن‌جا که پیامبر به فرد نابینایی که علاقه‌مند به حضور در مسجد بود فرمودند« شدَّ من منزلک الی المسجد حبلاً و احضر الجماعه»[8] طنابی از منزلت به مسجد ببند و بدین وسیله در نماز جماعت شرکت کن.

ج) اعتکاف؛ یکی ازعبادت‌هایی که تعامل بسیار زیاد خانواده و مسجد را به همراه دارد، مراسم پر نور اعتکاف است که باعث پیوند عمیق بین افراد جامعه با مساجد می‌شود.

د) قرائت قرآن؛ یکی دیگر از عبادت‌های رایج در مسجد توسط خانواده‌ها قرائت قرآن به شکل وسیع و گسترده و با حضور اقشار مختلف مردم تأیید این مطلب می‌باشد.

از این رو اصل ارتباط بین خانواده و مسجداز دیر باز در جوامع اسلامی در کانون توجه جوامع اسلامی و دینی بوده است بر محور همین هدف متعالی، مسجد و خانواده در قبال هم و وظایفی هم چون عمران و آبادی مساجد توسط خانواده و آموزش مفاهیم دینی از جانب مسجد بر عهده دارند که تعامل بین خود باید این وظایف را به نحو احسن انجام دهند تا انسان با تربیت دینی به رشد و تعالی برسد.

نکته اساسی در این بخش تشریح انواع ارتباط بین خانواده و مسجد، شناسایی نوع تعامل و ارتباطی است که بین مسجد و خانواده می‌تواند بر قرار شود.

امروزه به خاطر گستردگی ارتباطات و نام‌گذاری این دوره به عصر ارتباطات، رابطه‌های مختلفی را بین خانواده و مسجد می‌توان تصور کرد که به چند نمونه از آن اشاره می‌کنیم:

رابطه کمّی و کیفی

مکان‌های مذهبی همانند مسجد معمولا کانون جلسات مختلفی از سوی خانواده‌ها می‌باشد که این جلسات در برخی موارد مناسبتی و گاهی اوقات دائمی است. در همه این موارد افراد شرکت‌کننده نقش مهمی در شکل‌گیری جلسات دارند که باعث ارتباط تنگاتنگ خانواده‌ها با مساجد می‌شود. در این ارتباط گاهی تنها به کمّیت افراد توجه می‌شود و جنبه‌های دیگر استفاده از مسجد مورد غفلت واقع می‌شود، گاهی علاوه بر کمّیت نیم نگاهی به کیفیت جلسات برگزار شده در مسجد هم می شود، اما در پاره‌ای از موارد هم کمیت فدای کیفیت و اصل، فدای فرع نمی‌شود و به کیفیت بهره‌مندی افراد شرکت کننده توجه ویژه‌ای می‌شود.[9]

سخنرانی کاندیدا در مسجد برای جمع آوری رأی (بدون در نظر گرفتن احراز صلاحیت)، مجلس فاتحه خوانی و ختم برای اموات، نماز جماعت، شرکت در سخنرانی برای ایام رمضان، نمونه‌هایی برای ارتباط کمی و کیفی می‌باشد.

ـ فیزیکی و مجازی: امروزه به خاطر پیشرفت تکنولوژی و فضای سایبری، افراد علاوه بر حضور فیزیکی می‌توانند ازطریق فضای مجازی و ویدئو کنفرانس در قسمت‌های آموزشی مسجد فعالیت کرده و با مسجد ارتباط برقرار نمایند.

رابطه ظاهری و معنوی ارتباط با مسجد به عنوان بزرگ‌ترین پایگاه رشد و تعالی روح انسان‌ها با خالق هستی می‌باشد. اما در پاره‌ای از اوقات افراد به جای برقراری رابطه معنوی با مسجد و رسیدن به رشد و کمال، در ظاهر حرکات مذهبی مانده و در مسیر هدایت توقف می‌کنند.

1. رابطه آموزشی مسجد و خانواده

بیشتر مساجد صدر اسلام در زمینه فعالیت‌های آموزشی مورد استفاده بود و مهم‌ترین مرکز آموزش قرآن و فقه اسلامی به شمار می‌رفت.[10]

پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) اصحاب را به پرسیدن، نوشتن، حفظ مطالب علمی که برای ایشان بیان می‌کرد، توصیه می‌فرمود. یا در روایتی دیگر می‌فرماید: هر کس به مسجد من بیاید و انگیزه او از این آمدن فراگیری دانش یا آموختن به دیگری باشد همانند مجاهد است که در راه خدا به جهاد می‌پردازد.[11]

اما کلاس‌های آموزشی که می‌توان در مسجد بر پا کرد، محدود به کلاس‌های مذهبی و معارف نیست، بلکه در زمینه‌های علمی و فرهنگی حتی درسی هم می‌توان با تعامل خانواده‌ها کلاس‌های آموزشی خوبی را در مسجد برای خانواده‌ها بر پا نمود و از فضای مسجد و امکانات آن به نحو احسنت استفاده نمود، در ضمن حمایت‌های مادی خانواده‌ها در پوشش دادن این برنامه‌ها و فعالیت‌ها می‌تواند نقش مؤثری در بهتر اجرا شدن این فعالیت‌ها داشته باشد.

2. رابطه هنری مسجد وخانواده

هنر اسلامی همواره در راه‌های تبلیغ آموزه‌های دینی بوده است. در مسجد هم در قسمت‌های مختلف آن هنر اسلامی و معنویی چشم ها را به خود خیره می‌کند و تأثیر خوبی در تبلیغ مفاهیم تعالی بخش معرفتی دارد.

الف) شعر

 خلاف تبلیغاتی که علیه شعر و شعرا در محیط مسجد شده است، پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) شعر متعهدی که در خدمت مکارم اخلاقی و بیان ارزش‌های معنوی به کار گرفته می شد، ارج می‌نهاد. وی می‌فرمود: همانا خداوند را در زیر عرش گنج‌هایی است که کلید‌هایش زبان‌های شاعران است.[12]

ب) موسیقی معنوی

 لحن و ریتم آیات قرآن و صوت زیبایی قاریان قرآن و مؤذنان برای جذب افراد به سمت دین اسلام و تعالی روح خسته انسان‌ها که در هیاهوی موسیقی مخرب غربی اسیرند، نوایی است آسمانی که انسان‌ها را به ساحل امن و آرامش خواهد رساند.

ج) معماری اسلامی

معماری اسلامی دارای پشتوانه عظیم معنوی و عقیدتی است. این معماری دارای نمادهای فراوانی است که در جای جای مکان‌های مذهبی خصوصاً مساجد قدیمی دیده می‌شود گنبدها، گل دسته‌ها، ستون‌های مسجد، محراب و نقش و نگار کنار محراب همه و همه بر روی ناخدآگاه انسان تأثیرگذار است و او را در نیل به رشد و تعالی اسلامی رهنمون می‌سازد.[13]

 3. رابطه سیاسی مسجد وخانواده

نماز جمعه: نماز عبادی ـ سیاسی جمعه در عهد رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) درمسجد برگزاری می‌شد، در باب کیفیت برگزاری نماز جمعه توسط رسول اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) در ستون تاریخی آمده است که آن حضرت در روز جمعه در حالی که بُردی یمانی بر تن و عمامه‌ای مشکین بر سر داشت به مسجد می‌آمد و نماز جمعه را بر پا می‌داشت.[14]

 4. رابطه نظامی مسجد و خانواده

تاریخ گواه است که پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) معمولاً مسلمانان را برای جهاد با کفر در مسجد بسیج می‌کردند. در جنگ تحمیلی هم جوانان زیادی از طریق بسیج مساجد، عازم جبهه‌های حق علیه باطل شده و مسیر کمال الی الله را با سرعت بیشتر می‌پیمودند.

امروزه هم آموزش‌های نظامی در بسیج مساجد فعال به کار خود ادامه می‌دهد، و پایگاه‌های بسیج نقش عمده‌ای در جذب جوانان به سوی مسجد دارند.

 5. رابطه اجتماعی مسجد و خانواده

بعد از هدف اصلی تعامل مسجد و خانواده که رشد و تعالی انسان است[15] می‌توان فعالیت اجتماعی در کانون مسجد را والاترین تأثیر متقابل دانست. انتخاب دوستی‌ها توسط جوانان در مسجد بر اساس معیار دین اصلاح ذات‌البین در صورت بروز اختلافات و مشکلات صله رحم که در پناه حضور در مراسمات جمعی مسجد حاصل می‌شود تنها بخشی از روابط اجتماعی متقابل مسجد و خانواده است.

6. رابطه اقتصادی مسجد و خانواده

با آن‌که از تجارت و خرید و فروش در مساجد منع شده است، اما فعالیت‌های اقتصادی معنوی که سود شخصی در آن ملاحظه نمی‌شود از جایگاه رفیعی در مساجد برخوردار است.[16] تشکیل صندوق قرض الحسنه برای دستگیری خانواده‌های کم درآمد، تشکیل صندوق خیریه برای فقرای محل، جمع‌آوری پول برای ساخت بناها و کارهای مؤثر فرهنگی عبادی مثل ساخت مسجد تعمیر مسجد تشکیل کلاس‌های آموزشی و... معرفی افراد و خانواده‌های مسجدی برای تصدی شغل‌های مناسب و... بخشی از فعالیت‌های اقتصادی است که نه تنها مذموم نیست، بلکه تأکید فراوانی در دین مبین اسلام به آن شده است.

7. رابطه قضایی وحقوقی مسجد با خانواده

یکی از شؤن مسجد در صدر اسلام قرار گرفتن کرسی قضاوت در آن بود رفته رفته با ساختن دارالقضاوة قضاوت‌ها در مساجد کم‌تر شده، اما امروز با قرار گرفتن بسیاری از شوراهای حل اختلاف در مساجد بازهم شاهد ارتباط قضایی مردم در کانون مساجد هستیم. البته غیر از این حضور قضات و وکلا در صف‌هایی از نماز جماعت و ارتباط آن با افراد دیگر خود زمینه‌ساز مشاوره‌های قضایی و حقوقی به خانواده‌ها می‌باشد.

 8. ارتباط فرهنگی مسجد و خانواده

دایره مسائل فرهنگی بسیار وسیع است، اما مساجد بخش عظیمی از این نیاز را می‌تواند پاسخگو باشد.

یکی از فرهنگ‌های زیبایی که در صدر اسلام در مساجد دیده می‌شود برپایی مراسم جشن عروسی در مساجد بود[17] که امروز از رونق افتاده است. پیوند زناشویی از این جهت بسیار مقدس است که باعث حفظ دین و تقویت بنیان مذهبی خانواده‌ها می شود، بنابراین چه جایی بهتر از مسجد می‌توان شاهد این عقد آسمانی باشد و چه زیبا این دو انسان را به مسیر بندگی خدا و تعالی معنوی هدایت می‌کند.

از دیگر برنامه‌های فرهنگی که در مساجد به آن اهتمام می‌شود برپایی جشن‌های میلاد معصومین و اعیاد دینی است که باعث می‌شود چهره دین را شاد نشان دهد و تأثیر خوبی بر روی قشر جوان دارد.از کارهای فرهنگی دیگر که تعامل خانواده با مسجد است می‌توان به فرهنگ مشورت که قرآن به آن اشاره دارد (و شاورهم فی الامر) اشاره کرد. کارهای فرهنگی زیاد دیگری هم در تعامل بین مسجد و خانواده شکل می‌گیرد که گفتمان دینی، سیاسی، اجتماعی منبرهای وعظ و خطابه در مسجد نمونه‌هایی از آن فعالیت‌ها می‌باشد.

تهدیدها

1.  دور شدن از اخلاص و توجه به مسائل دیگر[18]

اخلاص مهم‌ترین و می‌توان گفت شاکله اصلی دین‌داری است که اگر در عبادتی یا عملی وجود نداشته باشد ماهیت دینی آن عمل زیر سوال می‌رود و ارزش آن عمل از بین می‌رود.

در احکام و آداب مسجد هم مهم‌ترین رکن اخلاص است. از ابتدای ساخت مسجد و بعد از تعمیر مسجد و در نهایت اداره مسجد، باید خالصانه عمل کرد، از طرفی در ارتباط خانواده ها با مسجد و تعامل فیزیکی مالی معنوی آنها با مسجد، در همه این موارد اخلاص نقش مهمی دارد.

نداشتن ایمان کافی، درک نکردن جایگاه رفیع مسجد، بزرگ شدن در چشم بندگان خدا به جای عظمت معنوی و خدایی، رسیدن  به اهداف مادی از جمله اهداف غیر مخلصانه و دنیایی است.

2. تبعیت از فرهنگ‌های دیگر و دور شدن از فرهنگ اسلامی

همان‌طور که در بخش‌های قبل گذشت ،مسجد دارای فرهنگ خاصی است که نشات گرفته از دین مبین اسلام است. خانواده‌ها هم دارای فرهنگ‌های مختلفی هستند.

آن‌چه در این قسمت به چشم می‌خورد و ممکن است تهدیدی برای تعامل مسجد وخانواده‌ها به حساب بیاید، تعارض این فرهنگ‌ها و خرده فرهنگ‌ها است؛ اگر از فرهنگ اسلامی غفلت شود و فراموش شود که اسلام چگونه این همه افراد مختلف با سلایق و فرهنگ‌های گوناگون را چگونه در زیر یک پرچم و یک فرهنگ واحد جمع کرده، ممکن است به خاطر تبعیت از فرهنگ‌های غیر اسلامی و دور شدن از فرهنگ اصیل اسلامی زمینه‌ساز انحرافاتی در فرهنگ مسجد شویم.

3. خالی بودن برنامه های آموزشی و فرهنگی از محتوای کافی

یکی از تهدیدهایی که همواره برنامه‌های مسجد را تهدید می‌کند نداشتن محتوای کافی برای برنامه‌های متنوع مسجد است.

الف: به روز نبودن امکانات مسجد

ب: توجه بیشتر به مناسک دینی و توجه کمتربه مباحث علمی فرهنگی و ...

ج: متمرکز بودن پایگاه‌های مختلف مسجد و تداخل برنامه‌ها و عدم استفاده ار ظرفیت‌های موجود

د: تنوع سلایق مسئولین مسجد و اهتمام هریک به یک یا چند برنامه[19]

 4. برخوردهای نامناسب افراد فعال در مسجد با افرادی هم‌چون جوانان و کودکان

از مهم‌ترین عواملی که سبب پر شور و نشاط شدن محیط می‌شود شیوه برخورد متولیان مسجد و نمازگزاران است.[20] در این برخوردها باید علاوه بر رعایت احترام اجتماعی ، نشاط و طراوت وجود داشته باشد و قالب برخوردهای خشک مقدس‌نما و تعصب‌گرا خلاصه نشود.

5. توجه نکردن به احکام وآداب مسجد

مسجد دارای جایگاه خاصی در مکتب اسلام است ، علاوه بر این‌که مسجد کانون و بستر رشد و تعالی انسان است.این مکان در شرع مقدس  بسیار بالایی است از سوی شارع برای مسجد احکام فقهی زیادی قرار داده شده  که لازم الاجرا می‌باشد و غیر از این دستورات دینی آداب و فضیلت‌هایی هم برای این مکان معنوی قرار داده شده است.

خراب نکردن مساجد، نجس نکردن  آن، با طهارت وارد شدن در آن،خوشبو کردن  و ... از جمله این احکام و آداب است.[21]

پوشش دادن کانون‌های مختلفی که در کنار مسجد هستند باعث می‌شود جوانان و نوجوانان زیادی جذب مسجد شوند و ارتباط تنگاتنگ فیزیکی با مسجد برقرار کنند.

خوابیدن ، سرو صدا کردن، مجادله، مسجد را محل عبور و مرور قراردادن، بدون این‌که استفاده معنوی از آن برده شود. از جمله این موارد است.[22]

لذا خانواده و متولیان فرهنگی مساجد باید ابتدا افراد را نسبت به شأن و جایگاه مسجد توجیه کرده و آنها را با احکام و آداب مسجد آشنا کنند، سپس زمینه حضور کسترده ان ها را در مسجد فراهم آورند.

6.  دامن زدن به اختلاف سلیقه و ایجاد تنش

امروزه با توجه به گسترده بودن علوم و تکنیک‌های برنامه‌ریزی و اجرای فعالیت‌های متنوع و متکثر در حوزه فرهنگ و معارف اسلامی نیاز ضروری به نگاه تخصصی مدیران در برنامه‌ریزی فعالیت‌های مسجد است .

بنابراین با توجه به این مسائل، نیاز به حضورچند دستگاه در  برنامه‌ریزی‌های تخصصی در مساجد احساس می شود. تا هم کارایی و به روز رسانی فعالیت‌ها به نحو مطلوبی انجام گیرد و هم فعالیت‌های مساجد به دلیل برخورداری از مخاطبین گوناگون با سلایق متنوع، تخصصی‌تر انجام گیرد[23].

اما همین تعدد دستگاه‌ها و افراد در برنامه‌ریزی مسجد در پاره‌ای از اوقات باعث اخلاف سلیقه و تنش بین دست اندرکاران مساجد می‌شود .

بنابراین باید توجه کرد حیطه مسئولیت‌ها ایجاد تنش و درگیری نشود و اختلاف سلیقه‌ها در مدیریت باعث ضربه خوردن مسجد می‌شود.

7.  هم‌زمانی برنامه‌های مسجد با رسانه

در صدر اسلام به دلیل رشد کم جوامع از لحاظ تمدنی  و نهادها و مراکز اجتماعی به تعبیری مسجد تنها رسانه ارتباطی بین شرع اسلام و توده مردم بود، پیدایش مراکز موازی مسجد مثل مدارس، بسیج، فرهنگسرا، تعدد کانال‌ها و شبکه‌های تلویزیون  و ماهواره و اینترنت  و ... باعث شد این انحصار از مساجد گرفته شود و در این بیان باید گفت برنامه‌هایی که رسانه در مناسبت‌های مذهبی پخش می‌کند معمولاً از سطح کمّی و کیفی خوبی بهره می‌برند. بنابراین افراد با وجود برنامه‌های رسانه در مسجد حاضر نمی‌شوند.[24]

  8. رهاکردن بدون نظارت فرزندان در مسجد

خانواده و دوستان ازمهم‌ترین عوامل تشکیل دهنده شخصیت افراد هستند که در شکل‌گیری اندیشه تربیتی سیاسی تحصیلی و دینی فرد موثرخواهند بود.

اگراعضای خانواده به ویژه پدر و مادر خود به مسجد بروند یا به رفت و آمد فرزندشان توجه کنند، می‌توان انتظار داشت جوانان با مساجد میانه خوبی داشته باشند، اما برخی خانواده‌ها به صرف ارتباط فرزندشان با مساجد کار را تمام دانسته و دیگر پیگیر وضعیت فرزند در مسجد نیستند.

9 -  جهل به جایگاه و مقام مسجد

عده ای با طرح این مساله که جایگاه مسجد فقط همین مباحث عبادی ومناسک است، خواسته‌اند مسجد را در قبال انجام بقیه فعالیت‌ها زیرسوال برده و آن مسئولیت‌ها را خارج از وظیفه مسجد نشان دهند.

این فکر نشئت گرفته از تفکری است که دین را تنها متکفل  امور عبادی انسان‌ها می‌داند و بخش‌های دیگری چون مسائل سیاسی، اجتماعی ... را خارج از مسئولیت دین معرفی می‌کند. همان تفکری که قائل به جدایی دین از سیاست است، اما خوشبختانه علمای دین و بزرگان مذهب ما جانانه در مقابل این فکر غلط و این سخن نابجا ایستاده‌اند و محکم اعلام کرده‌اند که سیاست ما عین دیانت ما و دیانت ما عین سیاست ماست.

رسیدگی به احوالات اجتماعی مردم،  صله رحم، و ...همه اینها عبادت به حساب می‌آید.

1. روشن فکری دینی

نقد در دین مبین اسلام جایگاه والایی دارد و قرآن همواره در آیات خود بر قبول تعالیم اسلامی از روی تفکر و تعقل و به دور از تقلید تأکید دارد قرآن می‌فرماید. در قبول دین اکراه و اجباری نیست، بلکه باید در آموزه‌های آن تأمل کنید تا رشد و مسیر کمال را بشناسید برخی از روشن‌فکران به ظاهر دینی با طرح سوالاتی در بین نوجوانان و جوانان در مسجد چنین جلوه می‌دهند که عمر این دین به پایان رسیده یا این‌که برخی از آموزه‌های آن باید تغییر کند. این افراد با شناسایی مسجد به عنوان مکانی خوب برای طرح این شبهات در صدد انحراف افکار جوانان هستند. آنها به خوبی می‌دانند که خانواده‌ها چه اطمینانی به مسجد و برنامه‌های آن دارند، لذا با ظاهرسازی و فریب افکار عمومی، به نشر این شبهات واهی می‌پردازند. باید هوشیار بود که اولا باشناسایی این افراد و این شبهات جوانان و نوجوانان را از اهداف شوم آنها مطلع کرد و پای آنها را از مسجد کوتاه کرد. البته باید بستری فراهم کرد و از صاحبان اندیشه دعوت کرد و به این شبهات واهی هم پاسخ گفت تا جلوی سوء استفاده از جوانان و نوجوانان گرفته شود.

منابع :

1.قرآن

2. مسجد و تاثیرات علمی و اجتماعی آن در جامعه اسلامی عباسعلی فراهتی/ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی هنری مساجد

3.فر هنگ‌نامه مسجد /محمد محمدی ری شهری دار الحدیث 87

4.احکام حضور المسجد /عبد الله بن محمد العسکر السعودیه

5.احکام حضور المساجد (تعریف مسجد - فضیلت مسجد - احکام مسجد)/ شیخ عبدالله الفوزان

6. مسجد محور حرکت اسلامی (المسجد فی فکر امام الخمینی) /کلمات قصار امام خمینی

7. کار کرد های مسجد در صدر اسلام (در آمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامی ) عباس برومند

8.دور المسجد الروحی فی المحافظة علی الانس و الاستقرار الاجتماعی/دکتر طاهر احمد لولو

9. دور المسجد فی التنمیه المهینه و العلمیه/دکتر انور نصار جامعة القدس المفتوحه

10. دور المسجد فی مکافحه الفقر و البطاله/دکتر اسماعیل سعید رضوان

11.نحو مسجد افضل (ولید بن صقر الحمیدی)

12. مسجد و خانواده سید تقی واردی

13. نقش مسجد در تعالی و تحکیم بنیان خانواده سید حسین حر

14.نقش مسجد در تحکیم خانواده مصاحبه با احمد مبلغی

15.مساجد و جوانان فرصت ها و تهدیدها عبدالله اسدی عسگر آزمون علیرضا آمران

16. تنوع مدیریت در مساجد فرصت یا تهدید محمد علی موظف رستمی

17.سایت اطلاع رسانی مسجد جامع امام باقر (علیه السلام)

18.لسان العرب، ابن منطور

19.مفردات راغب، راغب اصفهانی

20.تحریر الوسیله، امام

21.وسایل الشیعه،شیخ حر

22.تهذیب الاحکام، شیخ طوسی