باسمه تعالی
چکیده
خانوادهها در این دنیای پرهیاهو که بهسوی مدرنیته شدن پیش میرود، با مشکلات بسیاری مواجه شده که به تنهایی نمیتوانند به رفع آنها بپردازند؛ درنتیجه نیازمند راهنما و مشاوری امین و مورد اعتماد هستند تا در مواقع لزوم، آنان را یاری نماید. مساجد بهعنوان یکی از مهمترین مراکز مشاوره در جوامع دینی، مناسبترین مکان و مطمئنترین مشاور بهمنظور جذب خانوادهها، جوانان و تحکیم پیوند میان آنان است؛ ازاینرو مساجد میتوانند در رفع مشکلات اخلاقی و آسیبهای اجتماعی و... به خانوادهها کمکی شایان کنند.
این نوشتار که با هدف بررسی نقش مسجد در مشاورۀ اجتماعی و تحکیم خانوادهها صورت گرفته، درصدد بررسی و تبیین نقش مرکزیت مسجد در مشاوره به خانوادهها و تأثیر آن در انسجام خانواده و گسترش روابط اجتماعی است.
کلیدواژه: مسجد، خانواده، جوان، اجتماع، انسجام، فرهنگسازی، مشاوره.
مقدمه
با تحقیق در تاریخ ادیان گوناگون میتوان دریافت که دین جزو جداییناپذیر فرهنگ و تمدن هر جامعهای بوده است؛ درحقیقت، پیشینۀ انجام اعمال عبادی و ساختن عبادتگاه به زمانهای بسیار دور یعنی دوران زندگی حضرت آدم (علیه السلام) بازمیگردد. معابد در همۀ ادیان توحیدی جایگاهی خاص داشته و مکانی مقدس بهشمار میروند؛ اما با اینهمه، قداست و ارزش مکانهای دینی در بین مسلمانان بیشتر بوده و مسجد یکی از نهادهای عبادی، اجتماعی و سیاسی است که بیشترین تحول را در جهان امروز و جامعۀ مسلمانان ایفا کرده است. این نهاد مقدس، بهترین پایگاه برای شناخت ارزشهای الهی، نماد دینی مسلمانان و نشانۀ حضور خداوند در زمین بهشمار میرود.
مسجد در اسلام نه تنها جدا از زندگی و جامعه نیست، بلکه کانون فعالیتهای جامعۀ اسلامی است. در همۀ ادیان الهی، علاقه‌های معنوی از تمایلات مادی جدا بوده و انسان به کنارهگیری از جامعه ترغیب میشود، ولی در اسلام مساجد در قلب اجتماعات بنا شده و نیایش به صورت گروهی توصیه شده است. مسجد کانون همبستگی و انس و الفت مسلمانان با یکدیگر و عامل نیرومندی در اتحاد مسلمانان جهان است.
در دین مبین اسلام، خانواده کوچکترین عضو اجتماع و زیرساخت اصلی جامعه و مسجد محبوبترین مکان شهرها نزد خداوند1 و خانۀ هر پرهیزکاری است.2 ارتباط نهاد خانواده و مسلمانان با مسجد رویکرد تازهای نیست که در زمان ما اهمیت یافته باشد، بلکه هدف و آرمان پیامبر (صلی الله علیه و اله وسلم) نیز از احداث مساجد، تشکیل پایگاهی مردمی بهمنظور انجام همۀ امور مسلمین و کانون هرگونه حرکت اجتماعی است. مسجد از مهمترین مراکز دینی مسلمانان است که در طول تاریخ اسلام، نقشی ارزنده در رشد و تعالی خانواده در زمینههای گوناگون داشته و در آینده نیز خواهد داشت؛ همچنین مساجد، نقشی مؤثر در حفظ و پاسداشت باورهای دینی و فرهنگی جوامع مسلمان دارد؛ افزونبراین مساجد میتوانند از طریق مشاوره به خانوادهها و حل مشکلات آنها در جامعه، بیان ابعاد گوناگون خطر تهاجم فرهنگی، مکانیسمها و نیز شیوههای مقابله با آن و تقویت گرایشهای مذهبی، از نهاد خانواده و مفاهیم دینی دفاع کرده و مانع فراموشی ارزشها شود.
هدف از نگارش این مقاله، بررسی نقش مسجد در مشاوره جهت حل مشکلات خانوادهها و درنتیجه پیوند میان اعضای آن است. خانوادهها در جامعۀ امروز با چه مشکلاتی مواجه هستند؟ مسجد چه نقشی در مشاوره و رفع مشکلات خانوادهها دارد؟ آیا مسجد میتواند عامل مؤثری در تحکیم روابط خانوادهها باشد؟ راهکارهای مسجد بهمنظور جذب خانوادهها و جوانان چیست؟ و مساجد کنونی تا چه حد در رسیدن به این هدف موفق بودهاند؟
در این پژوهش نخست به جایگاه مسجد در اسلام و جامعۀ ایران، نقش مذهب در جامعه و خانواده در نگاه قرآن و دین و سپس به مشکلات خانواده در جامعۀ امروز، پیامدهای حضور خانوادهها در مسجد و راهکارهای مسجد جهت جذب خانوادهها و جوانان و مشاوره به آنها بهمنظور حل مشکلات خانوادهها پرداخته میشود.
جایگاه مسجد در اسلام
در فرهنگ دینی، مسجد یادآور بندگی در پیشگاه خداوند متعال و جایگاه سجده است و سجده، اوج عبادت و بندگی انسان؛ برترین مکان برای عبادت و نزدیک شدن به خداوند متعال و عروج انسان به ملکوت است. در آیات و روایات فراوانی به مسجد و اثر آن در زندگی شخصی انسانها اشاره شده است؛ برهمین اساس حضور در مسجد موجب ارج نهادن به زندگی جمعی و هماهنگی با گروه، تعامل روان و تن، کاهش مشکلات افراد از طریق راهنمایی و مشاوره، ایجاد آرامش روانی و غلبه بر آلام روحی و شناخت استعدادها و پرورش آن میشود. رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و اله وسلم) دراینباره میفرمایند: «مساجد خانۀ پارسایان است و هرکس مسجد خانهاش باشد، خداوند انجام کار او را رحمت و شادی قرار داده و اجازۀ عبور از صراط به سوی بهشت را به او خواهد داد.»3
هدف پیامبر (صلی الله علیه و اله وسلم) از بنای نخستین مسجد در جامعۀ تازهمسلمان آن زمان، وحدت و انسجام میان مسلمانان و تحکیم مبانی اعتقادی و فرهنگسازی در روابط مردم، تحکیم نهاد خانواده، آشنایی با احکام الهی و اجرای آن و... بود.این مکان مقدس تنها مرکزی عبادی بهشمار نمیرفت و افزونبر جنبههای مذهبی و عبادی، دربرگیرندۀ مضامین تربیتی، اجتماعی، اقتصادی و.. نیز میباشد؛ بههمین دلیل از مسجد بهعنوان نخستین پایگاه مردمی و مظهر اسلام یاد شده است که با تقویت ارزشهای مذهبی، دفاع از مفاهیم اعتقادی و بیان آموزههای اسلام نقشی بسزا در حفظ نظام ارزشی جامعه دارد؛ چراکه مسجد به جهت دردسترس بودن، محلی مناسب برای اجتماع مسلمانان و برگزاری مراسم گوناگون اجتماعی و گسترش فرهنگ اصیل اسلامی است.
مسجد در جامعۀ ایران
مساجد همواره بهعنوان کانون هم‌گرایی مسلمانان مطرح بوده و با از بین رفتن یا جابهجایی حکومتها، هیچگاه جایگاه و نقش محوری خود را در میان مردم از دست نداده و مرکز نخستین حرکتهای مردمی در مبارزه علیه ظلم و ستم بوده است. در تاریخ ایران و در جریان انقلاب اسلامی نیز، مساجد بهعنوان یکی از پایگاههای مردمی در ایجاد و شکلگیری انقلاب و مبارزه علیه رژیم ستم‌شاهی نقشی مؤثر را ایفا نمودهاند؛ همچنین مساجد در کنار فعالیتهای انقلابی و مبارزه با استبداد آن زمان در زمینههای دیگر نیز بسیار فعالانه حضور داشته و با بسیج امکانات و نیروهای مردمی در مواقع ضروری و بحرانی به کمک نیازمندان و آسیبدیدگان میشتافت. این کمکها نه تنها شکلدهندۀ حس تعاون و نوعدوستی در میان مردم شده بود، بلکه زمینۀ وحدت و همبستگی و مسئولیتپذیری را در آنان زنده میکرد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تأسیس جمهوری اسلامی نیز، مسجد به حرکتهای مردمی خود ادامه داده و به کارکردهای جدیدی دست یافت؛ این مسجد بود که در زمینۀ آموزش جوانان بهویژه در روستاها و تقویت روحیۀ همکاریهای جمعی در آنان به ترویج ارزشهای دینی پرداخت. با آغاز جنگ تحمیلی نیز بهدلیل وضعیت بحرانی در کشور، مساجد جایگاهی ویژه در جمعآوری نیروهای مردمی یافت و اکثریت ارگانها با مردم از طریق مسجد در ارتباط بوده و به تبلیغ ارزشها و احکام دین میپرداختند.
امروزه مسجد بهصورت پایگاهی فعال و پویا به منظور ارائۀ خدمات اجتماعی و فرهنگی درآمده که نتایج سازندهای نیز در زمینههای گوناگون داشته است؛ بیتردید مساجد یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در تداوم فرهنگ اسلامی در دنیای مدرن امروز هستند؛ ازاینرو احیا و حفظ جایگاه مسجد، نیازمند تلاش همه جانبه و پیگیر مسئولین و مردم است؛ چراکه مسجد، بهترین رسانۀ تبلیغی برای ترویج فرهنگ دینی در جهانی است که بهسرعت در جهت مدرنیته شدن و تغییرات شتابان فرهنگی، اجتماعی و... گام برمیدارد.
جایگاه مسجد در اجتماع و خانواده
نقش مذهب در جامعه
زندگی در دنیای مدرن امروزی و توجه به مادیات چنان انسان را دچار رنج و مشقت و نگرانی و اضطراب نموده که جز مادیات چیزی را نمیشناسد و تنها دغدغۀ فکریاش، فراهم کردن زندگی مرفه بوده و همه بهسوی ثروت درحرکت‌اند. بهطوریکه اگر روزی این زرق و برق از زندگی وی گرفته شود، نقطۀ اتکای دیگری نداشته و ناچار به یأس و ناامیدی، غم و اندوه و ترس میرسد؛ چنانچه خداوند در قرآن کریم به این نکته اشاره نموده است: «ما آن‌چه در زمین جلوهگر است، زینت و آرایش ملک زمین قرار دادیم تا مردم را به آن امتحان کنیم که کدامیک، در طاعت خدا عمل‌شان نیکوتر خواهد بود.» (کهف،6)
بهراستی زندگی انسان تنها در مادیات خلاصه شده و آرامش او با رفاه تامین میشود؟ آیا خلئی در این زندگی صنعتی احساس نمیکند؟ و آیا برای ادامۀ حیات و کسب آرامش مطلق به منبعی کامل نیاز ندارد؟
در این دنیای پرتنش، انسان به چیزی نیاز دارد که بتواند نگرانیها و فشارهای روانی حاصل از این زندگی ماشینی را از وی دور ساخته و به زندگی امیدوار نماید و آن داشتن ایمان به خدا و اعتقاد به یک مبدأ حقیقی و قدرتی فوق انسانیت است. آری در پرتو ایمان به خداست که انسان از کفر و نفاق نجات یافته و به آرامشی درونی دست مییابد؛ ویلیام جیمز دراینباره میگوید: «ایمان یکی از قوایی است که بشر به مدد آن زندگی میکند، فقدان کامل آن درحکم سقوط بشر است»؛4 همچنین ویلدورانت، زندگی بدون دین را ملال انگیز و پست میداند که همچون جسدی بیروح است.5
حال این پرسش مطرح است که آیا میتوان در دنیایی زندگی کرد و به آرامش رسید که خداوند حضور نداشته و نقش مذهب در آن نادیده گرفته شده است؟
بهراستی چگونه میتوان در چنین دنیایی زندگی کرد، درحالیکه جامعۀ دینی تبلور مهربانی، گذشت و امنیت است که در سایۀ آن، ارزشهای انسانی و الهی تجلی یافته و بشر در مواقع نگرانی و اضطراب بهصورت ناخودآگاه رو بهسوی خداوند میآورد؛ خداوند متعال در قرآن کریم دراینباره میفرماید: «و انسان را هرگاه مصیبتی پیش آید، در آن حال به تضرع و توبه و انابه به درگاه خدا میرود» ( زمر،7)؛ و نیز میفرماید: «بگو خداست که شما را از آن سختیها نجات میدهد و از اندوه میرهاند. باز هم به او شرک میآورید؟» (اعراف،185)
خانواده در نگاه قرآن و دین
خانواده، بنیادیترین نهاد در اجتماعات بشری و نخستین هسته و سنگ بنای جامعه است که از آن قوم و قبیله و درنهایت جامعه تشکیل میشود؛ ازاینرو هرچه خانواده از استحکام بیشتری برخوردار باشد، جامعۀ استوارتری خواهیم داشت. در جوامعی که کانون گرم خانواده و محبت پدر ومادر معنای عمیقی نداشته و به تربیت فرزندان توجه کافی نشود، پیامدی جز بیهویتی فرهنگی و درنتیجه شکاف بین نسلها نخواهد داشت.
در قرآن کریم و متون دینی از آفرینش انسان به شکل خانواده یاد شده و هدف از تشکیل آن، رسیدن به سکون و آرامش برپایۀ دوستی و رحمت است که موجب استواری و سلامت ارکان خانواده میشود. خداوند در قرآن، خانواده را با عنوان «آیه» معرفی کرده و آرامش و سکینۀ قلبی انسان را در گرو داشتن خانوادهای سالم و با ایمان میداند: «و از نشانههای او این‌که همسرانی از جنس خود شما برای شما آفرید تا در کنار آنها آرامش یابید و در میان‌تان مودت و رحمت قرار داد، در این نشانههایی است برای گروهی که تفکر میکنند» (روم،21)؛ و در آیهای دیگر، همسران لباس یکدیگر معرفی شدهاند: «آنها لباس شما هستند و شما لباس آنها، هر دو زینت یکدیگر هستید و باعث حفظ یکدیگر». (بقره،187)
خانواده در نگاه دینی، تنها مکانی برای ارضای نیازهای جنسی نبوده، بلکه نهادی مقدس جهت حفظ عفت، ارضای نیازهای عاطفی زوجین، رشد شخصیت افراد خانواده در اثر تعامل با یکدیگر، تربیت فرزندان شایسته، آموزش مسئولیتپذیری و صبر در برابر مشکلات و فراهم نمودن زمینۀ رشد و تعالی در انسان است. در نگاه جامعهشناسان غربی، ساختار خانواده از مدل ثابتی برخوردار نیست؛ لیکن در رویکرد دینی، کارکردهای خانواده براساس نیازها و استعدادهای افراد خانواده و بهمنظور رسیدن به سعادت حقیقی انسان از سوی خداوند طراحی شده است.7 تربیت اصولی را میطلبد که سرشار از شور و عشق به همراه خرد و دانایی باشد و والدینی در این راه موفقترند که درست زندگی کنند و الگوی مناسبی برای فرزندان خود باشند؛ همچنین خانوادهها باید مراقب اعمال و رفتار فرزندانشان بوده و آنان را به شرکت در فعالیتهای اجتماعی و مذهبی بهویژه حضور در مسجد ترغیب نمایند.
مشکلات خانواده در جامعۀ امروز
خانواده، نخستین محیط برای پرورش شخصیت انسان و مرکزی است که کودکان در آن از رفتار و گفتار والدین به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه الگو پذیرفته و به یادگیری آنها میپردازند؛ همچنین خانواده بهعنوان یک واحد اجتماعی، بر سایر خردهنظامهای اجتماعی تأثیر گذارده و از آنها تأثیر میپذیرد؛8 برهمین اساس روانشناسان و کارشناسان علوم تربیتی بسیاری از ناهنجاریهای اجتماعی را تحت تأثیر خانواده میدانند؛ پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و اله وسلم) دراینباره میفرمایند: «هر نوزادی بر فطرت الهی به دنیا میآید، اما پدر و مادر، او را به دین یهود یا مسیحیت یا زرتشتی میکشانند»؛9 ازاینرو موقعیت خانواده و آن‌چه والدین به آن اهمیت میدهند و برای آن ارزش قائل میشوند، نقشی بسیار مهم در تربیت کودکان داشته و ارزشهای خانوادگی را تعیین میکند؛ فضای معنوی خانواده و اهمیت دادن به ارزشهای دینی، فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی در آن، تأثیر بسیار زیادی در کسب این باورها توسط فرزندان دارد.
با توجه به این‌که خانواده خشت اول بنای اعتماد و مسئولیت در هر جامعه بوده و به جهت نقش و اهمیت آن در رشد و سرنوشت نسلها و حیات انسان، موضوع بحث ادیان گوناگون و نیز دانشهای متعددی همچون روانشناسی، علوم تربیتی، جامعهشناسی و... قرار میگیرد؛ همچنین رشد و انحطاط هر ملتی در ارتباط با خانواده بوده و سرآغاز هر حرکت و تفکری بهشمار میرود.
انسان امروزی که آیندۀ خود و آمال و آرزوهایش را بهدلیل رواج فساد اخلاقی و بیبندوباری بربادرفته دیده و توانایی رویارویی با واقعیتها را در خود نمیبیند؛ درنتیجه صبر و استقامت خود را از دست داده و ممکن است دست به اقدامات جنونآمیزی همچون خودکشی، قتل و جنایت و اعتیاد بزند؛ چراکه وی خواستار زندگی آرام و بیدغدغهای است و از تنهایی که دستاورد پیشرفت و صنعتیشدن است، رنج میبرد؛ عضویت در یک گروه، افزون بر پرورش احساس تعلق به گروه، موجب کاهش اضطراب و نگرانی در فرد شده و در نتیجه انسان به افسردگی که پیامد تنهایی است، دچار نمیشود؛ ازاینرو تنها راه دستیافتن به آرامش و تحکیم بنیان خانوادۀ خود را بازگشت بهسوی خداوند و پذیرش دین به منظور متعالیشدن و زدودن زشتیها، خودخواهیها و پلیدیها میداند.
در این دنیای پرهیاهو و زمانیکه انسانها دچار سردرگمی و بحران هویتی شده و اضطراب و افسردگی، شایعترین بیماریهای جوامع بهحساب میآیند، گرایش جوانان و نوجوانان و خانوادهها به مسجد و حضور مؤثر در آن میتواند راهنما و هدایتگر نسل جوان و امیدبخش خانوادهها برای ساختن آیندهای روشن و زیبا باشد. راز و نیاز با پروردگار در هر مکانی، نیاز روحی انسان را به عبادت تأمین میکند، ولی این نیاز در مسجد بهتر برآورده میشود؛ بههمین دلیل معصومین(علیه السلام)، مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن دانستهاند.10 پناهگاهی که انسان را از دغدغه و نگرانی رهانیده و موجب آرامش وی میشود. هرگاه مؤمن به مسجد وارد شود، در فضایی مملو از پاکی و قداست قرار میگیرد. خانهای ساده ولی آکنده از جلوههای معنوی و الهی و مؤمن همۀ تلاش خود را میکند تا آن مکان مقدس به گناه آلوده نشود.
جوانان در خانواده و مسجد
برخی از دانشمندان، دوران نوجوانی و جوانی را به سبب وجود تمایلات متضاد، مبهمترین دوران زندگی بهشمار میآورند. این مرحله از زندگی، سن خواستن، طردکردن و گاهی تمکین، نفی و انکار است. سن مبارزه و تلاش همراه با احساسات آتشین که غرور، بلندپروازی، استقلالطلبی و بیقراری در آن خودنمایی میکند و درعینحال سن خودشناسی و کسب معرفت است.
دین اسلام از جوانان بهعنوان بزرگ‌ترین سرمایههای جامعۀ اسلامی یادکرده که با شور و نشاط جوانی و قدرت جسمانیشان میتوانند در رفع بسیاری از مشکلات جامعۀ اسلامی یاری برسانند؛ ازاینرو در ارتباط با شیوۀ برخورد با جوانان توصیه به مدارا، و از خانوادهها میخواهد تا در کارها و مشکلات خود با جوانان مشورت کرده و اعتماد بنمایند. پیامبر گرامی اسلام نیز از همان آغاز دعوت به اسلام، توجه بسیار عمیقی به این نسل داشته و همواره در تلاش بودند تا آنان را با اصول اخلاقی و مذهبی آشنا نمایند. توصیۀ اسلام دربارۀ شیوۀ برخورد با جوانان و چگونگی جذب آنان میتواند برای جامعۀ امروز ما کارآمد باشد. جامعهای که بهسوی جهانیشدن گام برمیدارد و نیروی جوانی و استعداد آنان در پیشرفت کشور نقشی مؤثر دارد؛ برهمین اساس با برنامهریزی دقیق فرهنگی و درک نیازهای زیستی، روانی، عاطفی و اخلاقی این نسل میتوان به تربیت و هدایت صحیح آنان پرداخت؛ البته مشکلاتی نیز دراینزمینه وجود دارد و آن تلاش دشمنان جوامع مسلمان بهمنظور فاصله گرفتن جوانان از هویت فرهنگی- مذهبی و باورهای دینی است؛ والدین بهعنوان نخستین مربیان نسل جوان در خانواده و معلمان مدارس در محیط مدرسه و متولیان مساجد بیشترین نقش تربیتی را برای نسل جوان ایفا میکنند؛ بیتردید مساجد بهدلیل نقش تاریخی این پایگاه انسانسازی و جنبۀ مذهبیبودن آن، اساسیترین وظیفه را در جهت تشویق جوانان به شرکت در فعالیتهای مسجد و حضور در برنامههای آن دارد؛ همچنین حضور مستمر خانوادهها و جوانان در مسجد به تغییر و تحول اخلاقیات و روحیۀ انسان منجر میشود؛ درنتیجه موجب محبت و صمیمیت بیشتر میان اعضای خانواده، تقویت روحیۀ عدالتطلبی، اجتماعیبودن و آزادی اندیشه در انسان شده و درس مقاومت در برابر سختیها و سادهزیستی میدهد.
پیامدهای حضور خانوادهها در مسجد
انس با مسجد و مداومت بر حضور در آن، بازدارنده از انحرافات اخلاقی و دوری از منکرات بوده و انسان به کرامت و عزتنفس دست مییابد؛ ازاینرو جامعه از خانوادهای که حضور مستمری درمسجد دارد، احساس امنیت و اعتماد بیشتری میکند. پیوند خانواده و مسجد و تأکید بر حضور دائمی در آن، نه تنها موجب کسب معرفت و خداشناسی شده، بلکه انسان را از هر فکر وخیال دنیوی میرهاند؛ امام سجاد (علیه السلام) دراینخصوص میفرمایند: «مساجد، خانههای خدا میباشند. پس هرکسیکه بهسوی آنها بشتابد، بهسوی خدا شتافته و او را قصد کرده است و شخص نمازگزار مادامیکه درحال نماز است، در نزد پروردگار متعال قرار گرفته است».11
دین مقدس اسلام، مسلمانان را به برادری و حفظ وحدت در جامعۀ اسلامی دعوت نموده و میتواند در حل مشکلات خانوادهها نقشی بسزا ایفا کند. مسجد مکانی برای آشنایی با دردها و مشکلات اجتماعی و چارهاندیشی جهت رفع آنهاست و هنگامی به نتیجه میرسد که اقداماتی را درپی داشته باشد. امام رضا (علیه السلام) یکی از فواید و آثار ارزندۀ نماز جماعت و حضور خانوادهها در مسجد را همیاری و تعاون مسلمانان بر تقوی برشمردهاند.12 با توجه به این روایت، ازجمله فعالیتهای مساجد در جهت رفع مشکلات اجتماعی و همیاری میان مسلمانان، کمک به نیازمندان با حفظ آبرو و شخصیت و عزتنفس افراد، پرداخت وام به آنان، عیادت از بیماران، مشاوره با خانوادهها و جوانان بهمنظور برطرف نمودن مشکلات آنها و... است.
از دیگر پیامدهای حضور خانوادهها در مسجد، آگاهی از احوال یکدیگر است؛ یکی از مشکلات جامعۀ امروز، بیخبری از گرفتاریهای یکدیگر و فاصلهگرفتن و دورشدن از هم است که صدمات و آسیبهای جبرانناپذیری را به نهاد خانواده و در نهایت به انسجام و اتحاد جامعه وارد میکند. انسان با حضور در مسجد است که از تواناییهای خود شناخت پیدا کرده و بر حس مسئولیتپذیریاش افزوده میشود؛ چراکه ارتباط مستمر با جمعی خاص، موجب آشنایی فرد با مشکلات مردم و امکانات جامعه شده و میآموزد که چگونه به یاری دیگر افراد جامعه شتافته و در مواقع ضروری از چه افرادی برای حل مشکلاتش کمک بخواهد؛ بنابراین حضور خانوادهها در مساجد و آشنایی با اوضاع یکدیگر میتواند زمینهساز مناسبی برای رفع گرفتاری از درماندگان و مشکلات خانوادههای محله باشد.
راهکارهای مسجد جهت مشاوره و حل مشکلات خانوادهها
معابد در دیگر ادیان، ارتباطی عمیق و ریشهدار با مشکلات اجتماعی خانوادهها نداشته و دراینباره دخالتی نمیکنند. آنها را در این بحرانزدگی هویتی و فرهنگی رها کرده و تنها مکانی برای اعتراف به گناهان و کسب رضایت خداوند هستند؛ لیکن ماهیت مساجد در جامعۀ مسلمانان بهگونهای است که افزونبر ارتباط با خداوند، به مسائل اساسی و بنیادین جامعه توجه داشته و کانون مشورت به شمار میروند؛ همچنین موجب انسجام اجتماعی گروههای مختلف مردم شده و به عنوان یک پایگاه پرارزش و مقدس، بهترین مکان برای اندیشیدن به خود و دلسپردن به خداوند متعال و کسب کمالات انسانی میباشند.
مسجد از مهمترین مراکز دینی مسلمانان و مناسبترین پناهگاه برای خانوادهها بهمنظور رفع مشکلات اجتماعی و امینترین مشاور است. مساجد با یک برنامهریزی اصولی و گزینش نخبگان محله و افراد باتجربه میتواند در جهت حل مشکلات اهالی محل و جذب آنان به مسجد و درنتیجه انسجام خانوادهها اقدامات اساسی بنماید؛ برخی از این اقدامات عبارتند از:
ـ برگزاری کلاسهای آموزش خانواده و جلسات مشاوره: هر انسانی در زندگی شخصی خود با مشکلات و ناراحتیهای بسیاری روبهرو میشود که بهتنهایی توان حل آن را ندارد. مشورت و مراجعه به آرای عمومی در حل مسائل اجتماعی نقشی مهم و کاربردی در تکامل جامعه دارد و تبادل آرا در مسائل فردی واجتماعی، رشد و شکوفایی را به همراه دارد؛ ازاینرو مسجد بهترین جایگاه برای طرح مشکلات و نارساییهای اجتماعی است؛ برنامههای مسجد پیرامون حل مشکلات خانوادهها و رشد و تعالی آنها میبایست به نحوی باشد که به مشکلات مسلمانان، نگاهی معقولانه و منطقی داشته و از طریق راهنمایی و مشاوره به رفع آنها بپردازد؛ بدینسان از مشغلۀ فکری انسانها و درگیری روحی آنان کاسته و با فراغ بال به زندگی روزمرۀ خود بپردازد. چنین برنامهای از سوی مساجد میتواند عاملی مؤثر در جهت کاهش اضطراب و افسردگی در انسان و موجب غلبۀ وی بر رنجهای درونی و مشکلات اجتماعی شود؛ بیتردید حضور در چنین مکانی، روح تعهد و دردمندی را در فرد پرورش میدهد؛ امام صادق (علیه السلام) دراینخصوص میفرمایند: «آن‌گاه که در مشکلات زندگی، اندوه یکی از شما را فراگیرد، چه چیز مانع از آن است که وضو گرفته شود و در مسجد دو رکعت نماز بهجای آورد و خداوند را بخواند؟ آیا سخن خداوند را شنیدهاید که میفرماید: "و از صبر و نماز یاری جویید"»؛14 و نیز پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و اله وسلم) میفرمایند: «هنگامیکه مشکلات و بلاها نازل میشود، اهل مسجد درامانند».15
مسجد با برپایی کلاسهای آموزش خانواده و جلسات مشاوره برای آنان، و نیز مشاوره جهت ازدواج و انتخاب رشتۀ تحصیلی به جوانان، همچنین برگزاری کلاسهای آموزشی در رشتههای گوناگون که موردعلاقه جوان باشد، نهتنها به رفع مشکلات خانوادگی آنان کمک نموده و موجب پیوند میان والدین و فرزندان و از بین رفتن شکاف میان آنان میشود، بلکه در جذب خانوادهها به مسجد کارآمد است.
ـ شورای حل اختلافهای مردمی: در هر مکانی و هر زمانی ممکن است بین دو همسایه، دو دوست و یا ساکنان دو محله اختلاف نظر پیش آمده و مشکلاتی را برای آنان پدید آورد؛ لیکن مراجعه به دادگاه و شکایت و طی کردن مراحل قانونی برای همۀ افراد مقدور نیست؛ بنابراین وجود چنین شورایی در مسجد بهمنظور برطرف نمودن مشکلات پیشآمده در محل و چارهاندیشی جهت رفع آنها از دیگر فعالیتهایی است که موجب اعتماد به مسجد و صمیمیت افراد محله با یکدیگر میشود.
ـ برپایی جلسات پرسش و پاسخ: جوان نیازمند دیدهشدن است و در دنیایی متفاوت از دیگران بهسر میبرد؛ بههمیندلیل با دنیای اطراف بهویژه والدین اختلاف سلیقه پیدا کرده و مشکلاتی بروز میکند. یکی از مسائل قابل تأمل، فاصله میان نسلها و دینگریزی در جوان بوده که نیازمند نگاهی ژرف و بررسی واقعبینانۀ این موضوع است؛ ازاینرو تلاش تمامی نهادهای فرهنگی- مذهبی ازجمله مساجد و برنامهریزی دقیق و حسابشده میتواند راهگشای این امر باشد تا بهترین نیروی فعال و تأثیرگذار جامعه از این مشکل رهایی یابد؛ امیرالمؤمنین (علیه السلام) دراینباره و خطاب به فرزند بزرگوارشان امام حسن (علیه السلام) میفرمایند: «قلب جوان نوخاسته، همچون زمینی خالی است، هر بذری که در آن افکنده شود، میپذیرد. پس من پیش از آن‌که دلت سخت شود و فکرت مشغول گردد، به ادب و تربیت تو مبادرت نمودم».16 و این همان نکته مهمی است که خانوادهها در امر تربیت از آن غافل شدهاند؛ زیرا مهمترین اصل در تربیت جوان، زمینهسازی روانی از راه احساسات و محبت قلبی است؛ بیتردید این بیتوجهی به عدمموفقیت منجر شده و پیامدی جز دینگریزی جوان و اختلاف بین والدین و جوان خواهد داشت.
مساجد با برپایی جلسات پرسش و پاسخ در زمینههای گوناگون، بهویژه در مباحث مورد نیاز جوانان مانند مسائل بلوغ، روابط دختر و پسر، انحرافات جنسی، بررسی آثار تربیتی نماز و عشقهای مجازی یا حقیقی و توجه به روحیۀ پرسش‌گری وی، موجب حضور گسترده خانوادهها و جوانان در مسجد و ارتقای سطح فکری آنان خواهد شد؛ چراکه همۀ انسانها نیازمند هویت دینی بوده که پیامد آن، احساس تعهد در قبال ارزشها و باورهای آن مکتب است. اختلال در این هویت سبب میشود نهتنها فرد توانایی ارزیابی ارزشهای دینی گذشتۀ خود را از دست بدهد، بلکه نتواند صاحب ارزشهایی شود که به کمک آنها بتواند آزادانه برای آینده طرحریزی کند.17
ـ وجود ستاد جوانان محل: این ستاد متشکل از جوانان هر محله و کارگزاران مسجد بوده که با هدف پرورش حس مسئولیتپذیری در جوان و آشنایی با مشکلات افراد دیگر جامعه و همدردی با آنان تشکیل میشود و ازجمله فعالیتهای آن میتوان به شناسایی افراد نیازمند و کمکرسانی با حفظ عزت و کرامت نفس آنان و معرفی به هیئت امنای مسجد جهت رسیدگی به وضعیت معیشتی آنان، یاری به خانوادههای سالخورده، حفظ امنیت در محل و... اشاره نمود؛ این کار نیازمند تعامل همه جانبه کارگزاران مسجد و جوانان دارد و در صورت موفقیت در انجام آن، موجب جذب خانوادهها و جوانان بیشتری به مسجد خواهد شد.
نقش ائمۀ جماعات در مسجد
امام جماعت در مسجد نقشی فراتر از خواندن نماز داشته و هدایتکنندۀ گروهی از مردم است؛ وی بیشترین تأثیر را در موفقیت مسجد و مهمترین عضو مدیریتی آن بهشمار رفته و میبایست از فضائل اخلاقی و رفتاری بهرهمند باشد؛ همچنین نوع برخورد و شخصیت امام جماعت با افراد بهویژه جوانان در روند گرایش آنان به دین و مسجد بسیار حائزاهمیت است.
امروزه مساجدی در جامعه وجود دارد که مملو از جمعیت و نیروی کارآمد و فعال بوده و بیشتر مسئولیت مسجد برعهدۀ آنان است؛ یکی از مهمترین دلایل حضور فعالانۀ این عده در برخی از مساجد، افزونبر امکانات مناسب مسجد و وجود کانونهای فرهنگی در آن، برخورد گرم و صمیمی امام جماعت و کارگزاران مسجد با آنان بوده که موجب علاقهمندیشان به شرکت در فعالیتهای مسجد محله شده است.
اگر امام جماعت با قشر حاضر در مسجد مخصوصا نیروی جوان محل، روابط صمیمانهای برقرار نموده و از نیازهای روحی و عاطفی آنان بهاندازۀ کافی شناخت داشته باشد و چنانچه، امام جماعت را فردی امین و باتدبر بدانند و به وی اعتماد کرده و مشکلات خود را بهراحتی مطرح نماید؛ بیتردید از این‌که امام جماعت به آنها اهمیت داده، احساس شخصیت و دیدهشدن میکنند؛ درنتیجه ـ خواه یا ناخواه ـ بهسوی مسجد تمایل پیدا کرده و با اشتیاق به امور مسجد میپردازند؛ بنابراین امام جماعت دارای مسئولیتی بسیار سنگین و فرصتی جبرانناپذیر پیرامون جذب گروههای مردمی نسبت به دین و درنهایت مسجد میباشد؛ افزونبر این وی میبایست از موانع برقراری ارتباط با امام جماعت و عدمتمایل خانواده ها به حضور در مسجد شناخت داشته و نسبت به رفع این موانع اقداماتی را بیندیشد؛ چراکه بیتوجهی و سطحینگری به این مسئله موجب دوری و شکاف میان خانواده ها و نسل جوان و مسجد، این پایگاه انسانسازی و درنتیجه مذهب میشود؛ ازاینرو حساسیت امام جماعت نسبت به جوانان محله و مشکلاتشان، برقراری رابطه بسیار قوی با خانواده ها، برگزاری جلساتی ویژه با جوانان، نهتنها موجب انسجام خانواده ها و گرایش جوان به حضور در مسجد و شرکت در فعالیتهای فرهنگی ـ آموزشی آن شده، بلکه در موفقیت مسجد نیز مؤثر میباشد.
محدودیتهای مساجد
متأسفانه در دنیای امروز که بهسرعت در حال پیشرفت و دگرگونی است، مساجد ما براساس نیازهای جوانان و خانوادهها بنا نشده است؛ چراکه اکثر مساجد تنها به داشتن شبستانی برای نماز بسنده کرده و فضای لازم را جهت فعالیتهای فرهنگی- علمی و آموزشی ندارد. فضاهایی که بتواند مشکلات اجتماعی خانوادهها را تا حدودی برطرف نموده و موجب انسجام کانون خانواده و جذب نیروی جوان بهسوی مساجد شود؛ همچنین در زمینۀ ارتباط مسجد و خانوادهها و چگونگی رفع مشکلات آنها در این جهان بحرانزده و جایگاه مساجد پیرامون نسل جوان، پژوهشهای بنیادینی وجود ندارد؛ نگرش تکبعدی به مسجد و انحصار آن به امور عبادی، یکی از دلایل مهم عدمتمایل برخی از خانوادهها به حضور در مسجد و درنتیجه دوری نسل جوان از مذهب است؛ ازاینرو میبایست با نگاهی نو به کارکردهای مسجد و بهرهجستن از آموزههای اسلامی، موجب حضور گسترده خانوادهها در مساجد و اشاعۀ فرهنگ اصیل اسلامی و تقویت باورهای دینی در خانوادهها شد؛ افزونبراین به مساجد بهعنوان مهمترین پایگاه مردمی و نماد دینی مسلمانان توسط مسئولین توجه چندانی نشده و هویت دینی خانوادهها بهویژه نسل جوان در این امر نادیده گرفته شده است؛ برهمین اساس برنامههای مساجد جهت جذب جوانان و خانوادههای آنان بهدلیل روزآمد نبودن و نداشتن برنامهای مدون، جامع و متنوع که متناسب با روحیۀ جوانان باشد، خانوادهها را با چالش و آسیبهایی مواجه نموده است.
نتیجهگیری
پینوشت ها:
منابع
