چکیده
در این مقاله در ابتدا به مفهوم و تعریف واژه مسجد پرداخته می شود و پس از بیان عناصر مختلف تربیتی اسلام، کارکردهای مسجد به خصوص در صدر اسلام و در عصر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) تشریح می شود. در ادامه دیدگاه های قرآن و معصومین (علیه السلام) پیرامون جایگاه و اهمیت مسجد ذکر می شود. این گفتار با بیان سخنانی قصار از امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری تکمیل می شود. در بخش بعدی به الگوی مصرف و لزوم اصلاح آن بر اساس رهنمودهای مقام معظم رهبری اشاره می شود. همچنین دیدگاه قرآن و ائمه در باره اسراف و قناعت متذکر شده نقش روحانیون مساجد در این مقوله بیان می گردد. همچنین بر اساس رویکرد سیستمی به الگوی مصرف، به عوامل دخیل در آن اشاره می شود. در نهایت و در بخش پایانی، نقش مسجد در آن و نیز در جهاد اقتصادی مسلمانان تشریح می گردد.
واژگان کلیدی: مسجد، کارکرد، الگوی مصرف، جهاد اقتصادی
واژه mosque انگلیسی شده واژه فرانسوی mosque است که از mezquita اسپانیایی و آن هم از مسجد عربی به معنای جایی که یک فرد در آن (در پیشگاه خدا) سجده می کند گرفته شده است. واژه مسجد (به همین شکل در فارسیف اردو و ترکی) پیشتردر زبان آرامی یافت شد که برای اشاره به مکانهای مقدس نبطیان و حبشیان به کار رفته بود. این واژه همچنین یک واژه متداول در عربی پیش از اسلام است. واژه مسجد به طور مکرر در قرآن به کار رفته است (بقره:144؛ توبه:17 و 18و 107و 108؛ حج:40؛ جمعه:1؛ جن:17). مسجد معمولا در قرآن برای اشاره به مکانهای مقدسی که خداوند در آنها عبادت می شود به کار رفته اما به یک نوع ساختمان اسلامی – بخصوص گونه جدید اشاره ندارد.
یک حدیث معروف خاطر نشان می کند که هرجا فردی نماز می گزارد یک مسجد است و بنابراین وجود یک ساختمان اسلامی را ((برای تحقق مسجد)) غیر ضروری می شمارد.
به هر روی تمام مسلمانان موظفند که هفته ای یکبار در ظهر جمعه به طور دسته جمعی نماز به جای آورند. همزمان آنها نسبت به جانشین پیامبر سوگند وفاداری یاد می کنند. مسجد بزرگی که در آن جماعت عبادت کنندگان برای عبادت روز جمعه حاضر می شوند مسجد جامعه یا مسجد جمعه یا مسجد جامع (مکان اجتماع) نام می یابد که معمولا به اختصار جامع گفته می شود.
بعدها واژه جامع به مساجد بزرگ اجتماع جایی که خطبه جمعه در آن ایراد می شود اختصاص یافت در حالی که واژه مسجد به مساجد کوچک خاص نماز روزانه اشاره دارد (به استثنای مسجد مکه و مدینه و بیت المقدس که نام های سنتی قرآنی خود یعنی مسجد را حفظ کرده اند). این تمایز هنوز آشکار ا در ترکیه مشاهده می شود که در آنجا هر یک از اصطلاحات خاص جامع و مسجد به طور صحیح به کار می رود.
کارکرد مسجد به وسیله ابن تیمه فقیه سده هفتم جمع بندی شده که شاید بهترین جمع بندی باشد. او مسجد را به عنوان ((یک مکان اجتماع که در آن نماز و امور عمومی اداره می شود)) تعریف می کند. به تعبیر ساده مسجد یک ساختمان به اندازه کافی بزرگ است که جماعت مومنان را در بر می گیرد و از یک محل سرپوشیده برای نماز و یک مکان روباز برای اجتماعات تشکیل شده و به سمت قبله ساخته شده است.
2) عناصر نظام تربیتی و فرهنگ ساز اسلام [2]
عناصر این نظام عبارت است از قرآن، عترت، نماز، مسجد، امر به معروف و نهی از منکر، روحانیت، نذر وقف و زکات و ایام خاص که در قالب یک نظام، حول خالق هستی با هم در تعاملی هدفمند به تقویت یکدیگر می پردازند.
شکل (1) عناصر نظام تربیتی و فرهنگ ساز اسلام [2]
3) کارکردهای مسجد در صدر اسلام [3]
مسجد نخستین و مهم ترین مرکز و نهاد جامعه اسلامی و از صدر اسلام تاکنون دارای ابعاد و کارکردهای عبادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و نظامی به شرح ذیل بوده است:
3-1- کارکرد عبادی مسجد
بر اساس آن چه از قرآن کریم استفاده می شود یکی از اهداف آفرینش عالم و موجودات، ((عبادت)) و ((تقرب الی الله)) است. در میان عبادات، سجده یکی از والاترین مظاهر عبادت و بندگی خداوند است؛ زیرا سجده کننده نهایت خضوع و خشوع و تسلیم در برابر ذات احدیت را اظهار می نماید. شاید به همین جهت است که همه آفرینش و تمامی موجودات در پیشگاه خداوند متعال سجده می کنند. عبادت و پرستش در مورد انسان-این گل سرسبد هستی- دارای دو معنای عام و خاص است؛ عبادت در معنای عام شامل هر گونه رفتار و کرداری می شود که رضایت و خشنودی خداوند در آن باشد و در معنای خاص؛ راز و نیاز با خداوند، ذکر و یاد خدا و نجوا و سخن گفتن با اوست که شامل عباداتی همچون دعا، ذکر، تلاوت قرآن و برپایی نماز می شود.
روشن است که هدف از عبادت، خسته کردن جسم و انجام حرکت های خاص و لقلقه زبان نیست؛ بلکه روح و جان عبادت، ((توجه قلبی)) به معبود حقیقی یعنی خداوند است. بدون شک در پیدایش توجه قلبی، شرایط و عوامل فراوانی نقش دارند که از آن جمله ((مکان عبادت)) است. مسجد با وی‍‍ژگیها و شرایط مخصوص به خود، بهترین و مناسب ترین مکان برای حضور در درگاه الهی و سپاس و شکرگذاری از اوست.
3-2- کارکرد فرهنگی، آموزشی و تبلیغی مسجد
یکی از کارکردهای مسجد در صدر اسلام، استفاده های فرهنگی، آموزشی و تبلیغی از مسجد است. دینی که با امر به خواندن و آموزش و قلم و مبارزه با جهل و نادانی آغاز شود، طبیعی است که برای رسیدن به این اهداف نیازمند به مرکز آموزش و تبلیغ است و چه جایگاهی مخصوصا با امکانات آن زمان، از مسجد والاتر و بهتر؟
شواهد و قراین تاریخی حاکی از آن است که پیامبر و یارانش قبل و بعد از هجرت از مسجد برای آموزش و تبلیغ استفاده می نمودند. آن حضرت پس از اعلان عمومی و تبلیغ رسمی دین اسلام قبل از هجرت به مدینه تا آنجا که امکان داشت، از مسجد الحرام در راستای تبلیغ و ترویج دین و آموزه های اسلام بهره می گرفتند.
3-3- کارکرد سیاسی، اجتماعی مسجد
یکی دیگر از کارکردهای مسجد در صدر اسلام، کارکرد سیاسی اجتماعی مسجد بوده است. به جرات و صراحت می توان ادعا کرد که در کنار بعد عبادی مسجد، وسیع ترین و مهم ترین کارکرد مسجد، کارکرد سیاسی و اجتماعی بوده است. مسجد پایگاه و مرکز تمامی فعالیتهای سیاسی جامعه اسلامی بلکه دارالحکومه آن بوده است. کلیه ملاقاتهای عمومی در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و پس از او در زمان خلفای نخستین و امام علی (علیه السلام) در مسجد انجام می شده است و حتی نمایندگان خارجی نیز در مسجد به حضور پذیرفته می شدند.
3-4- کارکرد اقتصادی مسجد
حضور در نمازهای جمعه و جماعت به طور طبیعی مومنین را از حال و روز یکدیگر آگاه نموده همیاری و همبستگی آنان را به دنبال دارد. در مساجد و جلسات مذهبی مومنین به رفع مشکلات یکدیگر و دیگر مومنین می پردازند. اگرچه در بررسیها و تحقیقات نه چندان کاملی که انجام شد، شواهد و قراین تاریخی که حاکی از انجام فعالیتهای اقتصادی مساجد در صدر اسلام باشد صرفنظر از کمک کردن به سائلین و مستمندان در مسجد، مستند دیگری در دست نیست، ولی بدون شک از اقدامات بسیار موثر و کارآمد مساجد و جلسات مذهبی و قبل از انقلاب اسلام، پشتیبانیهای مالی و اقتصادی از انقلاب و مبارزان بوده است. ((در قبل از انقلاب بسیاری از مساجد چنین تشکیلاتی اقتصادی داشتند ولی با توجه به حساسیت رژیم که این نهادها را در مقابل بانک می دانست، اکثرا مخفی بود و افراد معتمد و نیکوکار که اکثرا از قشر بازاری بودند، به صورت نهادینه اما غیر محسوس این کارهای را انجام می دادند و اتفاقا بسیار هم موثر بود)).
از نهادهای اقتصادی موثر قبل از انقلاب که رژیم هم نسبت به آن عکس العمل نشان می داد، موسسه کاریابی رفاه یا بنیاد رفاه و تعون اسلامی بود که به وسیله جمعی از دوستان و یاران امام تاسیس شد:
((این بنیاد که در سال 1346 کار خود را آغاز کرد، هدفش بیشتر این بود که در پوشش خاص خود، مشکلات کسانی را که در جریان مبارزه آسیب می دیدند حل کند... صندوقهای قرض الحسنه را هم تشویق کردیم که هم پوشش خوبی بود برای همان کارهای امدادی و سیاسی و هم راهی برای حضور بیشتر در مساجد (به این بهانه) و بهره گیری بیشتر از آنها به عنوان پایگاه مبارزه)).
4) مسجد از دیدگاه قرآن و عترت [4]
انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلاه و اتی ازکاه و لم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین و ان المساجد لله فلا تدعو مع الله احدا
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) در حدیثی قدسی می فرمایند: (( قال الله تبارک و تعالی: ان بیوتی فی الارض المساجد تضییء لاهل السما کما تضییء النجوم لاهل الارض. الا طوبی لمن کانت المساجد بیوته. الا طوبی لعبد توضا فی بیته ثم زارنی فی بیتی. الا ان علی المزور کرامه الزائر. الا بشر المشائین فیالظلمات الی المساجد بالنور الساطع یوم القیامه)).
پیامبر خدا به ابوذر فرمود: ای ابوذر! تا زمانی که در مسجد نشسته ای، خدای تعالی به تعداد هر نفسی که می کشی یک درجه در بهشت به تو می دهد وفرشتگان بر تو درود می فرستند و برای هر نفسی که در مسجد می کشی ده حسنه برایت نوشته می شود و ده گناه از تو پاک می گردد.
همچنین آن حضرت می فرماید: نشستن در مسجد به انتظار نماز عبادت است مادام که حدثی سرنزده باشد. عرض شد: یا رسول الله! حدث چیست؟ فرمود: غیبت کردن.
قرآن کریم می فرماید: ... و لو دفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بیع و صلوات و مساجد یذکر فیها اسم الله کثیرا ولینصن الله من ینصره ان الله لقوی عزیز
امام صادق (علیه السلام) فرمود: (( علیکم باتیان المساجد، فانها بیوت الله فی الارض و من اتاها متطهرا طهره الله من ذنوبه و کنت زواره فاکثروا فیها من اصلاه و الدعا))
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود:هرکس برای شرکت در نماز جماعت به مسجدی رود برای هر قدمی که بر می دارد هفتاد هزار حسنه منظور شود و به همان اندازه درجاتش بالا رود و اگر در آن حال بمیرد خداوند هفتاد هزار فرشته بگمارد که در قبرش به عیادت او روند و انیس تنهایی او باشند و تا زمانی که برانگیخته شود برایش آمرزش طلبند.
باز از آن حضرت نقل شده است که فرمود: هر نشستنی در مسجد لغو و بیهوده است. مگر نشستن سه کس؛ نمازگزاری که (قرآن) قرائت کند، کسی که ذکر خدا بگوید و کسی که به دنبال دانشی باشد.
5) سخنان قصار از امام خمینی (ره) درباره مسجد [5]
6) سخنانی قصار از مقام معظم رهبری درباره مساجد [5]
اسلام آمریکایی چیزی به نام اسلام است که در خدمت منافع قدرتهای استکباری و توجیه کننده ی اعمال آنهاست؛ بهانه یی برای انزوای اهل دین و نپرداختن آنان به امور مسلمین و سرنوشت ملتهای مسلمان است؛ وسیله یی برای جدا شدن بخش عظیمی از احکام اجتماعی و سیاسی اسلام از مجموعه ی دین و منحصر کردن دین به مسجد است (و مسجد نه به عنوان پایگاهی برای رتق و فتق امور مسلمین –چنان که در صدر اسلام بوده است- بلکه به عنوان گوشه یی برای جدا شدن از زندگی و جدا کردن دنیا و آخرت).
انقلاب از خانه ی مذهب –یعنی مسجد و مدرسه ی دینی- آغاز شد و جهتگیری مذهبی در انقلاب روز به روز افزایش پیدا کرد و نقش مذهب و ارزشهای معنوی، آن قدر قوی شد که کسانی را به میدان انقلاب کشاند که معمولا در هیچ انقلابی این گونه آدمها به میدان نمی آیند.
اینجانب همه مردم –بخصوص جوانان- را به پر کردن مساجد و حضور در نمازهای جمعه و جماعت و گرم نگهداشتن مراسم عزاداری سالار شهیدان حسین بی علی توصیه می کنم.
بهترین جایی که این گروههای مقاومت بسیج دارند همین مساجد است.
در این کشورهای اسلامی که امروز ائمه ی جمعه و جماعاتشان تشکیلات به وجود می آورند و مساجد رونق پیدا می کنند و کانون تحریک می شوند، تا دیروز مسجدها متعلق به یک مشت پیرمرد از کار افتاده بود. امروز آن مسجدها، جای جوانان و کانون جنبشهاست. این را شما کردید. این را حرکت شما و قائد عظیم الشانتان -آن مرد الهی- بود که انجام داد.
در نقاط مختلف جهان دشمنان اسلام به مسساجد –که پایگاه حریت انسان و جایگاه رابطه ی او با خدا و مرکزی برای کسب آگاه از شیطنتهای شیاطین زر و زور است –با بغض و کینه یی عمیق می نگرند و تا آنجا که بتوانند با وجود و حضور و فعالیت آنها ستیزه می کنند. هم اکنون مسجد الاقصی قبله دوم مسلمین –که بحمد الله پایگاه بیداری و مبارزه نیز شده است- مورد جسارت صهیونیستهای پلید قرار گرفته و در فرانسه و هند نیز مسجد در معرض اهانت و تخریب واقع شده است.
سفارش دیگری که من می خواهم بکنم، این است که همه ی خانواده ها و همه مردم –مخصوصا جوانان- به نماز و مسجد و عبادت و جلسات قرآن اهمیت بدهند. هر چه امروز این کشور از عظمت و عزت و قدرت به دست آورده است در سایه قرآن و اسلام و نماز و عبادت و ذکر خداست. هم باید به درس و کار توجه شود و هم به تدین؛ که تدین پشتوانه ی همه ی اینهاست. با نماز و مسجد و عبادت و جلسات دینی و جلسات قرآن باید انس پیدا کرد.
ملتهای مسلمان اکنون در همه جای عالم با بهره گیری از تجربه ی ملت ایران به مساجد و شعایر دینی اهتمام خاصی نشان می دهند. نهضت فلسطین و بسی نهضتهای دیگر امروزه از مساجد و نمازهای جمعه و جماعت نیرو و توان می گیرد. سزاوار است که ملت عزیز ایران نقش این شعایر را همواره به یاد داشته باشد.
طبق بینش ما، یادگارهای اسلامی عزیزند. می شد اسلام به مردم بگوید بروید در زمین صافی بایستید و نماز بخوانید عبادت کنید؛ در صورتی که به عمارت مسجد دستور داده است؛ ((انما یعمر مساجد الله)) . آباد کردن مسجد ملاک است و تجسم و تجسد خارجی این کار مورد نظر اسلام می باشد؛ چون تاثیر بسزایی دارد. در مورد شخصیتها هم همین طور است.
مساجد به شکل شایسته غبارروبی شود و خدمت به مسجد کاری مردمی و همگانی شمرده شود.
7) معنای لغتی و اصطلاحی اصلاح الگوی مصرف [6]
مصرف که واژه ای است عربی و از آن در زبان فارسی به هزینه و در زبان انگلیسی به Consumption و Consume تعبیر می شود مصدر میمی و اسم زمان و مکان است. از این رو باید آن را به معنای خرج کردن و زمان و مکان خرج نمودن دانست، ولی عرب زبانان برای رساندن این مقصود بیشتر از تعبیر ((استهلاک)) استفاده می کنند.
در اصطلاح اقتصادی مصرف عبارت است از ارزش پولی کالاها و خدماتی که توسط افراد خریداری و تهیه می شود.
برخی دیگر برای تبیین مقوله ی مصرف گفته اند: ثروت، منبع درآمد است و درآمد خالص (درآمد منهای استهلاک) به دو منظور استفاده می شود. بخشی از آن به انباشتن ثروت و پس انداز اختصاص می یابد و بخش دیگر صرف تحصیل لذت می شود. آن قسمت از درآمد که صرف به دست آوردن لذت می گردد، مصرف نامیده می شود.
گفتنی است از نگاه اقتصاددانان مهم ترین عامل تعیین کننده ی مصرف درآمد است. اهمیت این امر به حدی است که از نگاه آنان مصرف تابع درآمد است به گونه ای که هرچه درآمد بیشتر باشد مصرف بیشتر خواهد بود و برعکس. عوامل تعیین کننده ی دیگر عبارتند از: مالیات، قابل دسترس بودن هزینه تحصیل اعتبار و انتظارات از آینده در مورد قیمتها و درآمد.
همچنین با مطالعه مجموعه ای از مطالب مرتبط به موضوع اصلاح الگوی مصرف و همچنین توجه به سخنان مقام معظم رهبری این گونه می توان اظهار داشت که اصلاح الگوی مصرف عبارت است از نهادینه کردن روش صحیح استفاده از منابع کشور.
نکته ی قابل تامل آن است که اصلاح مصرف با اصلاح الگوی مصرف تفاوت داشته و نباید این دو را به اشتباه برداشت کرد. اگر بحث بر سر اصلاح مصرف بود، بیشتر ذهن انسان به سمت کاهش مصرف بی رویه منابع مصرفی مانند آب، غذا و ... می رفت، اما در اینجا سخن از کاهش مصرف مردم نیست، چرا که اصلاح مصرف یک امر شخصی فردی است که نظام حاکم می تواند راهنمایی ها و آموزش هایی برای آن ارائه دهد اما اصلاح الگوی مصرف یک مبحث کلان است که باید در سطوح کلان مدیریتی برای تغییرات اساسی در الگوی مصرف چاره ای اندیشیده شود و باید برخی راهکارها برای تعریف نظام جایگزین صورت گیرد.
همانطور که در قسمت قبل نیز اشاره شد، وقتی صحبت از الگوی مصرف می شود بیشتر به نظام و سیاستهای حاکم در جامعه بر می گردد تا قشر مصرف کننده.
واژه مصرف مبتنی بر نیاز و ضرورت است و اگر فرآیند تولید در کنار مصرف نباشدف به بیراهه رفتن است. یکی از علل رواج مصرف گرایی در کشوری چون ایران همانا سیاستهای کشورهای صنعتی و تاثیر پذیرفتن از رواج مصرف گرایی آنهاست.
سیاستگذاری نادرست و به عبارتی نبود سیاست و برنامه در سطوح مدیریتی کشور مصرف نادرست و الگوی نامناسب مصرف در جامعه را دامن می زند و پارادایم اصلاح الگوی مصرف که مبتنی بر یک اندیشه توسعه گراست را در نهایت به ضد خود تبدیل می کند.
در مجموع به نظر می رسد اولین و مهم ترین اقدام ضروری برای اهتمام به صلاح الگوی مصرف تبدیل این مشترک لفظی به یک مشترک معنایی و ارائه یک تبیین درست از موضوع است؛ چرا که در پرتو یک درک جامع و مشترک امکان تاثیرپذیری بیشتری بر این مهم میسر خواهد شد.
با توجه به اینکه هنوز در کشور ما روزانه شاهد تبلیغات کالاهای مصرفی مختلف و رواج مصرف گرایی از سوی تولیدکنندگان داخلی و خارجی هستیم و سازمان ها و ارگانهای دولتی نیز در رقابت با یکدیگر مانند آنچه در مورد بانکها در فصول قبلی اشاره شد، گوی سبقت در مصرف گرایی را از یکدیگر ربوده اند به نظر نمی رسد توجه به بستن شیر آب حین مسواک زدن یا دور نریختن خمیر اطراف نان کمکی به اصلاح الگوی مصرف در جامعه نماید، هرچند ممکن است مشکل کم آبی برخی از نقاط کظور را برطرف نماید.
8) اسراف از نظر قرآن [7]
در قرآن کریم واژه "اسراف" و مشتقات آن مکرر به کار رفته است ولی در 23 مورد لفظ "اسراف" استعمال شده که در هر مورد، مفهومی ویژه دارد. در غالب موارد، مقصود از اسراف جنبه های اخلاقی، عقیدتی و تجاوز از حدود الهی است و تنها در 4 مورد جنبه مالی را شامل می شود که با 2 آیه تبذیر 6 آیه می شود. به ایات زیر توجه کنید:
اما آیاتی که تنها ظهور در جنبه های اقتصادی دارند عبارتند از:
9) قناعت؛ راه حل [7]
آنچه می تواند اسراف و تبذیر و تجمل گرایی را ابتدا از قلب افراد و سپس از دیواره فرهنگ اجتماع بزداید، ترویج روحیه ((قناعت)) و ((زندگی در مسیر اقتصاد و میانه روی)) است.
این مهم می طلبد که از یک سو متاع ارزشمند قناعت در بازار دلها رونق بگیرد و سپس در قالب یک فرهنگ اجتماعی به عنوان دارویی که بیماری اسراف را ریشه کن می کند، به تولید انبوه برسد.
رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: ((قناعت مالی است که تمام نمی شود)). همچنین از آن بزرگوار وارد شده است: ((به آنچه خداوند به تو داده است قناعت کن، تا حسابت در روز قیامت آسان گردد.)) نیز امام صادق (علیه السلام) فرمود: ((در توانمندی به آن کسی بنگر نه از تو پایینتر است؛ نه آن کس که از تو برتر است؛ چرا که این کار بیشتر تو را به قناعت وا می دارد.))
همچنین از آن حضرت روایت شده است ((کسی که در معیشت خود میانه روی کند، من ضمانت می کنم که هرگز تهیدست نگردد.))
در این میان نمی توان نقش حاکمیت را که بار اصلی فرهنگ سازی بر عهده اوست، نادیده گرفت؛ عملکرد و شیوه زندگی مسوولان و فرهنگی که از این آبشخور ترویج می گردد، در گرایش مردم به اسراف و تبذیر و یا برعکس به قناعت و میانه روی در زندگی نقش اساسی دارد و از مهمترین کانالهایی که این فرهنگ را در جامعه ترویج می دهد، رسانه های عمومی خصوصا نقش صدا و سیما است.
10) نقش روحانیون در ترویج اصلاح الگوی مصرف و عدم اسراف توسط مردم [8]
روحانیون به عنوان شخصیتهای تاثیرگذار بر مردم در سخنرانیهای خود در مساجد، هیاتها، تریبونهای مختلف، کلاسهای درس و مدارس و غیره با رویکردی نوین، مصادیق اسراف و صرفه جویی را با استفاده از آیات، روایات و احادیث و ... بدون در نظر گرفتن نگرش و فرهنگ رایج مصرف گرایی جامعه بیان نمایند و مردم را ترغیب کرده تا بخشی از هزینه های بسیار بالای برخی از مهمانی هایی که حتی تعداد اندکی از فقرا و نیازمندان واقعی در آن حضور ندارند حذف شود. اینکه سالانه هزاران نفر از مردم کشور به مراسم عبادی حج، عتبات عالیات، بارگاه معصومین (علیه السلام) مشرف می شوند و بعد از بازگشت از سفر، رسم است که به تعدادی از فامیلان، همسایه و همکاران شام یا ناهار داده می شود (این تعداد از 100 تا 2000 نفر متغیر بوده است) و طبیعی است که اکثر شرکت کنندگان در آن افرادی هستند که در گذران معمولی زندگی مشکلی ندارند، چه خوب از همین نقطه شروع شود که قسمتی از هزینه شام و ناهار و سوغات (کلیه افرادکه طی سال به زیادت مشرف شده اند) را به عنوان پس انداز جهت احداث یک واحد تولیدی در شهر خود، اختصاص دهند و با توصیه های بزرگان مذهبی شهر برای اقدام مناسب، تصمیم گیری شود ایضا هزینه های بسیار بالا و غیر ضرور مراسم ختم که در کشور ایران به طرز عجیبی رایج است و مجال تشریح آن در اینجا نیست. در مورد ولیمه، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) نهی می فرمود از ولیمه ای که مخصوص توانگران باشد و فقرا را در آن نطلبند. ص499 حلیه المتقین. حال باید سوال کرد در مراسم شام یا ناهار برخی از حجاج گرامی چند نفر از فقرا و نیازمندان واقعی حضور دارند؟
ولی مجددا ذکر این نکته ضروری است که این اقدامات نیاز به خط شکنان شجاعی دارد و کسی به خوبی روحانیون گرامی، اساتید، فرهنگیان، روسای سنی و معتمدین محلی از عهده توجیه عموم مردم هر شهر بر نمی آید. بر همگان واضح است که طرح امور نوآورانه در هر گروه و جامعه ای ممکن است در اوایل، مورد توجه جدی واقع نگردد اما اگر عموم مردم توجیه شده و از اهمیت، اهداف و برخی نتایج مفید آنها آگاهی یابند به تدریج راغب شده حمایت و عمل خواهند کرد و در صورت تذکر دادن به دیگران برای عدم اسراف، با جوابهایی مانند؛ چهار دیواری اختیاری، هزینه سوخت ماشین یا آب و گاز منزل از جیب اشخاص پرداخت می شود و توجیهات دیگر، کمتر روبرو خواهیم شد.
ذکر آیات، احادیث و روایات توسط روحانیون در مجامع مختلف درباره ساده و بدور از تجمل معصومین (علیه السلام) نقش مهمی در توجه آحاد مردم به مصرف درست و پرهیز از اسراف و هدر رفتن سرمایه های شخصی و ملی خواهد داشت.
11) نگرش سیستمی در اصلاح الگوی مصرف [9]
مقوله ((اصلاح الگوی مصرف)) از آنجا که در پی اصلاح و ترمیم رفتارهای فردی و جمعی ناظر بر مصرف است؛ نیازمند یک حرکت اصلاحی، تدریجی، فرهنگی و آموزشی در سطوح مختلف اجتماع و فرد است. به عبارت دیگر هر نوع الگوی از مصرف، محصول طبیعی جامعه ای با مختصات معین است و تغییر این الگو در گرو تغییر و اصلاح این مختصات است. به عنوان مثال، وقتی که اصلاح یک پدیده فرهنگی و اجتماعی مورد توجه قرار می گیرد، به واسطه تنوع متغیرهای دخیل در شکل گیری پدیده های اجتماعی و تعاملات بین این متغیرها، با حجم گسترده ای از موضوعات رو به رو هستیم که اهتمام به این گستره از یک سو به دلیل تنوع و کثرت متغیرها بسیار دشوار و پیچیده است و از سوی دیگر به دلیل غفلت از ریشه ها و منشا پیدایش موضوع، این اهتمام با دستاوردهای کوتاه مدت و محدود رو به رو خواهد بود. از منظر اقتصادی، اصلاح الگوی مصرف ارتباط ارگانیکی با بهبود بهره وری دارد. حرکت به سوی طراحی و اجرای نظام اقتصادی کارآمد با مولفه های ایرانی-اسلامی که هیچ گونه وابستگی به آموزه های لیبرالیسم یا نئو مارکسیسم نداشته باشد، از رویکردهای بلند مدت در این عرصه به شمار می رود. از منظر رویکرد سیستمی، الگوی مصرف قبل از هر اقدامی نیازمند اصلاح اندیشه ها و باورهای مصرفی تمامی آحاد جامعه و حکومت می باشد. بازشناسی آموزه های دینی، اسلامی و ایرانی ما، زمینه مناسبی را جهت بازنگری اندیشه مصرفی ایجاد می کند. از سوی دیگر عملیاتی کردن آموزه های دینی نیازمند بازنگری در الگوهای رفتاری جامعه و شیوه های آموزشی در تمامی مقاطع می باشد. نظام آموزشی الزاما محدود به مدارس و دانشگاه ها نبوده، بلکه همه آموزشهای غیر رسمی را نیز شامل می شود. با توجه به آموزه های طرح ریزی استراتژیک، اصلاح الگوی مصرف تنها در قالب طراحی و تدوین برنامه های توسعه با رویکرد سیستمی در حوزه های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی قابلیت اجرا و نظارت را خواهد یافت. از این منظر، آسیب شناسی برنامه های توسعه اجرا شده در ایران با رویکرد و پیش زمینه اصلاح الگوی مصرف ضروری است تا از این رهگذر بتوان در برنامه پنجم توسعه این راهبرد اساسی را به صورت گزاره های عملیاتی (که در برنامه پیش بینی شده است) اجرا نمود (مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی،11388، ص 28).
شکل (2) فرآیند و مدل سیستمی اصلاح الگوی مصرف [9]
12) نقش مسجد در عرصه جهاد اقتصادی به قلم محمدعلی موظف‌رستمی در سپهر ایرانی [10]
کارکرد اقتصادى مسجد به طور غیر مستقیم است و تأثیرى که بیشتر از طریق موعظه، نصیحت و بیان احکام خرید و فروش و انجام کارهاى اقتصادى صورت مى گیرد و نیز تاکید فراوان فرمایشان حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) و ائمه هدى مبنى بر رعایت انصاف و عدالت در انجام معاملات و انجام دادن کار اقتصادى فقط با هدف رضایت خداوند و رفع حوائج و نیاز مسلمانان و نه در نظر گرفتن انگیزه مادى و سودجویانه، همه اینها زمینه هایى برای ایجاد رقابت سالم و تأثیر در روند معاملات و کارهاى اقتصادى هستند.
مسجد نبوى به عنوان مرکز خدمات اجتماعى نیز مورد استفاده بود. اموال عمومى در این مسجد تقسیم و غنایم جنگى نیز در آنجا میان مسلمانان توزیع مى شد. در صحیح بخارى آمده است: "مالى را از بحرین براى رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) آورده بودند. آن حضرت فرمود: آن را در مسجد توزیع کنید. و این بیشترین مالى بود که در این مدت براى پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) آورده بودند. آنگاه رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) براى اداى نماز به مسجد آمد. پس در کنار آن مال نشست و هیچ کس نبود مگر اینکه پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) چیزى از آن مال را به او بخشید".
پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) در هنگام نصب "عتّاب" به سمت استاندارى مکه و امام جماعت مسجدالحرام، عتّاب را فرمان داد تا درباره چهار نوع معامله ناروا که در جامعه آن روز رایج بود تبلیغ کند و مردم را از انجام چنین معاملاتى باز دارد.
در یکى از جمعه ها که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) مشغول خواندن نماز جمعه بود کاروانى به مدینه آمد و طبل و دهلش را براى جمع شدن مردم به صدا درآورد، مردم به خاطر وابستگى اقتصادى که به چنین کاروان هایى داشتند از پاى خطبه پیامبر برخاستند و به سوى کاروان رفتند و بیش از ده نفر همراه آن حضرت نماندند که خداى تعالى آنان را به خاطر این عمل توبیخ کرده و مورد مذمت قرار داده است و شأن نزول آیات مربوط به جمعه در سوره جمعه در همین ارتباط بوده است.
در صدر اسلام اکثر تجّار و بازرگانان به محض اینکه وارد شهرها مى شدند به مساجد مراجعه مى کردند. (با توجه به نقش محوریت مساجد) و حضور این تجّار و بازرگانان در مسجد نشان از ورود کالاهاى جدیدى داشت که به محض اتمام نماز خریداران کالا وارد بحث و مذاکره براى خرید و فروش یا مبادله مى شدند. اگر چه مستقیماً خرید و فروش در داخل مسجد انجام نمى گرفت و هنگام حضور در مسجد اصل همه کارها بر محور عبادت و نیایش بود، دید و بازدید و گفتگو براى تبادل و خرید بعد از انجام اعمال عبادى صورت مى گرفت.
بیت المال در مسجد نگهدارى مى شد و تنظیم قراردادها در مسجد انجام مى گرفت. ناصرخسرو قبادیانى، مورخ و جهانگرد معروف، خود ناظر نوشتن قراردادها و تنظیم سندها بود و این کارها را از فعالیت هاى پررونق مسجد عمر خود ذکر کرد.
خزانه یا دارالمال، معمولاً روى چند ستون مستقل در وسط مسجد ساخته مى شد تا از همه جهت در معرض دید باشد و کاملاً محافظت شود. علاوه بر بیت المال مسلمانان، اهالى محل یا شهر، اشیاى قیمتى خود را به آنجا مى سپردند.
بازرگانان هنگام مسافرت هاى خود که اغلب به درازا مى کشید، اموال با ارزش خود را در خزانه به امانت مى گذاشتند و پس از بازگشت پس مى گرفتند.
از دیگر خدماتى که در زمینه اقتصادى در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) در مسجد صورت مى گرفت، پخش کمک هاى مالى میان مسلمانان بود. در آن زمان هرگاه مالى از ناحیه اى به مدینه مى رسید آن را به مسجد پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) مى آوردند و با نظر آن حضرت میان مردم تقسیم مى شد. این دستورات و قوانین فراگیر اسلام در شکل گیرى اجتماعى سیاسى و اقتصادى جوامع مؤثر بوده است، چنانکه تا قرن ها، بیشتر فعالیت هاى شهرهاى اسلامى بر مدار یک مسجد با موقعیت مرکزى انجام مى گرفت و مساجد به ویژه مسجد جامع به شهرهاى اسلامى چهره اى کاملاً مشخص مى بخشید، این نقش کانونى (مسجد جامع و بازار با محله هایش) همواره منشأ تحرک هاى اجتماعى، سیاسى و اقتصادى در اسلام و نیز روابط نزدیک دانشمندان با طبقه متوسط شهرى بوده است.
بیت المال همیشه در مسجد اصلى شهر نگهدارى مى شد. این سنت به نخستین روزهاى خلافت اولین خلیفه اسلامى باز مى گردد. وى مسجد را محل مطمئنى براى نگهدارى ثروت امت مى دانست. نقل شده است که خازن بیت المال، "اسامه بن زید تَنُوخى" در مسجد عمرو براى بیت المال مصر در جلو منبر قبّه اى بر چند ستون ساخت.
بیت المال دمشق مدتى در مسجد اموى نگهدارى مى شد. پیترسن مى نویسد: در فلسطین، بیت المال هر شهر در مسجد اصلى آن نگهدارى مى شد. این سنت بدان سبب بیشتر تقویت شد که دولت گاهى از مسجد براى انجام امور مالى عمومى خود بهره مى برد.
از جمله نوع دیگر کارکرد اقتصادى که عمدتاً در مساجد و با مشارکت و همیارى مردم و در راستای کمک اقتصادى به مردم، انجام مى گیرد، مى توان از: تشکیل صندوق قرض الحسنه، ارائه خدمات بانکى اعم از حفظ سپرده هاى مردم و واگذارى وام بدون بهره که از طریق شوراى صندوق قرض الحسنه است، نام برد.
این سنت حسنه قرون متمادى است که بین مؤمنین نمازگزار مساجد انجام مى شود. با توجه به تأکیدات فراوان آیات و روایات درباره منع انجام معاملات ربا، تشکیل صندوق هاى قرض الحسنه از بهترین روش هاى اقتصادى براى رفع احتیاجات مالى و اقتصادى مردم است که خاستگاه اولیه تشکیل این نوع صندوق هاى خیریه و قرض الحسنه مساجد بوده اند.
علاوه بر آن مى توان از تشکیل فروشگاه ها و تعاونى هاى مصرف محله نام برد که توسط هیئت امناء مساجد برای رفع نیازهاى ضرورى جمعیت، حوالى مسجد انجام مى گیرد و نوع دیگر کارهاى اقتصادى که عمدتاً در مساجد صورت مى گیرد و بیشتر جنبه خیرخواهانه و بشر دوستانه دارد، جمع آورى پول براى مستمندان و نیازمندان و خرید جهیزیه براى خانواده هاى کم درآمد و فقیر و پیدا کردن کار براى بیکاران و نیز جمع آورى کمک و اعانه براى ساخت کارگاه هاى تولیدى و مراکز کوچک اقتصادى که در امر کمک رسانى و با هدف خیرخواهانه و فى سبیل الله در حال انجام و فعالیت است.
با توجه به اینکه در ادوار گذشته، مساجد در مرکز شهر بود و بازار در کنار آن ایجاد مى شد، اکثر مساجد داراى حجره ها و دکاکین بوده اند که درآمد حاصل از اجاره یا تجارت آنان براى مسجد هزینه مى شد، و این درآمدها بخشى از فعالیت هاى اقتصادى مسجد را تشکیل مى داد که در راه کارهاى عام المنفعه یا تعمیر و نگهدارى و توسعه مساجد یا در امر کمک به ابن سبیل و فقیران و مستمندان هزینه مى شد.
از دیگر راه هاى تأمین هزینه مساجد وقف است. معمولاً بعضى از مساجد داراى زمین، مغازه یا کارگاه هاى تولیدى هستند که توسط مؤمنین با هدف توسعه و ترویج فرهنگ اسلامى وقف مى شد و درآمد حاصل از این زمین ها بالنسبه صرف امورات فوق الاشاره مى شد.
از دیگر نقش غیر مستقیم مسجد در امر اقتصاد، جلسات وعظ و خطابه و سخنرانى ائمه جماعات و سخنرانان در مساجد درباره رعایت اخلاق اسلامى در معاملات اقتصادى است. با توجه به اینکه مساجد در اکثر کشورهاى جهان اسلام داراى محوریت اصلى بوده و در مرکز بازار و مرکز اقتصادى هر شهر مسجد داراى نقش فعالى است و هنگام نماز مسجد محل مراجعه بازاریان، کسبه و اصناف اطراف بازار است. امام جماعت نیز در هر جلسه نماز با دعوت نمازگزاران که عمدتاً در فعالیت هاى اقتصادى فعال هستند، به رعایت اخلاق اسلامى و اخلاق اقتصادى با نقل آیات، روایت و احادیث حضّار را به رعایت انصاف و عدل در معاملات و کارهاى اقتصادى دعوت مى کند که این موعظه و سخنرانى ائمه جماعت در مسجد تأثیرى عمیق در نمازگزاران ایجاد کرده و به تبع، آنان از نظر اخلاقى و براى رعایت مسائل شرعى مجبور به فعالیت سالم اقتصادى مى شوند.
خدمات بین مساجد و بازرگانان متقابل بوده است. یعنى همچنانکه مسجد در امر اقتصادى به کمک تجار و بازرگانان شتافت، بازرگانان نیز نقش مهمى در گسترش اسلام و ساخت مساجد در مسیر حرکت و دیگر سرزمین هاى دور دست داشتند.
ونساى مونتاى دانشمند فرانسوى مى گوید: این نیز شیوه بازرگانان مسلمان در سرزمین هایى بود که در شرق هندوستان قرار داشت. اگر کاروان هاى بازرگانان مسلمان در یک محل چند بار فرود مى آمدند، در آنجا مسجدى مى ساختند تا محل تجمّع آنان باشد. چیزى نمى گذشت که مردم محل به این مسجد روى مى آوردند و به اسلام مى گرویدند. راه هاى بازرگانى، راه هاى اسلام در آسیا بود؛ چنانکه در آفریقا نیز راه اسلام همینطور بود.
13) نتیجه گیری
در این مقاله واژه مسجد تعریف و از هر مکانی که فرد در آن نماز می خواند به مسجد تعبیر گشت. سپس از قرآن، عترت، نماز، مسجد، امر به معروف و نهی از منکر، روحانیت، نذر وقف و زکات و ایام خاص که در قالب یک نظام به عنوان عناصر تربیتی اسلام نام برده شد و کارکردهای عبادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مسجد مسجد تشریح شد. در ادامه دیدگاه های قرآن و معصومین (علیه السلام) و سپس سخنانی قصار از امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری پیرامون جایگاه و اهمیت مسجد ذکر شد. در بخش بعدی به الگوی مصرف و لزوم اصلاح آن بر اساس قناعت و دوری از اسراف و تبذیز بر اساس رهنمودهای مقام معظم رهبری اشاره شد. همچنین نقش روحانیون در اهتمام به این تکلیف فرد و اجتماعی بیان و عوامل دخیل در آن بر اساس یک رویکرد سیستمی به الگوی مصرف ترسیم گردید. در نهایت نقش مسجد در آن و نیز در جهاد اقتصادی مسلمانان تشریح شد.
منابع و مراجع
[1] نویسنده: Hayat Salam-Liebich مترجم:علی نقی خدایاری، ((تاریخ و سنت مسجد))
[2] ((خلاصه مقاله نماز، مسجد و رسالت های صدا و سیما))، www.bonyanian.ir ،25/7/89
[3]مرتضی رستگاری، ((مسجد در صدر اسلام و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی))
[4] حسن دهقان، ((مسجد از دیدگاه قرآن و عترت))
[5] علی قلیزاده، ((مجموعه مقالات پیرامون مسجد و انقلاب اسلامی))
[6] مجید اکبرآبادی، امید ویسی، محمد هادی جلیلی، ((اصلاح الگوی مصرف لز دیدگاه ایدئولوژی های مختلف))، همایش تخصصی (سراسری) اصلاح الگوی مصرف و نیروهای مسلح، دهم اسفندماه 1388، دانشگاه امام حسین (علیه السلام)
[7] غلامرضا بداقی، ((مبارزه با اسراف و تبذیر در اسلام و قرآن))، همایش تخصصی (سراسری) اصلاح الگوی مصرف و نیروهای مسلح، دهم اسفندماه 1388، دانشگاه امام حسین (علیه السلام)
[8] سیف اله کریم قاسمی، حسن جهانشاهی، ((اصلاح الگوی مصرف از دیدگاه اسلام))، همایش تخصصی (سراسری) اصلاح الگوی مصرف و نیروهای مسلح، دهم اسفندماه 1388، دانشگاه امام حسین (علیه السلام)
[9] حسین نازکتبار، رضا ویسی، ((آسیب شناسی اصلاح الگوی مصرف ئر جامعه؛ الزامات، پیامدها و راهکارها))، همایش تخصصی (سراسری) اصلاح الگوی مصرف و نیروهای مسلح، دهم اسفندماه 1388، دانشگاه امام حسین (علیه السلام)
[10] محمدعلی موظف‌رستمی، ((نقش مسجد در عرصه جهاد اقتصادی))، سپهر ایرانی
