چکیده

   مساجد از زمان تأسیس تاکنون همواره به عنوان پایگاهی معنوی- اجتماعی کارکردهای گسترده‌ای داشته که با هیچ نهادی انسان ساخته ای در طول تاریخ بشریت قابل مقایسه نبوده است.

این مقاله می‌کوشد تا بخشی از کارکردها و دستاوردهای مساجد را در اعتلای معنوی نسل بشر و جامعه نشان داده و تبیین نماید که علاوه بر کارکردهای متعارف می تواند به عنوان پایگاهی برای  اجرای دکترین مهدویت و برپایی دولت کریمه جهانی نقش پر اهمیتی ایفا نماید.

این مقاله در پایان مساجد را از ماندگارترین میراث گرانبهای پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) «بعد از قرآن کریم » دانسته و تلاش دارد تا نظریه جدیدی مبنی بر « مساجد معجزه دوم پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) » را ارائه نماید.

 

واژگان کلیدی:  مسجد، اسلام، دکترین مهدویت ، معجزه، اخلاق، انقلاب اسلامی

 

مقدمه  

  مساجد که به عنوان خانه خدا و خانه امن انسان به اذن خداوند و مجاهدت‌های پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) بنا گردیده است ، همواره در طول تاریخ وظایف و کارکردهایی داشته که با هیچ نهاد اجتماعی دیگری قابل مقایسه نیست. این نهاد دینی ، فرهنگی و اجتماعی گنجینه دار محرمانه ترین سیر و سلوک‌های عارفانه تا انقلابی ترین تصمیـم ها و مشاوره های نظامی برای غزوات پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و میراث دار فرهنگ ، هنر و تمدن اسلامی و دانشگاه تربیتی و نیز مرکز همکاری های مردم در امور اجتماعی و تعاونی بوده است.

با بررسی سیر کارکرد مساجد و با نگاهی به آیات و روایات و سیره پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله وسلم) و امامان معصوم و اهل بیت و فقهای اسلام و همچنین ظرفیت های وجودی بلااستفاده از این نهاد ، بازسازی نقش آن ضروری بنظر می رسد.

خلاصه کلام معصومین و سیره عملی آنها نشان می دهد که مساجد سنگ بنای حکومت اسلامی است و به دلیل آن که حکومت اسلامی از نظر شیعیان و صاحب نظران اندیشمند نقطه آغاز ایجاد  دولت کریمه جهانی به رهبری حضرت مهدی (عج) می باشد، بنابراین  نقش مساجد در تهذیب نفس و آماده نمودن بشر برای عدالت و تشکیل حکومت حضرت مهدی (عج) بر هیچ کس پوشیده نیست و نخواهد بود.

مساجد قدسیت خود را از خدا می‌گیرند و به عنوان مهمترین و پایدارترین یادگار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) می‌توانند (بعد از قرآن کریم) به عنوان معجزه دوم تلقی کردند.

کارکرد و نقش مساجد چندان متنوع است که هر یک از نقش های آن در مقاطعی خاص و به اعتبار متولیان و کارگزاران آن فرصت آشکارا شدن را پیدا کرده است.

بررسی عمیـق کارکرد مساجـد نشان می دهد که اگر بتوان همچنان که وظیفه نیز داریم ظرفیت های بالقوه و نهفته مساجد را به یکباره تجلی دهیم برکات و خیرات گسترده ای را به نسل بشر بخشیده ایم .

کارکردهایی که مساجد تاکنون داشته اند عبارتند از:

1- تهذیب نفس و متعالی نمودن اخلاق بندگی

   متعالی نمودن اخلاق و رشد فضیلت ها و زدودن رذیلت ها در انسان از عمومی ترین و گسترده‌ترین کارکرد مساجد بوده و هست. اخلاق بندگی که بطور غیرمستقیم در تعالی فرد و جامعه تأثیرات مثبتی دارد در طول تاریخ موردتوجه عارفان و مؤمنان بوده تا به یاری نورایت و قدسیت مساجد کسب فیض نمایند.

این بعد از کارکرد مساجد براساس هدف خداوند از آفرینش انسان نیز قابل توجیه است.

ما خلقت الجن و الانس الالیعبدون (1)؛ ماجن و انس را خلق نکردیم مگر برای عبادت» و یا « المسجد اسس عن التقوی من اول یوم»؛(2)

مساجد از اول براساس تقوی بوده است.

در این کارکرد، مسجد ، معراج عابدان ، سجده گاه مؤمنان ، دایره سیر و سلوک عارفان ، مرکز اعتکاف و محلی برای تهذیب نفس پرهیزگاران است . روایاتی در این زمینه وجود دارد که این نقش مساجد را اشاعه می نماید:

 المسجد بیت کل تقى (3)؛ مسجد خانه هر پرهیزگاری است.»

 (المساجد انوار الله (4)؛ مساجد نورهای الهی هستند.»

چنانکه گفته اند امام محمد غزالی مدتی در مسجد دمشق برای خودسازی و تهذیب نفس به اعتکاف نشسته بود.

2- تقویت فضیلت های اخلاق فردی

   ظهور و تقویت اخلاق فردی به منظور تهذیب نفس و یا دینی کردن روابط اجتماعی که از فراگیرترین کارکردهای مساجد است در جواب نظریاتی است که به طور مثال جان لاک انگلیسی آن را ارائه داده است و می گوید که « دولت ها در ابعاد سیاسی مسئول اخلاق فردی شهروندان خود نیستند.»

در این کارکرد مساجـد به عنوان یک پایگـاه دینی و غیردولتی نقش مهمی در جهت پرورش فضیلت های اخلاقی دارد و در حکومت های اسلامی در حقیقت به کمک دولت شتافته و نقش تربیت اخلاق فردی افراد جامعه را بعهده می گیرد.

در باب پرورش و رویش فضلیت های اخلاق فردی از طریق مساجد تنها این مفهوم منطقی کفایت دارد که اصولاً ورود به مسجد و حتی اجازه ساخت و آباد کردن مساجد آداب و شرایطی دارد (5) که قبول این آداب و شرایط خود (عبودیت) خداوند است و این کار مقدمات تهذیب نفس و اولین مرحله از آراسته شدن به فضیلت های اخلاقی و زدودن رذیلت های اخلاقی است.

کارکرد مساجد در بهبود اخلاق فردی تا آنجا مؤثر است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) می فرماید:

عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الخدری رضی الله عنه قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: ( إِذَا رَأَیْتُمُ الرَّجُلَ یَتَعَاهَدُ الْمَسْجِدَ فَاشْهَدُوا لَهُ بِالإِیمَانِ ، فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ: ( إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّکَاةَ ) الآیَةَ  (6)

اگر شخصی را دیدید که مرتب به مسجد رفت و آمد می‌کند به ایمان وی شهادت دهید، زیرا خداوند متعال می فرماید: تنها کسانی مساجد خدا را آباد می کنند که به خداوند ایمان داشته باشند.

3- کارکرد مسجد به عنوان دانشگاه آموزشی – تربیتی

    مساجد از بدو تأسیس تاکنون به عنوان یک مرکز علمی مورد توجه بوده‌اند.  هر چند که آموزش های دینی در مساجد نقش پررنگ تری داشته و دارد. آموزش علوم تخصصی در مساجد با توجه به مکان مقدس آن به دلیل همراه شدن با تعهد انسان ها در رشد و توسعه جامعه بسیار مؤثر است. نمونه وظایف آموزشی مساجد از زمان پیامبر اکرم (ص) تاکنون فراوانند که به چند نمونه آن اشاره می شود:

- روزی فردی به نام جریر همراه با ده نفر از افراد قبیله خویش در فاصله نماز صبح و طلوع آفتاب به حضور پیامبر آمدند و گفتگوهای علمی مفصلی را با آن حضرت در میان گذاشتند. (7)

- این نمونه کارکرد مساجد از زبان امام علی  نیز نقل شده است که می فرماید:

من اختلف الی المسجد اصاب احدی الثمان؛ اخا مستفادا فی الله، او علما مستطرفا او آیة محکمة او یسمع کلمة تدل علی هدی، او رحمة منتظره او کلمة ترده عن ردی، او یترک ذنبا خشیة او حیاه (8)  

کسی که به مسجد رفت و آمد می‌کند، یکی از منافع هشتگانه نصیب او می‌شود: برادری مفید و با ارزش در راه خدا، یا علم و دانش نو، یا دلیل و برهان محکم [برای تثبیت عقاید می‌یابد.] یا کلماتی که موجب هدایت شود [می‌شنود]، یا رحمت مورد انتظاری [شامل حال او می‌شود]، یا مواعظی که او را از فساد و گناه باز دارد.[می‌شنود،] یا به خاطر ترس یا حیا و آبروی خود گناهی را ترک می‌کند.

 علامه مجلسی مفهوم علم مستطرف را علم بدیع و تازه و معرفتی جدید می داند (9)   

با نگاهی به تاریخ اسلام موارد فراوانی که این جنبه کارکردی مسجد بسیار مورد توجه بوده است.

برای نمونه زمانی که دکتر محمد شوقی الفنجزی، استاد اقتصاد دانشگاه قاهره، به دیدار سید محمدباقر صدر در منزلش (در نجف اشرف) رفت، از او پرسید که دانش آموخته کدام‌یک از دانشگاه‌های جهان است و شهید صدر پاسخ داد که در هیچ دانشگاهی تحصیل نکرده و تنها در مساجد نجف تحصیل کرده است. دکتر شوقی به وی گفت: «حقا که مساجد نجف بهتر از دانشگاه‌های اروپاست.» دکتر شوقی پس از بازگشت به قاهره، به دکتر زکی نجیف محمود پیشنهاد ترجمه کتاب «مبانی الاستقراء» را به انگلیسی داد و کتاب‌های «فلسفتنا» و «اقتصادنا» را برای روژه گارودی فرستاد (1.) و نیز از قول عبدالله بن عم نقل شده است که: « پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) شبها گاه تا دیروقت پیرامون تاریخ بنی اسرائیل برای ما سخن می‌گفت.» (11)

امیرالمؤمنین روزی بر منبر مسجد کوفه برای مردم خطبه می خواند. پس از حمد و ثنای خداوند فرمود: مردم از من بپرسید که دانش چون دریا در سینه ام موج می زند. آنگاه (ابن الکواء) برخاست و پرسش های گوناگونی را پیرامون معنای برخی از آیه های قرآن و معارف دینی مطرح کرد. او همچنین در میان پرسش‌های خود از قوس و قزح ، کهکشان و تاریکی ای که در ماه دیـده می شود سئوال کرد و امام به تمامی پرسش‌های او پاسخ گفت.» (12) 

4- پاسداشت میراث و تمدن فرهنگ اسلامی

          مساجد علاوه بر کارکردهای خود، به عنوان تجسم عینی فرهنگ و هنر مسلمانان نیز شناخته می‌شوند. تماشا و بررسی مساجد از این بعد زبان گویا و تصویر اراده هنرمندان مسلمان برای پایدار ساختن دین از بعد روانی و احساسی و هنری است.

مساجد در نقاط مختلف جهان، گردشگران، باستان شناسان و پژوهشگران را به خود جلب می‌کنند تا ضمن آن که سبک معماری هنر اسلامی و تمدن دینی را بشناسانند؛ خودباوری ، خلاقیت و تلاش و پشتکار هنرمندان مسلمان که با مدد از ذات اقدس پروردگار این همه هنرهای ظریف خلق کرده‌اند را در سایه دین به مردم معرفی کنند.

مساجد در این کارکرد و در قالب هنر توانسته‌اند بسیاری از انسان‌ها را به باورهای فطری خود رهنمون ساخته و حس دین باوری و خدا محوری را در دل بشر زنده نگه دارد.

قدمگاه پیامبران ، امامان در برخی مساجد و مقدس نمودن این مکان ها به عنوان تمدن انسانی و جلوه گاه آثار می تواند به تقریب مذاهب و ادیان نیز کمک کند. به عنوان مثال برخی نوشته ها حکایت از آن دارد که 7. پیامبر و 7. وصی در مسجد (برانا) در بغداد به اقامه نماز و عبارت پرداخته اند. (13)  

مسجد جامع دمشق یا (مسجد امیه) بر زمینی بنا شده است که 3... سال سابقه تقدیس دارد. این مسجد در 1... سال قبل از میلاد معبد حداد (خدای تندر و طوفان) اقوام آرامی بود که در اوایل قرن اول میلادی رومیان در این مکان معبدی برای پرستش ژوپیتر بنا کردند و در سال‌های پایانی قرن چهارم میلادی مکان مقدس مسیحیان شد و در سال 636 میلادی مسیحیان و مسلمانان به طور مشترک از آن استفاده می کردند. تا این که مسجد فعلی در سال‌های 7.6 تا 715 میلادی ساخته شد. در سال 2..1 پاپ ژاپن پل دوم از این مسجد دیدن کرد که به عنوان اولین دیدار پاپ از یک مسجد اسلامی یاد می شود.

در این مسجد که مکان‌های مقدس دیگری نیز هست بسیاری از جهانگردان را به خود جذب کرده است. باید در نظر داشت که حفظ و بنای مساجد در سایه قدسی بودن آن صورت گرفته است و چون مسجد خانه خدا و جایگاه عبادت انسان است، معماری آن تجسم عروج انسان عارف و متقی است.

5- پایگاه مبارزات سیاسی نظامی

          با بررسی تاریخ سیاسی مبارزاتی تمدن اسلام ، می توان به طور قاطع بیان کرد که کلیه غزوات پیامبر اکرم (ص) ، مبارزات اجتماعی امامان معصوم و انقلاب‌ها و جنبش های آزادی بخش اسلامی از پایگاه مساجد آغاز گردیده است.

مسجدی که پیامبر در مدینه بنا نهادند نه تنها مهم ترین مرکز فعالیت اجتماعی- عبادی مسلمانان بود، بلکه مقدمات فکری اکثر غزوات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) نیز در این مساجد طرح ریزی شد و مشاوره های نظامی در این مساجد انجام  گرفت.

امام خمینی رهبر انقلاب اسلامی ایران نیز که مردم را علیه حکومت 25.. ساله پادشاهی ایران برانگیخت توده های میلیونی را از طریق مساجد گردآوری نمود و به این مسأله اشاره کرده و فرموده اند:

« صدر اسلام از همین مساجد ، جیش ها ، ارتش ها راه افتاد مرکز تبلیغ احکام سیاسی اسلام بوده است.» (14)  

بدون شک هیچگونه اغراقی نیست اگر بیان گردد که موقعیت کنونی اسلام در جهان و مخصوصاً موقعیت ایران اسلامی از همین کارکرد مسجد به وجود آمده است.

مبارزات امام علی (علیه السلام) با پیمان شکنان (ناکثین) ستم پیشگان (قاسطین) و آشوب طلبان (مارقین) از درون مسجد کوفه آغاز شد و در نهایت در همین مسجد نیز به شهادت رسیدند.

مبارزات انقلابی حضرت زینب و خطبه قرای او در مسجد کوفه و خطابه حضرت سجاد (علیه السلام) در رویارویی با یزید در مساجد بوده که تکمیل کننده قیام عاشورا گردید.

قیام سربداران در قرن هشتم، نهضت مشروطه ایران، قیام مردم در مسجد گوهر شاد علیه حجاب زدایی  سخنرانی امام خمینی در مسجد اعظم قم و مبارزات رهبران دینی- مذهبی از مساجد  (هدایت ، ارشاد ، مسجد دانشگاه تهران ، مسجد قبا) کارکرد مبارزات سیاسی- نظامی مؤمنان را از پایگاه مساجد نشان می دهد.

مسجد خرمشهر نیز نمونه کارکرد نظامی سیاسی است که ضمن دفاع از کیان ایران و انقلاب اسلامی به یادگار خواهد ماند.

ماروین زدیتس جامعه شناس فرانسوی که علل و فرایند انقلاب ها را در کشورهای گوناگون مطالعه نموده است نظریه ای دارد که می گوید برای مطالعه انقلاب‌ها باید 4 حوزه مورد بررسی قرار گیرد. (15)  

1- رهبری        2- سازماندهی        3- توده های مردم       4- واکنش حکومت

با توجه به نظریه فوق بدیهی است که مسجد 3 حوزه از 4 حوزه ذکر شده را می تواند به بهترین وجه مدیریت نماید.

6- امور تعاونی و اجتماعی مردم

    مسجد النبی از مهمترین پایگاه‌های امور اجتماعی در مدینه بوده است و این نقش تا کنون در کلیه مساجد ادامه داشته است. مقدس بودن مساجد و تقوای دست اندرکاران و مراجعان به مساجد مهمترین وجهی است که می تواند به بهتر برگزارشدن امور اجتماعی و امور تعاونی مردم در مساجد کمک کند. مساجد خانه خداست و مردم در این خانه خود را در محضر خدا می بینند و در کار مردم تقوای الهی را رعایت می‌کنند.  قضاوت، مهمترین امر اجتماعی توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در مساجد انجام می شد و بیشتر ملاقات های مردمی پیامبر در مساجد بود و مشهور است که در قرن چهارم نایب قاضی دمشق یک رواق ویژه در صحن مسجد (بنی امیه) به خود اختصاص داده بود. مسائل امر به معروف و نهی از منکر نیز که از مسائل مبتلا به جامعه می باشد همواره از طریق مساجد راهبری می شده است. آموزش وحدت و یگانگی و همدلی مردم که نماد آن در صف های نماز جماعت مساجد است در مساجد تمرین و تکرار می گردد. مساجد همواره محل رسیدگی به مشکلات و تأمین بخشی از نیازهای اضطراری مردم بوده است. همچنین مساجد، خانه خبر، کانون ارتباطات، محل دیدارهای مردم، پایگاه هماهنگی و کمک رسانی و امداد و حوادث غیرمترقبه و بلایای طبیعی است.

با توجه به این که مساجد در کلیه سرزمین ها و مناطق وجود دارد و بدلیل مکان یابی مناسب جغرافیایی و نیز تقوا پیشگی مسئولین آن ، ضروری است تقویت کارکرد امور اجتماعی و تعاونی کماکان در زمره امور مساجد قرار گرفته و پشتیبانی گردد. این نقش در حدی مورد تأیید اسلام بوده است که بسیاری از فقها از جمله قاضی ابومعلی حنبلی (16)  ابوالحسن ماوردی(ت 45. هـ ق) (17) ابن اخوه (648-729 هـ ق)  (18)  ابن خلدون (732-8.8 هـ)  (19)  مساجد را بر دو گونه تقسیم کرده اند. مساجد بزرگ که نظارت آن با حاکم اسلامی است و مساجد کوچک که مدیریت ، نظارت و تعیین امام جماعت آن به عهده مردم محله می باشد.

سایر کارکردها

کارکردهایی که مساجد باید در عصر نوین فرهنگی، سیاسی و اجتماعی جهان با همدلی و سخت کوشی مسلمانان و مؤمنان اندیشمند بپذیرد و آن را در مرحله ابراز ظرفیت های بالقوه خود قرار دهد عبارتند از:

1- مساجد پایگاه دکترین مهدویت

          توسعه و جهانی شدن به عنوان فراگیرترین نظریه که کلیه امور سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی جهان را تحت الشعاع خود قرار داده است، مهم ترین دغـدغه اندیشمنـدان و آزادیخواهان و صاحب نظران است. 

این مبحث که از نظریه دهکده واحد جهانی مارشال مک لوهان و یا از اندیشه برژینسکی مسئول سابق شورای امنیت ملی امریکا در دوران ریاست جمهوری ریگان اخذ شده است به مدد فن آوری و ارتباطات پیشرفته رسانه هایی چون ماهواره ها ، اینترنت (با اقتباس از نظریه الوین تافلر در کتاب نظریه موج سوم) بر این مبنا و به منظور این هدف ارائه گردیده که فارغ از مرزها و حذف علایق ملی مردم، بسته های یکسان فرهنگی ، اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی را در اختیار انسان قرار دهد تا به وسیله آن در زندگی فردی و اجتماعی رفاه بیشتری کسب شود.

روند جهانی شدن، مباحث پیرامون آن و موضع گیری اندیشمندان آزادیخواه مخصوصاً از ناحیه ادیان بزرگ جهان مثل اسلام و تمدن‌های هندوئیسم و کنفوسیوس در قبال این پدیده نشان از سکولاریسم و غرب گرا بودن این جریان دارد. در مقابل جهانی سازی به سبک غربی ، دین اسلام و مذهب تشیع نیز  نظریه (حکومت جهانی حضرت مهدی «عج») و (دولت کریمه جهانی) یا (دکترین مهدویت) را ارائه داده است که البته این نظریه در ادیان الهی و غیرالهی قبل از اسلام نیز  با اندکی تفاوت وجود دارد. بنابراین به نظر می رسد از همین ابتدای کار، مصادره این نظریه به نام غرب یک امر غاصبانه است.

تفاوت های عمده ای بین دو نظریه (جهانی شدن) و (دولت کریمه جهانی) وجود دارد که مهمترین آن در مباحث فرهنگی و نوع استقبال مردم از آنهاست.

دکترین مهدویت یا دولـت کریمه جهـانی از برنامه های خداونـدی است که مالک زمین‌ها و آسمان‌هاست او آفریننده انسان و موجودات است و کاملاً به نیازهای فطری انسان آگاه است. در حقیقت دولت کریمه جهانی پاسخ به یک نیاز اساسی فطری انسان است که در طول تاریخ بشریت بی پاسخ مانده است.

بنابراین استقبال انسان‌ها از دولت کریمه جهانی (برخلاف روند تهاجمی جهانی شدن) نقش بسیار مهم و امتیاز مثبتی در روند اجرای شدن آن ایفا می کند. بیداری فطرت و بازگشت به گوهر وجودی انسان ، شناخت خواسته های مشروع ، تفکیک رفاه حقیقی و دروغین ، بازیابی مسیر سعادت ، شناسایی رهبران شایسته نیاز به دانش و آگاهی دارد و این دانش و بینش می بایستی در مکانی آموخته شود که خداوند به این منظور خلق کرده است و این محل مقدس چه جایی جز مسجد می تواند باشد ؟

این پایگاه می‌تواند انسان‌هایی که این ایده را به درستی درک کرده اند و با تمام وجود از آن دفاع می‌کنند آموزش، بسیج و راهبری نموده تا با اخلاق حسنه در گسترش و تعمیق اندیشه دکترین مهدودیت تلاش نمایند.

نقش مساجد در کلیه زمینه ها از جمله اتحاد مسلمانان جهان ، مرکز ارتباط نهادهای اجتماعی در مسیر دولت کریمه جهانی بسیار پرثمر و حساس است.

مساجد به عنوان پایگاه اتحاد و همبستگی مستضعفان جهان و به عنوان گسترده ترین مکان در دسترس عموم مردم باید مهمترین وظیفه خود را که اشاعه دکترین مهدویت و انسان سازی است افاده نماید.

مسجد به عنوان یک پایگاه مهم از آغاز وحی به پیامبر اکرم (ص) تا رسیدن به حکومت جهانی حضرت مهدی (عج) باید به عنوان یک نهاد اجتماعی بصورت مؤثر و کارآمد در خدمت دین اسلام باشد و این جز با تلاش اندیشمندان و مسئولین این حوزه میسر نیست.

مولا علی (علیه السلام) نیز رابطه بین حکومت جهانی و مسجد را در 14 قرن پیش با زبانی شیوا بیان کرده است:

الدنیا ........ مسجد احباء الله (2.)؛ دنیا مسجد دوستان خداست.

2- مساجد معجزه دوم پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم)

          با بررسی و تحقیق تمام نهادهای اجتماعی در طول تاریخ تمدن بشریت، مسجد به عنوان یک نهاد، عملکرد و تاریخ متفاوتی داشت و از این جهت آن را می توان منحصر به فرد ارزیابی نمود.

مساجد به عنوان یک نهاد دینی ، فرهنگی در جامعه مسلمین از چنان جاذبه ای برخوردار بوده است که حدود 14قرن همواره در حال گسترش کیفی و کمی بوده و خواهد بود.

مسجد قدسیت و نورانیت خود را به واسطه خانه خدا بودن (21)  داراست و این کرامت و احترام ورود انسان را به این مکان، تابع شرایطی می کند که در کتاب‌های فقه آمده است.

تأثیرات شگرف مسجد در تهذیب نفس انسان و تعالی جامعه و تربیت انسان‌های خدا جوی و متعهد و همچنین لزوم کاربرد آن در فرایند ایجاد دولت کریمه جهانی در طول تاریخ پیدایش، آن را به نقطه ای رسانده است که می توان آن را معجزه دوم پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نام داد و نظریه « مساجد به عنوان معجزه دوم پیامبر (ص) را ارائه نمود.»

پس از مسجد الحرام که به عنوان اولین پایگاه عبادی در قرآن (22) از آن نام برده می شود حضرت محمد (ص) در مدینه مسجد قبا و پس از آن مسجد نبوی را تأسیس نمود.

از میان یادگارهای پیامبر اکرم (ص) می توان به قرآن ، اهل بیت (23) ، اخلاق ، سنت ، مساجد و معجزات دیگر به عنوان نهادهای جاویدانی که تأثیر شگرفی در رشد معنوی جامعه داشته است نام برد.

قرآن به عنوان معجزه اول پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) شناخته شده و هیچ اختلافی در آن نیست ، اما از میان سایر یادگارهای پیامبر (ص) می توان کارکرد مساجد را به عنوان معجزه دوم پیامبر (ص) نام برد که البته اثبات این نظریه محتاج پژوهش بیشتر و فرصت های دیگر است، اما دلیل عمده که به استناد آن می توان این نظریه را مطرح نمود آن است که اولاً مساجد جای قرآن نهادن و قرآن خواندن است و این امر به منزله ارج نهادن به معجزه اول پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) است و ثانیاً از آغاز وحی، مساجد با عنوان پایگاه اجتماعی دین اسلام تأسیس و همان طور که گفته شده در نهضت دکترین مهدویت و تا ایجاد حکومت مهدی (عج) به عنوان مهمترین پایگاه این نهضت نقش خواهد داشت.

شیخ طوسی در کتاب تمهید الاصول در تعریف معجزه می گوید که معجزه کاری است که حداقل چند شرط داشته باشد:

1-    باید به عنوان کار منسوب به خدا از همه کار برتر باشد.

2-    باید کاری بدیع و تکرار نشدنی برای انسان‌ها باشد.

3-    بر هم زننده قواعد و قوانین عرف و همیشگی پدیده ها باشد.

4-    برای صدق دعوی و راستگویی آورنده صورت بگیرد.

بطور خلاصه می توان مساجد و کارکرد آن را به عنوان یک پدیده اجتماعی اولاً منسوب به خدا  ثانیاً غیرقابل مقایسه با سایر پدیده های مشابه مثل کلیسا ثالثاً در جهت اهداف بزرگترین معجزه پیامبر (ص) دانست که اندیشه تأسیس آنها و محـول نمودن نقش ها و وظایف آن توسط پیامبر اکرم (ص) و به اذن خداوند انجام گرفته است و در طول قرن ها ماندگار و در آینده نیز پا برجا خواهد بود و این به منزله معجزه‌ای کوچک از قرآن کریم و بزرگتر از سایر معجـزات پیامبر اکرم می باشد.

نتیجه گیری و پیشنهاد

          با توجه به نقش ها و کارکردهای گسترده مساجد و استقبال انسان‌های مؤمن و آزاد اندیش از این نهاد اجتماعی و نیز به دلیل در دسترس بودن این مکان مقدس، ضرورت دارد تا با نگاهی نو و متناسب با عصر دانایی به باز تعریف نهاد مساجد پرداخته و کارکردهای تازه ای را معرفی کرد. بدین منظور پیشنهادات ذیل ارائه می گردد:

1-  تحقیقات و پژوهش های بیشتری به منظور بررسی کارکردها و نقش های بالفعل و متعارف و تاریخی این نهاد اجتماعی انجام شده تا با کمک اندیشمندان مسلمان ، جامعه شناسان ، روانشناسان و متخصصین امور تربیتی ابعاد ناشناخته این کارکردها آشکار تا به وسیله آزمون های گسترده تأثیرگذاری مساجد را در سلامت روانی فرد و جامعه افزایش دهیم.

2-  کارکردها و نقش های بالقوه که تاکنون زمینه بروز نداشته اند با مشورت فقها و اندیشمندان حوزه های علوم اجتماعی تعریف و تدوین گردد.

3-  مسجد می‌تواند کارکرد جدیدی را به عنوان « پایگاه دکترین مهدویت » پذیرفته و نقش مهمی در جهانی سازی و ساختار دولت کریمه جهانی ایفا نماید.

4-  نظریه « مساجد به عنوان معجزه دوم پیامبر اکرم (ص) » به عنوان یک نظریه جدید معرفی و پژوهش های بیشتری در این باره انجام داده تا از این مسیر بتوان تحولات اساسی را در جامعه پایه‌ریزی نمود.

 

والسلام

 

 

منابع

1-     آیه 56 سوره ذاریات

2-     بخشی از آیه 1.8 سوره توبه

3-     محمدبن سلامه قضاعی ، شهاب الاخبار ص 23

4-     حاج میرزاحسین نوری ، مستدرک الوسایل ج 3  ص 447 روایت 2.

5-      شرایط مورد نظر در کتابهای فقهی آمده است

6-      مستدرک الوسایل ج 3  ص 367 روایت 3

7-     ابوزید عمر بن شبه ممیزی تاریخ المدینه المنوره ترجمه حسین صابری قم ، نشر مشعر  ج 2  ص 567 و 568

8-     حر عاملی ، محمد بن حسن ، وسایل الشیعه  ج 5  ص 197

9-     علامه مجلسی ، بحارالانوار  ج 8.  ص 352

1.- علی رحیمی ، رحمت اله ، پایان نامه تأثیر ارزش‌های اخلاقی در اقتصاد با تأکید بر نظریات شهید صدر 1388 ، ص 117

11- نظام الحکومه النبویه ، عبدالحی کتانی ، ج 2  ص 232 به نقل از کتاب سیمای محمد ، رحیم نوبهار جلد 2  ، 1373 انتشارات کوثر قم

12- نوبهار ، رحیم ، کتاب سیمای محمد ، جلد دوم ، چاپ 1373

13- سایت امور مساجد مقاله مسجد بزرگ براثا در بغداد  

14- موسوی الخمینی ، روح الله ، صحیفه نور  ج 1.  ص  16

15- رضائی ، علی ، جایگاه مسجد در فرهنگ اسلامی ، انتشارات ثقلین 1383

16- محمدبن حسین بن خلف بن احمد (حسین بن فرا) معروف به قاضی ابویعلی الاحکام السطانیه انتشارات مکتب الاعلام الاسلامی چاپ دوم ص 94 و 98

17- ابوالحسن علی بن محمدبن حبیب ماوردی بصری الاحکام السطانیه انتشارات مکتب الاعلام  الاسلامی چاپ دوم ص 1..

18- محمدبن محمد ابن اخوه ، معالم القربه ص 263

19- مقدمه ابن خلدون  ترجمه محمد پروین گنابادی   انتشارات بنگـاه و ترجمه و نشـر کتاب تهران 1336 ص 434 و 435

2.- نهج البلاغه ، حکمت  131

21- المساجد انوارالله مساجد نورهای الهی هستند (مستدرک الوسائل ج 3 ص 447)

22- ایه 125 سوره بقره

23- اشاره به حدیث رسول الله (ص): انی تارکم فیکم الثقلین .....