چکیده
ماهیت مسجد به گونه اى است که از یک سو سبب ایجاد ارتباط با خداوند و عالم غیب مى شود و از طرف دیگر انسجام اجتماعى گروه هاى مختلف مردم را تفویت مى کند. در نقش محورى مسجد در جوامع اسلامى همواره در این مکان مقدس، کلیه امور فرهنگى و اجتماعى و سیاسى و علمى نیز صورت مى گرفته و این امر نشان دهنده تاثیر شگرف مسجد در تداوم حیات اجتماعى جامعه مسلمانان است. از آنجا که مسجد محل امنى براى حفظ ثروت ملى بود، خزانه دولت یا بیت المال در مسجد جامع شهر نگهدارى مى شد. مسجد محل اجتماع فرماندهان سپاه، حضور مشاوران نظامى، تصمیم گیرى هاى مهم رزمى، صدور فرامین جنگى، بسیج رزمندگان، اعلان نتایج پیکارها، حفظ غنایم و رسیدگى به وضع آوارگان و اسیران بود. در نهضت هاى صد ساله اخیر ایران، مساجد به عنوان کانون هاى اصلى مبارزه علیه استبداد مورد توجه بود و نقش عمده اى را در به ثمر رسانیدن این نهضت ها ایفا مى کرد. مسجد در جامعه جدید ایران، یعنى در دوران منتهى به تاسیس جمهورى اسلامى، جایگاه و کاربردهاى جدیدى یافت که در دو برهه انقلاب اسلامى و جنگ تحمیلى، ظرفیت این نهاد اجتماعى آشکار گردید. به طور کلى مى توان گفت که مسجد در تاریخ ایران در سه مرحله نقش مهمى در تحولات کشور داشته است. مرحله اول کارکرد فرهنگى فکرى و هنرى آن است که در معمارى و ادبیات ایران جلوه گر شده است. در مرحله دوم کارکردهاى اجتماعى مسجد بروز کرد و جنبش هاى اجتماعى در اطراف آن سازمان یافتند و مرحله سوم به کار کردهاى سیاسى مسجد اختصاص دارد که این مورد در دوران انقلاب و جنگ تحمیلى ظاهر شد و خود را در مسایل سیاسى مثل مشارکت بسیج سیاسى، اعتراض سیاسى و دیگر وجوه رفتار سیاسى مردم (مثل بحث ها و آموزش هاى سیاسى، تبادل نظر، مشورت و شورا، تعیین سرنوشت و...) نشان داد. آینده شناسى مسجد براى نظام جمهورى اسلامى ایران و دیگر جوامع اسلامى یکى از ضرورت هاى مهم است که از منظر نهادمندى و نهاد سازى براى حکومت برجسته تر مى شود. نگارنده سپس با تذکر این حقیقت که در عصر اوج ارتباطات هنوز بهترین و سالم ترین و کارآمدترین رسانه، مسجد است. تقویت مساجد از نظر امکانات ظاهرى، رسیدگى بیشتر به وضعیت ظاهرى مسجد، تشکیل و تقویت کتابخانه مناسب براى مسجد، برگزارى مسابقات متنوع، به کارگیرى هیئت امناى صاحب ابتکار و خلاقیت، طولانى نشدن نمازهاى جماعت، دقت در انتخاب امام جماعت، انجام تبلیغات مناسب و منطقى، فعالیت هاى کانون فرهنگى مستقر در مسجد، را جهت احیا و حفظ جایگاه مسجد، پیشنهاد نموده است.
مقدمه
مسجد در تأمین اهداف چند منظوره امت اسلامى نقشى بى بدیل دارد. این اهداف والا با ساختن بنایى هر چند کوچک نیز تحقق یافته است. اهداف چند منظوره اسلامى گر چه به ظاهر با یکدیگر متفاوند، ولى در مسجد چنان در هم تنیده شده اند که آدمى را به شگفتى وا مى دارد و اهمیت و جایگاه بى نظیر مسجد را جلوه گر مى سازد. اینک نقش آفرینى مختلف مسجد را با هم مرور مى کنیم:
1. نقش عبادى
مسجد خداپرستان را نامى آشناست که در آن مى توان به آرامش قلبى رسید و از محراب عبادت به اوج سپهر کرامت پر کشید. مسجد خواستگاه نور تقوى است که صفاى باطن به ارمغان آرد و چراغ معرفت را همواره روشن نگاه دارد.
مسجد تابشگه مهر توحید است که با حضور و فضاى نورانى اش آدمى، جان تازه مى گیرد و زندگى طراوت مى پذیرد. مسجد کانون گرم ایمان است که بندگان را به زیور فضایل اخلاقى آراید و پاکدینان را مهر و محبت و صفا همى افزاید.
مسجد، مدرسه تکامل انسانهاست که با اعتکاف در آن، از دنیاى فریبنده چشم پوشند و یکسر در راه قرب و کمال کوشند. مسجد خانه سبز امید است. روشن به نور خداوندِ قادر یکتا و شاداب از نسیم دل انگیز نماز و ذکر و دعا.
مسجد گلزار نوبهار را ماند، با شمیم بهشت که بس روح پرور و دلنواز است و درش به روى دین باوران خداجوى هماره باز است.
2. نقش اجتماعى
ماهیت مسجد به گونه اى است که از یک سو سبب ایجاد ارتباط با خداوند و عالم غیب مى شود و از طرف دیگر انسجام اجتماعى گروه هاى مختلف مردم را تقویت مى کند.
نقش محورى مسجد در جوامع اسلامى به گونه اى بوده است که همواره در کنار این مکان هاى مقدس امور فرهنگى و اجتماعى و سیاسى و علمى نیز صورت مى گرفته واین امرنشان دهنده تأثیر شگرف مسجد درتداوم حیات اجتماعى جامعه مسلمانان است.
بعلاوه دین مقدس اسلام، به مسلمانان، ایجاد اخوت اسلامى را سفارش و در برجسته شدن دین برادرى و اخوت تأکید دارد؛ «اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ اِخْوَة».[1] در بخشى از آیات تحقق این برادرى و استوارى را در تمسّک به حبل الله بیان نموده، مى فرماید: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعاً وَ لاتَفَرَّقُوا».[2]
بدون شک این قبیل توصیه هاى قرآنى و حدیثى در فرهنگ دینى و مفاهیم مذهبى توجّه به ابزار و اسبابى که بتواند اخوت و اعتصام و مودت را به منصه بروز و ظهور برساند را مورد تأکید قرار مى دهد.
از جمله مهم ترین وسیله اى که مى تواند وحدت امت اسلامى را تحقق بخشیده، تأثیر مهمى در استحکام پیوند جامعه اسلامى بر جاى بگذارد، مسجد است؛ محلّى که مى تواند تمامى مسلمانان را زیر یک سقف جمع کرده، مسایل لازم در تأمین مودت و اتحاد مسلمین را به آنان گوشزد و شیوه هاى علمى و عملى آن را تبیین و تعلیم نماید.
اگر به تاریخ مسجد و فلسفه ایجاد و تأسیس آن بنگریم، خواهیم دید که تبلور فکر اسلامى و اعتقادات صحیح دینى و استوارى جامعه مسلمین در سایه حضور در مساجد و شنیدن انواع توضیحات و تعلیمات دینى میسّر شده است، یعنى مسجد علاوه بر مرکزیت عبادى، مرکز اجتماع نیز هست. این اجتماع هم براى عبادت است و هم براى یکپارچه ساختن اُمت و تمسک جمعى آنان به حبل اللّه .
3. نقش آموزشى
تاریخ به خوبى نشان مى دهد که مسجد از همان صدر اسلام کانون مهم آموزش و مرکز اصلى تربیت بوده و حلقه هاى درس و بحث در آن بر پا مى شده است.
پیامبر اکرم«صلى الله علیه و آله» راه آموزش دین و دانش را در زمان خودشان آن چنان فرا روى مسلمانان هموار فرمود که با گذشت زمان، ارتباط مسجد و آموزش به نحو مطلوب تا به امروز باقى مانده است اگر چه با توسعه علوم، آموزش صورت پیشرفته ترى به خود گرفت و مراکز خاص یافت.
پیامبر«صلى الله علیه و آله» به ابوذر مى فرماید:
«یا اَباذَر کُلُّ جُلُوسٍ فِى الْمَسْجِدِ لَغْوٌ اِلاّ لِثَلاثَة قِرائَة مُصَلٍّ اَوْ ذاکِر اللّهِ تَعالى اَوْ سَائِل عَنْ عِلْمٍ»؛ اى ابوذر! در مسجد هر نشستى به جز براى سه چیز بیهوده است:
1. نمازگزاران.
2. ذکر خدا گفتن.
3. بحث علمى کردن.[3]
همان طور که در صدر اسلام یکى از کارکردهاى مهم مسجد امر تعلیم و تعلم بود، مسجد توانسته است این جایگاه را از صدر اسلام تا کنون حفظ کند و هم اکنون
هم در حوزه هاى علمیه جلسات با شکوه بعضى از دروس خارج فقه و اصول در مساجد برگزار مى شود و در اکثر مساجد آموزش قرآن و احکام و مسایل عقیدتى و سیاسى آموزش داده مى شود.
همچنین امروزه نیز یکى از مهمترین عملکرد مسجد، ایراد خطابه و سخنرانى در آن است که گاه همین خطابه تنها جاذبه اى است که به بعضى از مساجد رونق مى بخشد. آرى هر گاه خطیب توانایى در مسجد یافت نشود، رفته رفتنه آن مسجد شکوه و رونق خود را از دست مى دهد.
4. نقش قضایى
هر چند مسجد در اصل کانونى توحیدى بود که مسلمانان در آن به عبادت و راز و نیاز مى پرداختند و با کسب علم و معرفت، راه سیر و سلوک را پى مى گرفتند، اما مرکزى براى حل و فصل دعاوى نیز به شمار مى رفت.
همچنین از آنجا که قضاوت یک عمل مقدس به حساب مى آمد، مردم در اغلب اوقات از مساجد به عنوان دادگاه قضاوت نیز بهره مى جستند.
5. نقش مشورتى
افزون بر موارد فوق مردمان با گرد آمدن در مسجد براى رتق و فتق امور خود به مشورت مى نشستند و جانانه به حق دل مى بستند و از دام گرفتارى ها و مشکلات مى رستند.
با پیدایش مسجد، مدینه، نخستین مرکز مهم اجتماعى اسلام عینیت یافت و در آن امور دینى و دنیوى به هم در آمیخت و فعالیت هاى مشاوره اجتماعى به موازات وظایف دینى در آن انجام مى پذیرفت.
6. نقش پشتیبانى
جماعتى از فقراى مهاجر هم که مأوایى نداشتند، در کنار مسجد مدینه، زیر سر پناه کوچکى به نام صُفّه زندگى مى کردند. آوارگان جنگ و حوادث طبیعى نیز
مى توانستند از مسجد به عنوان پناهگاه استفاده کنند.
بعلاوه مردم به هنگام بروز خشکسالى و بیمارى هاى مهلک براى دعا و نیایش، ناگزیر از روى آوردن به مسجد بودند.
7. نقش نظامى و دفاعى
نمایش رزمى و ارایه خدمات پزشکى و دارویى در مسجد نیز از جمله فعالیت هاى اجتماعى این پایگاه ایمان و توحید و تعاون به شمار مى رفت.
مسجد محل اجتماع فرماندهان سپاه، حضور مشاوران نظامى، تصمیم گیرى هاى مهم رزمى، صدور فرامین جنگى، بسیج رزمندگان، اعلان نتایج پیکارها، حفظ غنایم و رسیدگى به وضع آوارگان و اسیران بود. آرى مسجد مرکزى فعال براى پیشبرد اهداف نظامى و برنامه ریزى هاى دفاعى بود.
این مکان مقدس خصوصا مساجد جامع شهرها، شبیه مجالس و میدان هاى عمومى بودند که در آنجا هم قاضیان، بر مسند قضاوت مى نشستند و هم عالمان، جلسه درس تشکیل مى دادند و هم لشکریان امور نظامى را پى مى گرفتند.
8. نقش ادارى
با پیشرفت و گسترش روز افزون اسلام، مسجد اهمیت بیشترى پیدا کرد و به عنوان کانون فعال امت اسلامى و مرکز عبادى ـ سیاسى جامعه نوین در آمد و بدینسان بسیارى از خدمات ادارى، و کشورى نیز در مسجد ارایه مى شد و حتى از آنجا که مسجد محل امنى براى حفظ ثروت ملى بود، خزانه دولت یا بیت المال نیز در مسجد جامع شهر نگهدارى مى شد.
9. نقش سیاسى
مسجد جز معنا بخشیدن به حیات دینى، نقش چشمگیرى در صحنه سیاست ایفا کرده، ایمان و اعتقاد و اخلاص و ایثار را در خدمت به جامعه و توسعه سیاسى اسلام به کار گرفت.
چنین چشم انداز والا به عرصه سیاست، از ژرف بینى، ارزش گذارى و عنایت ویژه این آیین بزرگ آسمانى به زندگى فردى و اجتماعى انسان حکایت دارد.
باید توجّه داشت که در جریان نهضتهاى بزرگ اسلامى نیز مساجد در جهت بیدارى و آگاهى بخشیدن به توده هاى وسیع و قشرهاى مختلف مردم نقش بسیار بارزى را بر عهده داشتند.
در نهضت هاى صد ساله اخیر ایران، مساجد، به عنوان کانون هاى اصلى مبارزه علیه استبداد مورد توجّه بودند و نقش عمده اى را در به ثمر رسانیدن این نهضت ها ایفا کردند؛ چنان که در جنبش تحریم تنباکو که به رهبرى میرزاى بزرگ شیرازى، طى سال هاى 1308 ـ 1309 هق و در مخالفت با امتیاز انحصار تنباکو به یک شرکت انگلیسى در ایران روى داد و منجر به شکست استعمار انگلیس گردید، مساجد در مخالف با استبداد ناصرى و در پیروزى نهضت، نقشى سازنده به عهده گرفتند. در نهضت مشروطیت (1323 ـ 1325 هق) نیز که با قیام و رهبرى روحانیت در ایران شکل گرفت مساجد کانون هاى اصلى انقلاب بودند و فعالیت هاى انقلابیون را در جهت پیروزى این نهضت نیرو و سرعت مى بخشیدند.
این شکوه و عظمت و قداست و جاذبیت مساجد در جهت ایجاد وحدت و همبستگى در میان توده هاى مردمى و بسیج قشرهاى مختلف براى مقابله با ظلم و استبداد، بار دیگر در جریان انقلاب شکوهمند اسلامى نیز تجلّى کرد.
مسجد رمز جامعیت اسلام
کلمه مسجد و اشباه آن پیش از اسلام نیز رواج داشته و قبل از این که رسول گرامى اسلام«صلى الله علیه و آله» مسجد مدینه را بنیان نهد، خداوند تعالى در سوره اسراء که مکى است، واژه مسجد را در مورد مسجدالحرام و مسجدالاقصى به کار برده است.
ولى در عین حال مسجد نخستین نهادى است که به هنگام ورود حضرت پیامبر«صلى الله علیه و آله» به مدینه شکل گرفته است. این نکته حکایت از آن دارد که شکل گیرى جامعه اسلامى بدون نقش آفرینى مساجد امکان پذیر نبوده است.
مساجد با کارکردهایى که داشت آن چنان در درون جامعه اسلامى نهادینه شد که مؤمنان آن را بر خانه هاى خودشان ترجیح مى دادند؛ در واقع ویژگى اصلى مسجد این بود که همچون اسلام با همه شئون زندگى مردم سر و کار داشت و البته به همه شئون مردم جهت الهى و دینى مى داد و این برخاسته از روح اسلام بود، چرا که اسلام جوهره همه فعالیت هاى مسلمین در جامعه اسلامى را عبودیت مى دانست.
کارکردهاى مختلف مساجد در انقلاب اسلامى
به طور کلى مى توان گفت که مسجد در طول تاریخ ایران با سه نوع کارکرد در مراحل مختلف، نقش مهمى در تحولات کشور داشته است:
اول؛ کارکرد فرهنگى ـ فکرى ـ هنرى: این کارکرد به خوبى در معمارى و ادبیات ایران جلوه گر شده است.
دوم؛ کارکردهاى اجتماعى مسجد: این کارکرد به گونه اى است که مى توان گفت تمام جنبشهاى اجتماعى در اطراف مسجد سازمان یافته اند.
سوم؛ کارکردهاى سیاسى مسجد: این کارکرد گر چه در گذشته نیز کم و بیش وجود داشته است، ولى در دوران انقلاب و جنگ تحمیلى به اوج خود رسید و اعتراض سیاسى،مشارکت بسیج سیاسى ودیگر وجوه رفتار سیاسى مردم مثل بحثها و آموزش هاى سیاسى، تبادل نظر، مشورت و شورا، تعیین سرنوشت و...، کارکردهاى مسجد را در نمودهاى فوق جلوه گر ساخت.
آرى مسجد در جامعه جدید ایران؛ یعنى در دوران منتهى به تأسیس نظام جمهورى اسلامى، جایگاه و کاربردهاى نخستین خود را باز یافت و در دو برهه از انقلاب اسلامى به ویژه در جنگ تحمیلى ظرفیت بى نظیر این نهاد عبادى اجتماعى براى همگان آشکار گردید.
پس از پیروزى انقلاب و تأسیس نظام جمهورى اسلامى و فروکش کردن فضاى انقلابى، کارکردهاى جدیدتر مسجد در عرصه هاى دیگرى تولد یافت. حتى در مدت یک ساله میان پیروزى انقلاب و آغاز جنگ تحمیلى، این مسجد بود که به ویژه در روستاها، کارکردهاى جدید آموزشى، ترویجى، بهداشتى و همکارى و تعاون را تجلّى بخشید؛ جهاد سازندگى، سپاه پاسداران، کمیته هاى انقلاب، آموزش و پرورش، وزارت بهداشت و درمان و دیگر سازمانها از طریق مسجد و با نمایش فیلم هاى آموزشى وتشکیل کلاس هاى آموزشى درسطوح مختلف، بر پایى نمایشگاه و حتى اهداف دولت مثل جامعه پذیرى سیاسى،توسعه،خدمات بهداشتى وآموزش،افزایش آگاهى عمومى و تخصصى را محقق ساخت وروح همکارى هاى جمعى را در میان مردم تقویت کرد.
با آغاز جنگ تحمیلى، رویکرد سیاسى مسجد در مسأله دفاع و امنیت ظاهر شد. اکثریت ارگان ها و نهادها از طریق مسجد با مردم ارتباط برقرار کردند. اصولاً مسجد، منبر، تریبون و رسانه اى بوده است که در جهت تعیین و تبلیغ ارزش ها و احکام اسلامى به کار گرفته شده است.
امروزه نیز مسجد به صورت مرکز خدمات اجتماعى فعال و پویایى در آمده که نتایج سازنده آن در زمینه هاى گوناگون بر کسى پوشیده نیست.
بررسى تطبیقى نقش آفرینى مساجد
همان گونه که مسجد در صدر اسلام و عصر رسول خدا«صلى الله علیه و آله»، تنها محل عبادت، اعتکاف، اقامه نماز جماعت، تعلیم و تعلم، سخنرانى و خطابه نبود، بلکه علاوه بر این ها، کارهاى سیاسى اجتماعى و... نیز در آن انجام مى گرفت، امروزه نیز از مسجد به عنوان کانون گرم سیاسى، اجتماعى و... استفاده مى شود. بدینسان مسجد هماره محل نشر شریعت مقدس اسلام در همه ابعاد بوده و هست.
در تاریخ معاصر، نهضت هاى اسلامى بالاخص انقلاب اسلامى در شکل گیرى نهضت و تداوم آن، مسجد را به عنوان پایگاه اصلى خود قرار داده و هم اکنون نیز نیاز به مسجد محسوس است. بى جهت نیست که دشمن در سیاستهاى استعمارى جدید به جاى تقویت نیروى نظامى خود، درصدد تضعیف و بى رونق شدن مساجد بر آمده است، امام راحل در بیانات خود مى فرماید:
«از فانتوم هاى امریکا نترسید، از خالى شدن مساجد بترسید».
نکته مهم و قابل توجّه آن است که در جامعه دینى، مراکز و سازمان هاى مختلف باید حول محور مسجد، سامان یابند؛ زیرا در آن صورت مى توان در مقابل آسیب هاى یکسان سازى و نابودى فرهنگ ها در دنیاى امروز مصون ماند.
نتیجه گیرى و پیشنهاد
از مباحث پیشین روشن شد که مسجد هماره سنگر دفاع از حریم مقدس اسلام و تجلّى گاه عشق و عبادت و خضوع و خشوع به درگاه پروردگار عالم بوده است و در طول تاریخ، بزرگانى همچون پیامبر«صلى الله علیه و آله» و اصحاب با وفایش، سربازان مدافع آن بوده اند.
بدون شک یکى از عوامل مهم وجود و تداوم فرهنگ اسلامى در دنیاى امروز، مساجد هستند؛ بدینسان بخش عظیمى از فرهنگ درخشان و تمدن والاى اسلامى که امروز در دسترس ماست مرهون عملکردهاى آموزشى، سیاسى و اجتماعى مساجد در طول تاریخ اسلام است.
با توجّه به شئونات مختلف یک جامعه اسلامى، هماره کارکرد مسجد از امور عادى فراتر رفته، ابعاد فرهنگى، اجتماعى و سیاسى را نیز در بر گرفته است. بعلاوه مساجد همیشه به عنوان کانون همگرایى مسلمانان مطرح بوده اند به همین دلیل هم این نهاد دینى اجتماعى با از بین رفتن یا جابجایى حکومت ها، هیچ گاه نقش محورى خود را از دست نداده است.
از آنجا که در اوج عصر ارتباطات نیز هنوز بهترین و سالمترین و کارآمدترین رسانه مسجد است، بدیهى است آینده شناسى مسجد براى نظام جمهورى اسلامى ایران و دیگر جوامع اسلامى یکى از ضرورت هاى مهمى است که از منظر نهادسازى و نهادمندى براى حکومت الزامى برجسته تر مى یابد.
براین اساس باید با انجام تحقیقات گسترده تر در سیر تحولات سیاسى اجتماعى، مبتنى بر روش هاى علمى و تخصصى به شناخت علمى و مبتنى بر واقعیات تاریخ اسلام از نهاد مسجد نایل گردیم.
از سوى دیگر دولت باید با حمایت از مجامع مردمى، بتواند ضمن حفظ هویت اسلامى مسجد، با توجّه به ساختار مناطق و محله ها مثل بازار، روستا و مراکر آموزشى با استفاده از تأسیسات و تجهیزات و ابزارهاى جدید، نهاد مسجد را در راستاى کارکردهاى جدید و احیاى توانمندى هاى قدیم فعال نماید.
در این راستا باید تقویت مشارکت سیاسى مردم، تعمیق و توسعه، جامعه پذیرى سیاسى و حل و فصل منازعات و چالشهاى اجتماعى و تقویت روح مدنیت، نظم و قانونمندى در پرتو شرایط جدید مسجد متجلى گردد.
لازم به ذکر است احیا و حفظ جایگاه مسجد در جهانى که با دگرگونى هاى شتابان در زمینه هاى فرهنگى، اجتماعى و سیاسى رو بروست، به تلاشى سخت و پیگیر نیازمند است. امروز باید روى مسایل فرهنگى بیش از گذشته کار کرد؛ مساجد آن گاه خواهند توانست نقش تاریخى خود را در تربیت عبادى، اجتماعى، سیاسى و فرهنگى ایفا نمایند که بتوانند مخاطبان خود را جذب و حفظ نمایند.
پیشنهادات ذیل مى تواند تا حدودى ما را به هدف فوق نزدیکتر ساخته، در زمینه جذب راهگشا باشد.
1. تقویت مساجد از نظر امکانات مانند رسیدگى به ساختمان مسجد، نظافت و تجهیز امکانات گرما و سرمازا با همکارى نهادهاى مسئول.
2. توجّه بیشتر به وضعیت ظاهرى و زیباسازى مسجد، زیرا زیبایى و شکوه مساجد موجب جذب بیشتر قشر جوان و آبادى و ارزش محله اى و منطقه اى آن مى گردد.
3. تشکیل و تقویت کتابخانه مناسب مسجد و در اختیار گذاشتن کتاب هاى مفید و متنوع به مراجعه کنندگان.
4. برگزارى مسابقات متنوع از کتاب هاى مذهبى مناسب.
5. دقت در انتخاب امام جماعت به خصوص از لحاظ ویژگى هاى اخلاقى و عملکردى.
6. توجّه بیشتر امامان محترم جماعت به طولانى نشدن نمازهاى جماعت به خصوص با حضور نسل جوان.
7. به کارگیرى هیئت امناى صاحب ابتکار و خلاقیت که در این صورت با برنامه ریزى هاى متنوع، خواهند توانست افراد را به مسجد جذب نمایند.
8. انجام تبلیغات مناسب و منطقى و پرهیز از برخوردهاى تند و خشن با نوجوانان.
9. فعال ساختن کانون فرهنگى مستقر در مسجد و متنوع نمودن برنامه هاى آن.
10. تلاش براى احیاى کارکردهاى مختلف مسجد با برنامه ریزى کلان.
