چکیده

          نگارنده نخست نقش مدیریت را چنین بازگو نموده؛ مدیریت که عده اى آن را ذاتى و عده اى دیگر آن را اکتسابى مى دانند و بر همین اساس آن را هنر و یا علم و دانش خاصى تعریف مى کنند. در یک تعریف جامع تر آمیزه اى از علم و هنر محسوب شده، که از ادوار گذشته بشرى تا عصر حاضر به اقتضاى هر زمان مورد توجه ابناء بشر بوده و در عصر کنونى به یکى از ضرورى ترین نیازهاى بشریت مبدل گریده، بطورى که یکى از مولفه هاى بسیار مهم که جوامع مختلف را بر دیگرى برترى مى دهد نحوه و میزان نگرش و کاربرد شیوه هاى مدیریت است.

          امروزه عنصر مدیریت شایسته بر منابع مادى و هدایت بیروى انسانى، محور رشد و بالندگى معرفى مى شود که حتى در یک شرایط نابرابر مادى و طبیعى، مدیریت صحیح و موثر، عامل تعیین کننده در تعالى و ترقى جامعه محسوب مى شود آنگاه در مورد ساختار پیشنهادى مدیریت مسجد؛ مدیر اصلى مسجد را امام جماعت آن دانسته و او را به همراه هیئت امناء مسجد که متشکل از افراد متدین، علاقه مند و خوش اخلاق هستند کادر رهبرى مسجد معرفى و مسئول پایگاه بسیج مسجد، هیئت مذهبى، مسؤول کانون مسجد و خادم مسجد را به آن افزوده و در پایان بر ویژگى هاى شخصیتى و توانایى هاى علمى و مدیریتى امام جماعت، تقسیم وظایف بین هیئت امنا و مسؤول بسیج و بر وجود یک خواهر به عنوان مسئول امور خواهران و یک جوان به عنوان مسؤول امور جوانان تأکید نموده است.

مقدمه

          مدیریت که عده اى آن را ذاتى و عده اى آن را اکتسابى مى دانند و بر همین اساس آن را هنر و یا علم و دانش خاصى تعریف مى کنند، در یک تعریف جامع تر آمیزه اى از علم و هنر محسوب شده که از ادوار گذشته بشرى تا عصر حاضر به اقتضاى هر زمان مورد توجّه ابناء بشر بوده و در عصر کنونى به یکى از ضرورى ترین نیازهاى بشریت مبدل شده است به طورى که یکى از مولفه هاى بسیار مهم که جوامع مختلف را بر دیگرى برترى مى دهد، نحوه و میزان نگرش و کاربرد شیوه هاى مدیریت است.

بدون تردید وجود عنصرِ هدایتِ مؤثر نشانگر آن است که با وجود یک مدیریت کارآمد و اثر بخش، جامعه و مجموعه انسانى از حضیض فقر و وابستگى به اوج شکوفایى و استقلال صعود و با فقدان آن، جامعه به سراشیبى انحطاط سقوط مى کند.

          شاید روزى وجود منابع مادى، مالى و طبیعى به عنوان محور رشد و بالندگى فرد و جامعه محسوب مى شد، ولى امروزه عنصر مدیریت شایسته براى هدایت منابع مادى و نیروى انسانى، محور این رشد و بالندگى معرفى مى شود که حتى در یک شرایط نابرابر مادى و طبیعى، این مدیریت صحیح و مؤثر است که عاملى تعیین کننده در تعالى و ترقى جامعه است.

          گرچه قاطبه اصحاب قلم و اندیشه، تلاش مى کنند پیدایش چنین دانشى را مانند بسیارى از دانش هاى دیگر، به مغرب زمین منسوب سازند و ملت هاى شرقى را دنبال رو آنان معرفى کنند، ولى طریق انصاف نشان مى دهد، زایش و پیدایش غالب دانش ها، در شرق عالم بوده و مغرب زمین در قرون اخیر در کاربست و کاربردى کردن مواردى از آنها، قدمهاى چشمگیرى برداشته است.

          بدون شک اهتمام آنان قابل تحسین و تقدیر است، ولى باید بدانند که اگر معارف شرقى را نمى گرفتند، هرگز به این جایگاه صعود نمى کردند. غنى ترین معارف مدیریتى در متون ناب اسلامى وجود دارد، ولى متأسفانه سستى، غفلت و خودباختگى مسلمانان از یک طرف و سیطره سیاه استعمارگران متجاوز از طرف دیگر، باعث غارت یا محبوس شدن این معارف در کتابها و دور شدن آنها از متن زندگى مردم گردیده است.

          به هر حال مدیریت ریشه در فرهنگ اصیل اسلام دارد و این بدین خاطر است که این علم و هنر، یک عنصر حیاتى براى حیات و بقاء جوامع است. بر این اساس مدیریت صحیح بر مسجد که متشکل از مجموعه اى انسانى با ویژگى هاى معنوى و مستعد است، مى تواند به عاملى کم نظیر در رونق بخشى به مساجد دوران معاصر بدل شود.

ساختار پیشنهادى مدیریت مسجد

          مدیریت کامل و حقیقى در یک مسجد، وابسته به حضور فعال و دایمى یک روحانى و عالم واقعى است. مسجد بدون امام جماعتِ شایسته از نظر دین، اخلاق و علم لازم، همچون خانه اى بدون مدیر است.

          روحانى به همراه هیئت امناى مسجد که متشکل از افراد متدین، علاقمند و خوش اخلاق هستند، کادر رهبرى مسجد را تشکیل مى دهند.

          مى توان به این جمع، مسؤول پایگاه بسیج مسجد، مسؤول هیئت مذهبى، مسؤول کانون مسجد و خادم مسجد را نیز اضافه نمود.

          هر کدام از این افراد باید بر اساس شرح وظیفه اى که نهاد متولى امور مساجد کشور تدوین مى کند، زیر نظر روحانى مسجد یا قائم مقام او فعالیت کنند.

          عناوین وظیفه هر کدام از این افراد را مى توان در محورهاى کلى زیر بیان کرد:

          1 . روحانى مسجد: رهبر و مدیر مسجد.

          2 . مسؤول بسیج مسجد یا یکى از اعضاى توانمند و عالم هیئت امنا: قائم مقام مدیریت.

          3 . مسؤول کانون مسجد: مسؤول امور فرهنگى.

          4 . یکى از اعضاى هیئت امنا: امور مناسبت ها (تبلیغات).

          5 . یکى از اعضاى هیئت امنا: امور مالى و تدارکات.

          6 . یکى از اعضاى هیئت امنا: امور سیاسى.

          7 . یکى از اعضاى هیئت امنا: امور ساختمان و تعمیرات و توسعه.

          8 . خادم مسجد: مسئول امور نظافت و پاکیزگى و بهداشت مسجد.

          9 . یک نفر خواهر: مسؤول امور خواهران مسجد.

          10 . یک جوان شایسته: مسؤول امور نوجوانان و جوانان مسجد.

وظایف پیشنهادى مدیران مسجد

1 ـ شرایط و وظایف روحانى مسجد

          در عصر ما که به یمن نظام مقدس جمهورى اسلامى، اسلام عزیز که در طى قرون متمادى آن را از صحنه زندگى اجتماعى به حاشیه رانده بودند، به همت رادمردى کم نظیر از سلاله پاک زهراى مرضیه یعنى حضرت امام خمینى قدس سره به حاکمیت کامل سیاسى، اجتماعى، فرهنگى، اقتصادى و... در کشور اسلامى ایران و ابهتى شایسته در عرصه هاى جهانى انجامید، نقش روحانیت و انتظارات مردم، بسیار با زمان گذشته متفاوت است. لذا شخصیت و منش رفتارى، اخلاقى، فرهنگى و سیاسى روحانى و نحوه انجام رسالت و فعالیت او مورد بحث است.

          در خصوص شخصیت و منش، روحانى باید شخصیتى مردمى، با سواد و آگاه به زمان باشد و در خصوص انجام وظایف، عواملى چند مؤثرند:

          1 . حضور منظم و دایمى وى.

          2 . اقامه نماز غیر طولانى و صحبت کوتاه و با جاذبه و جدید و منظم.

          3 . پرسش و پاسخ براى جماعت مسجد هر چند وقت یک بار.

          4 . تشریح فلسفه احکام الهى و ثمرات دنیوى و اخروى آنها براى مردم.

          5 . فکر و برنامه ریزى براى جذب همسایگان مسجد و دغدغه و حساسیت و تدبیر نسبت به خلوت یا حضور مردم.

          6 . شناسایى افراد و نمازگزاران با ویژگى هاى خاص هر یک و بهره جستن از توان آنها.

          7 . مراجعه به محل کار نمازگزاران و حتى کمک به آنان هر چند وقت یک بار.

          8 . عیادت بیماران نمازگزار.

          9 . شرکت در مجالس مختلف مردم اعم از شادى یا مصیبت.

          10 . آشنایى به سیره و سنت نبوى و علوى و انجام آنها در حد توان.

2 ـ وظایف قائم مقام مدیریت مسجد

          انجام وظایف دهگانه روحانى مسجد در موارد لزوم به فراخور توان و پاسدارى از امنیت و دفاع از ارزش ها به تناسب مسؤولیت بسیجى خود، از وظایف قائم مقام مدیریت مسجد مى باشد.

3 ـ وظایف مسئول امور فرهنگى مسجد

          ترتیب دادن مباحث منظم براى خواهران، جوانان و بزرگترها و دانش آموزان، تشکیل کلاسهاى قرآن، عربى، تقویتى براى دروسى مانند زبان خارجه انگلیسى، ریاضى و... براى تقویت دروس مدرسه از وظایف مسئول امور فرهنگى مسجد است.

          امور فرهنگى مسجد، مى تواند ضمن برنامه هاى عمومى از جمله برپایى سنت قرائت قرآن کریم، در هر شب در هنگام نماز جماعت مغرب و عشا و یا مسابقات مختلف، به تفکیک براى هر جنس و رده سنى و شغلى مختلف، برنامه داشته باشد.

          بار مالى حرکت هاى فوق را مى توان با استفاده از معلمین متدین و بسیجى که با تخفیف لازم تدریس مى کنند و دریافت شهریه مناسب از افراد و کمک از طریق نهادهاى فرهنگى استان و یا درآمدهاى مسجد که مغازه هاى تجارى دارند تأمین کرد.

          براى سایر اقشار همچون کشاورز، کسبه، کارگر و... نیز آموزشهاى مفید در نظر گرفته شود. همچنین در یک برنامه منظم از مسئولان مختلف فرهنگى استان، شهرستان، شهرومحله دعوت به عمل آیدتاپاسخگوى سوالات مختلف نمازگزاران در مسجد باشند.

          همچنین وجود یک کتابخانه غنى و روزنامه هاى مختلف در آن در داخل مسجد بسیار مؤثر است.

4 ـ وظایف مسؤول امور تبلیغات و مناسبت ها

          دعوت از افراد هنرمند و علاقمند، ایجاد جاذبه لازم براى جذب افراد به مسجد، استفاده از ابزار و رسانه هاى صوتى و تصویرى، برگزارى مناسبت هاى مختلف در مسجد از وظایف مسؤول امور تبلیغات و مناسبت ها است.

          نکته بسیار مهم آن است که از یک سو با عنایت به لحاظ گسترش حجم رسانه هاى تبلیغى، تلویزیون، رایانه، اینترنت و سایر رسانه ها، برنامه جشن ها و مناسبت هاى مسجد باید به حدب جذاب باشد که انگیزه حضور در مسجد فراهم شود و از سوى دیگر، مناسبت ها حتى المقدور از حالت کلیشه اى و تکرارى خارج شود و با تغییر دکور و جایگاه مراسم و سخنران و برنامه ها و عوامل اجرا و تأثیر آنها در رفع مشکلات مسجد و محله حالتى جذاب به آنها داده شود.

5 ـ وظایف امور مالى و تدارکات مسجد

          تأمین امکانات و هزسنه مناسبت ها، برنامه هاى طویل المدت فرهنگى، و مخارج مختلف بهداشتى، سوختى و نگهدارى مسجد و... تهیه منابع مطمئن و دایمى مالى و اتخاذ تدابیر لازم براى کسب در آمد به شکل ممکن شرعى از اهم  وظایف مسؤول امور مالى و تدارکات مسجد است.

          فعالیت چشمگیر و مؤثر سایر بخش هاى مسجد، به فعالیت هاى امور مالى وابسته است. از جمله امورى که مى توان در تأمین منابع مالى انجام داد:

          1 . شناسایى افراد خیّر محل براى مقرر کردن، یک منبع دایمى مالى براى مسجد.

          2 . بهره بردارى مناسب و حتى تبدیل بخشهایى از مسجد به امور درآمدزا با رعایت حرمت مسجد و لحاظ کردن مسایل شرعى.

          3 . افتتاح شماره حساب براى مسجد و اعلام آن.

          4 . دریافت وجوهى از افراد که مراسم خود را در مسجد، بر پا مى کنند.

6 ـ وظایف مسؤول امور سیاسى مسجد

          بالا بردن آگاهى و معرفت سیاسى اقشار مختلف مردم، تبیین مفهوم واقعى سیاست و آشکار نمودن شگردهاى سیاست بازان داخلى و خارجى، تحلیل وقایع و رویدادهاى سیاسى، ارایه اخبار سیاسى در تابلو اعلانات داخل مسجد، معرفى خدمتگزاران گمنام، تشریح ابعاد سیاسى اسلام و برنامه هاى دشمنان انقلاب به طور مستند، ارایه سلسله مباحث سیاسى با دعوت از سخنرانان به منظور حفظ گوهر ناب و بى بدیل حکومت اسلامى، و جلوگیرى از تبدیل آن به یک نظام سکولار از وظایف مسئول امور سیاسى مسجد است.

          متأسفانه اسم امور سیاسى و اشتغال به آن، بد نام شده، در عرف جامعه نوعى گناه و انحراف تلقى مى شود! امام امت، با این تفکر که تدین را با سیاست در تضاد مى بیند، مبارزه نمود و بر گفتار نغز شهید آیت اللّه  مدرس که سیاست ما عین دیانت ماست و دیانت ما عین سیاست ماست، در گفتار و عمل تأکید نمود.

          در شرایط کنونى کشور فعالیت سیاسى مساجد یک ضرورت حیاتى است! امروزه وجود یک مسجد آشنا به سیاست و داراى یک برنامه سیاسى مى تواند پشتیبان محکمى براى نظام اسلامى باشد و در جهت شبهه زدایى، رفع اتهامات، خنثى نمودن شایعات و مباحث بى مبنا نسبت به نظام، روحانیت و حزب اللّه ، گامهاى مؤثرى بر دارد.

7 ـ وظایف خادم مسجد

          نظافت و امور بهداشتى مسجد، عطرآگین نمودن و زیبا سازى، توأم با مهربانى و عطوفت با جوانان و نوجوانان و رعایت اخلاق اسلامى از وظایف خادم مسجد است.

8 ـ وظایف امور خواهران مسجد

          انجام کلیه امور خواهران و سهیم ساختن آنان در انجام کارهاى مسجد با رعایت حدود شرعى از وظایف امور خواهران مسجد است.

          براى تحقق این امر مى توان با انتخاب یک خواهر علاقمند و توانا، از نقطه نظرات زنان در این زمینه مطلع شد.

9 ـ وظایف امور نوجوانان و جوانان مسجد

جذب، نگهداشت و تربیت سازنده و اسلامى نوجوانان و جوانان و برنامه ریزى خاص براى آن ها از وظایف امور نوجوانان و جوانان مسجد است.

جمع بندى و نتیجه گیرى

در شرایط کنونى جهان که افراد در محاصره اطلاعات و شیوه هاى رنگارنگ براى جذب و سرگرمى هستند، مسجد بدون مدیریت و برنامه ریزى صحیح، نمى تواند صرفا با نصیحت و حرف، زمینه جذب و نگهداشت آحاد جامعه را فراهم کند.

          در پایان تذکر این نکته لازم است که با تأمین منابع مالى و ارایه برنامه هاى جذاب و مفید، مى توان مساجد را رونق بخشید.

          امید که با الطاف خداوند تبارک و تعالى و برنامه ریزى نهادهاى ذیربط، مساجد کشور در هر کوى و برزن از درخشش و تابندگى در ابعاد مختلف بهره مند شوند.