مقدمه:

مساجد هماره خانه خدا، سجده گاه عشق، مأمن مردم، مرکز آزادى و رهایى از قید و بند اسارت هاى درونى و گسستن قیود برونى براى پرواز به ملکوت در اوج بندگى خدا، دانشگاه معارف دین و قرآن، مبدأ و منتهاى معراج، مرکز اعتکاف و سلوک، محل انس و ذکر، خانه آزادى و پرورشگاه آزادگى، سکوى عروج، مشعل هدایت، نماد توجه به ارزش هاى والاى انسانى و طرد آلایش هاى مادى، گوهر گران بها و جواهر درخشنده فرهنگ و هنر و معمارى اسلامى، مرکز آرامش یافتن روح، میعادگاه و محل دیدار روزانه مسلمانان و برگزارى زیباترین همایش روزانه عبادى، نشانگر و حافظ هویت دینى و تجلیگاه وحدت مسلمانان، ستاد فرماندهى جهاد و دفاع و پایگاه مقاومت در برابر بیگانگان، جایگاه مشاوره و شکل گیرى صحیح فرآیند تصمیمات مهم سیاسى، نهاد ساماندهى انفاقات واجب و مستحب و پناهگاه مستضعفان و محل حل و فصل اختلافات و مشکلات فردى و اجتماعى مرکز تحکیم روابط اجتماعى و محل تقویت مشارکت اجتماعى در امور مختلف، پایگاه مهم فعالیت هاى فرهنگى اجتماعى و مرکز پیشگیرى و کاهش بزهکاریهاى اجتماعى، نماد حضور اجتماعى زنان، مائده بزرگ روح انسان در تداوم ایمان، تجسم اعلاى فطرت خداجو، حضور نور در سیطره بى امان ظلمت در زمین، طواف دل در حریم الهى در احرام مناجات، سمبل صف بندى حق جویان توحیداندیش در برابر حق ستیزان ستم گر بوده است.

          آرى، در جهان هستى، مسجد، قلب تپنده معنویتى است که در فضاى نورانى آن، آسمان و زمین به هم پیوند مى خورد و انسان به عنوان گل سر سبد نظام هستى در آن رشد و تکامل مى یابد. بدینسان مساجد ترجمان اندیشه و اعتقاد یک امت بلکه فریاد همه حنجره هاى پاک و خدایى است.

          با تشکر و قدردانى از نامگذارى و برپایى هفته و اجلاس گرامى داشت مساجد، آنچه در پى مى آید نخست نگاهى کوتاه به کارکردهاى اساسى مسجد در طول تاریخ و در پایان پیشنهادهایى براى احیاى آن کارکردها در دوران معاصر است که امید است با لطف خداوند هستى و همدلى همگان میسور گردد و با احیاى آن کارکردها، از مساجد این موهبت بزرگ الهى متناسب با دوران معاصر، به خوبى بهره گرفته شود. ان شاء اللّه .

1 . مسجد پایگاه عبادت و تهذیب

اگرچه آسمان ها و زمین و هر چیزى که پرتوى از حیات و حرکت دارد، متعلق به خداوند است و آن چنان که قرآن کریم مى فرماید: مشرق و مغرب حوزه اقتدار ذات پروردگار بوده و هر جا که رو کنیم خدا روبروى ما است،  (وللّه  المشرق و المغرب فاینما تولوا فثم وجه اللّه )[1] و به قول امام على علیه السلام جهان با همه گستردگى اش مسجد و عبادتگاه دوستداران حضرت حق است و هیچ محدودیتى از نظر زمان و مکان و جهت براى عبودیت و پرستش خداوند وجود ندارد. مع ذلک مسجد قداست، ویژگى و آداب مخصوص به خود را دارد.

          نامگذارى مکان هاى مقدس عبادى از سوى خداوند و مسلمانان به مسجد، اشارتى بس زیبا به یکى از نقش و کارکردهاى بى بدیل آنها دارد؛ کارکردى که معنى آیه کریمه «ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون»[2] را تحقق مى بخشد. هدف آفرینش آدمى را میسر مى سازد و زمینه تعالى به مقام خلیفه اللهى را فراهم مى نماید.

          مگر نه آن است که پیمودن مراتب سلوک تنها در پرتو عبادت و عبودیت میسر مى شود و خلافت اللهى فقط از مسیر تسبیح و تقدیس و بندگى حضرت حق به دست مى آید. پیامبر صلى الله علیه و آله مى فرماید: «ما عبداللّه  بشى افضل من المشى الى بیتهً».[3]

         براساس آموزه هاى روایى، مسجد محبوب ترین مکان زمین نزد خدا، ریاض جنت[4] و  میهمانسراى خداوند است، مؤمنان زائران آن و خداوند مزورش و براساس حقوق زیارت زائر خویش را گرامى مى دارد؛ فرشتگان بر درب آن مى نشینند و منتظران نماز در آن را در حال نماز و عبادت به حساب مى آورند. زمین نیز با فرود آمدن گام هاى مسلمانى که به سوى مسجد گام بر مى دارد و با او همدل و همنوا گشته، تسبیح حق را نثار صاحب قدم مى کند. شاید به همین دلیل تعلق قلبى به مساجد موجب افزون شدن محبوبیت مى گردد.[5]

         پیامبر صلى الله علیه و آله نماز جماعت در مسجد را یکى از مواهب الهى به خود ذکر مى کند و در روایات رفتن به مسجد جهاد و روندگان به مسجد برخودار از برات آزادى از آتش جهنم معرفى شده اند.[6] ولى نمازگزاردن در خانه و عدم حضور در مسجد، ترک سنت پیامبر و موجب گمراهى دانسته شده است.[7]

         شاید آیه کریمه «ان المساجد للّه  فلاتدعوا مع اللّه  احدا»[8] نیز با پرهیز دادن آدمیان از رویکرد به مسایل مادى در مساجد، مى خواهد این کارکرد بى بدیل را تثبیت کند و اخلاص و یگانه شدن آدمیان براى خدا را پى گیرد.

          آرى مسجد مجمع و کنگره انسانى و جلوه حضور و تبلور مشارکت مردمى و مظهر اقتدار ملى ـ دینى است. مسجد سنگر تجدید قوا و بازیابى آرامش خاطر و محفل به خود پرداختن و پیراستگى از وابستگى هاى دنیایى است. ارتباط انسان و خدا در مسجد چنان اوج مى گیرد که به یقین «ادعونی استجب لکم» تحقق مى یابد.

          امام صادق علیه السلام مى فرماید: «هر کس اراده برآورده شدن حاجت خویش را دارد، با تقدیم صدقه و خوشبو نمودن خویش، به مسجد رفته حاجت خویش را از خداوند طلب کند که برآورده خواهد شد».[9]

         برابر روایات حضور در مسجد، همنشینى با ملایک است.[10] آرى مسجد مناسب ترین مکان براى بازگشت به سوى خدا، توبه و استغفار بوده و هست. داستان ابالبابه و ستون توبه در مسجد نبوى اشارتى بس بلیغ به این کارکرد بسیار مهم مساجد دارد که از ذکر تفصیل آن خوددارى مى شود.

          یکى از آثار مهم ارتباط انسان و خدا، آرامش روح و روان آدمى است که گمشده کنونى عصر تکنولوژى و ارتباطات است. در این راستا آرامش بخشى مساجد نکته اى در خور توجه است که در برخى از روایات بدان اشارت شده است.

          افزون بر آن، آثار مبارک، حضور در مسجد در اوقات مختلف نماز، چنان بر جان آدمى تأثیرگذار است که فضایل بسیارى را براى آدمى رقم مى زند. در این راستا، در پایان این بخش، به یک روایت از پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله بسنده مى شود:

          «من صل الفجر فی جماعه، ثم جلس یذکر اللّه  عزوجل حتى تطلع الشمس کان فی الفردوس سبعون درجه، بعد ما بین کل درجتین کحضر الفرس الجواد المضمر سبعین سنه و من صلى الظهر فى جماعه، کان له فى جنات عدن خمسون درجه، بعد ما بین کل درجتین کحضر الفرس الجواد خمسین سنه و من صلى العصر فى جماعه، کان له کاجر ثمانیه من ولد اسماعیل کلهم رب بیت یعتقهم و من صلى المغرب فى جماعه، کان له کحجه مبروره و عمره مقبوله، و من صلى العشاء فى جماعه، کان له کقیام لیله القدر».[11]

2 . مسجد، دانشگاه بزرگ علمى ـ تربیتى دین

از آن هنگام که پیامبر صلى الله علیه و آله برانگیخته شد تا با تزکیه و تعلیم کتاب و حکمت جهالت و ظلم و ستم را برافکند، مسجد را به دانشگاه گسترده اى بدل نمود که در آن مسلمانان در مراتب مختلف به آموختن و فراگیرى قرآن و علوم اسلامى پرداخته و با سلوک و عبادت به کمال والاى انسانى دست یابند.

          تلاوت قرآن و بازخوانى آیات وحیانى بر مردمان و ارائه آموزه هاى اخلاقى مسجد را به دانشگاهى بى نظیر بدل نمود که هدف آن تنها تبیین برخى مفاهیم و آموزش برخى اصطلاحات نبود، بلکه هدف آموزش هاى آن، انسانى سازى و در یک جمله، پرواز دادن انسان از محیط خاک به مقام قرب و لقاى خدا بود.

          تاریخ نشانگر آن است که جلسات آموزشى پیامبر در مدینه از چنان جاذبه اى برخوردار بود که نمایندگان قبیله ثقیف از دیدن آنها یکه خوردند، از کوشش مسلمانان در فرا گرفتن احکام و معارف، انگشت تعجب به دهان گرفتند.

          این نقش و کارکرد همچنان تا آغاز قرن چهارم اسلامى ادامه یافت. زیرا تا آن تاریخ غالبا مساجد در غیر اوقات نماز، حکم مدارس را داشت. اگرچه پس از آن تاریخ با ساخت مدارس و مراکز آموزشى به تدریج آموزش هاى رسمى به آن مراکز منتقل شد ولى مساجد همچنان تعلیم و تعلم قرآن، حدیث و معارف اسلامى را از راه خطابه و منبر ادامه دادند. 

نکته بسیار جالب و قابل توجه آن است که در روایتى که به اسانید متعدد از شش تن از امامان، نقل شده است، یکى از وظایف و کارکردهاى مهم مسجد، ارائه علم مستطرف یا مستظرف یعنى دانش نفیس و نو معرفى شده است. علامه مجلسى علم مستطرف را دانستن بدیع و معرفتى که براى افراد تازه و طریف است، معنا نموده است.

          افزون بر آن در این روایت دستیابى بر آیات محکم قرآن یا دانش اصول عقاید و استماع سخنانى که او را به سوى هدایت راهنمایى نموده یا از ضلالت و گمراهى باز مى دارد، از مواهب، فوائد و آثار حضور در مسجد بیان شده است.[12]

         براستى مگر نه آن بود که پیامبر آیات را در مسجد براى مردم تلاوت مى فرمود و هرگاه دو حلقه تفقه و تعلم در یک سو و در سوى دیگر حلقه ذکر و دعا را در مسجد مى دید، بى درنگ به حلقه نخست مى پیوست و مى فرمود: «من براى آموختن مبعوث گشته ام!».

          در روایات ثواب رفتن به مسجد براى تعلیم و تعلّم برابر حج و عمره کامل و تام ذکر شده است.[13] نقش مسجد در تربیت اخلاقى نیز به گونه اى است که در روایات به کارکرد مهم مصون سازى آدمى در برابر گناه توسط مسجد تصریح شده است: «و من دخل المسجد امنت جوارحه ان یستعلمها فى المعصیة».[14]

         تشکیل کتابخانه در مسجد و فراهم ساختن زمینه مطالعه و پژوهش کارکرد معرفت آموزانه دیگر مساجد است که خوشبختانه تا هم اکنون اگر چه در حد ضعیفى ادامه یافته است.

          بدون تردید کارکرد آموزشى مسجد فقط از طریقى معارفى که در مسجد آموزش داده مى شود و با علم حصولى دریافت مى گردد، محقق نمى شود، بلکه با آمادگى هاى روح که فضاى معنوى و ملکوتى مسجد فراهم مى سازد، مى تواند از طریق کشف و شهود با علم حضورى نیز تحقق یابد؛ براین اساس مجاورت مسجد الحرام، مسجد نبوى و مساجد مهم دیگر چون مسجد کوفه و مسجد سهله و اعتکاف در مساجد دیگر از سوى برخى از ارباب معرفت پى گرفته مى شد.

3 . مسجد، مرکز اصلى ترین تشکیلات حاکمیت سیاسى

به اعتراف همه پژوهشگران تاریخ، پیامبر با بناى مسجد مقدس نبوى، در حقیقت بنیان مرکزیت تشکیلات سیاسى خود را بر نهاد و به تعبیر برخى از پژوهندگان تاریخ، اساسا پیامبر تلاش سیاسى تشکیل حکومت خود را با ساختن مسجد آغاز نمود.

          پس از آن نیز هماره مسجد بارزترین مرکز تحقق آیه کریمه «و شاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکل على اللّه »[15] بود. آرى پیامبر اغلب شوراى عالى سیاستگزارى کلان و خرد حکومت مقدس خویش را در مسجد تشکیل مى داد و بدینسان بود که برترى سیاست هاى بنیاد شده بر فضاى ملکوتى مسجد را به همگان آموخت و الگویى بى نظیر براى همیشه تاریخ در اداره امور مردم پى نهاد. متون تاریخى را بنگرید، در طول دوران خلفا و به ویژه پس از قتل خلیفه سوم مردم در مسجد اجتماع نموده و با ذکر فضایل امام على علیه السلام، به درب خانه آن حضرت هجوم آورده تا با او بیعت کنند.

          بدون شک شکل گیرى و هدایت انقلاب اسلامى از مساجد یکى از مصداق هاى روشن پیروى از آن اسوه حسنه و بى همانند است؛ امام خمینى رهبر فقید انقلاب اسلامى و بنیانگذار جمهورى اسلامى چه زیبا و جامع به این کارکرد مهم مسجد اشاره فرموده اند:

          «مسجد محلى است که از مسجد باید امور اداره بشود. این مساجد بود که این پیروزى را با رأى ملت ما درست کرد».[16]

         اهمیت سیاسى مساجد به گونه اى است که امام خمینى در سخنى دیگر مى فرمایند: «پیروزى ما براى اداره مساجد است؛ مراکزى که مراکز بسط حقیقت اسلام است، بسط فقه است و آن مساجد است».[17]

         گفتنى است اداره امور سیاسى از مساجد، اصول، ساختار تشکیلات اهداف، متد و روش هاى ویژه و خاصى دارد که با حاکمیت هاى دیگر تفاوت هاى چنان بنیادین را رقم مى زدند که مى توان گفت: تشابه آنان در اطلاق واژه حکومت بر همه آنها است و بس.

          براستى خدا محورى، خدمت رسانى صادقه به مردم، ایجاد امنیت واقعى، رعایت حقوق، ساده زیستى و پرهیز از تکلف، قاطعیت براساس فرمان الهى، اعتمادسازى و ایثار کجا و ثروت مدارى و زور محورى کجا؟

          اکنون نیز نمى توان مصداقى زیباتر از مساجد براى تحقق دقیق مردم سالارى دینى و تعامل دولت و ملت یافت!

          گفتنى است در نظریه هاى سیاسى معاصر که پشتوانه اصلى و بنیادین حکومت ها، مردم معرفى مى شوند، مسجد به عنوان همایش و گردهمایى دائمى روزانه مسلمانان یکى از مراکز اصلى قدرت سیاسى جوامع اسلامى است که متأسفانه به این نقش و کارکرد عظیم توجهى در خور و متناسب مبذول نشده است.

          گفتنى است انجام امور حسبه که هم اکنون بخشى از وظایف شهردارى، نیروى انتظامى و دادستانى را در بر مى گیرد در مسجد صورت مى گرفت و محتسب براى رسیدگى به این امور در مسجد جامع شهر حضور مى یافت.

4 . مسجد جایگاه قضاوت و گسترانیدن عدالت

برپا داشتن مردمان به عدالت یکى از مأموریت هاى اصیل پیامبران بوده است. برهمین اساس در زمان پیامبر صلى الله علیه و آله رسیدگى به بسیارى از مسایل حقوقى در مسجد صورت مى پذیرفت. این سنت در دوره خلفا نیز ادامه یافت. دکه القضاى مسجد کوفه که کیفیت حضور امام على علیه السلامدر آن نیز قابل توجه بوده است، شاهد و یادآور قضاوت هاى عدالت محور و شگفت انگیز امام على علیه السلام بوده است.

          در دوران هاى سپس تر، اگرچه به دلیل پیچیدگى هاى اجتاعى در این راستا فراز و نشیب هاى بسیارى طى شده است، اما باز هم کم و بیش این کارکرد مهم توسط مساجد ادامه یافته است. به عنوان نمونه در دوران خلفاى فاطمى و حکومت هاى مختلف عراق و دمشق قاضى القضات در کنار مسجد جامع سکونت مى یافت و در آن به رسیدگى امور قضایى و حقوقى مى پرداخت.

5 . مسجد ستاد فرماندهى جهاد و سنگر دفاع

در صدر اسلام تحریض مؤمنان براى حضور در جنگ و فراخوان لشکریان اسلام به سوى جهاد، بسیج عمومى مسلمانان براى جهاد با کفار، تشکیل شوراى نظامى و طراحى و برنامه ریزى عملیات در مسجد صورت مى پذیرفت و مسجد حرکت و تلاش آفرین بود.

          مسجد نه تنها به نقطه عزیمت جهاد، بلکه نقطه فرود آن نیز بوده است. پیامبر پس از بازگشت از جهاد نخست به مسجد رفته، پس از اقامه دو رکعت نماز به خانه خود مى رفتند.

6 . مسجد پایگاه بزرگ تمدن و فرهنگ اسلامى

در دوران نبوى انشاء شعر از سوى ادیبان مسلمان و اصلاح آن توسط پیامبر در مسجد صورت مى پذیرفت و محفل ادبى برگرفته از آموزه هاى اسلامى، مسجد را به کانون رشد و تعالى ادب دینى بدل نمود.

          علاوه بر آن رویکرد مشتاقانه هنرمندان مسلمان به ثبت ذوق هنر دینى خود در معمارى مسجد، این خانه هاى خدا را به مجلاى هنر و تمدن زیباى مسلمانان بدل ساخته است و اکنون هیچ پژوهشگرى نمى تواند بدون مراجعه به مساجد به مطالعه هنر اسلامى بپردازد؛ به همین جهت حفظ آثار هنرى مسلمان نیز از طریق مساجد صورت پذیرفته است.

          براین اساس مسجد در طول تاریخ پایگاه وحدت دل ها براى اسلامى کردن فرهنگ جامعه و عامل درک صحیح و تعمیق و رشد فرهنگ اسلامى در میان جوامع بوده است.

7 . مسجد عامل بهبود ارتباطات اجتماعى

یکى از نقش و کارکردهاى مهم مسجد در طول تاریخ، تنظیم، اصلاح و بهبود ارتباطات اجتماعى بوده است زیرا شکل گیرى دوستى در فضاى ملکوتى مسجد و تحکیم وحدت و همدلى آحاد یک محل با حضور در مسجد رقم مى خورد. آشنایى با یکدیگر، در یک صف سر به سجده عبودیت حق نهادن، آشنایى با امکانات و مشکلات یکدیگر و تلاش براى حل آن نه تنها پیوندهاى عمیق عاطفى را مستحکم مى سازد، بلکه بر فضاى کلى مناسبات اجتماعى تأثیرى بس عمیق و نیکو مى نهد. همگان مى دانیم که دوست در شکل گیر شخصیت و سعادت آدمى بویژه در دوران جوانى و نوجوانى تأثیر اساسى دارد. در روایات یکى از حداقل هاى آثار رفتن به مسجد یافتن دوستى نیکو و الهى بر شمرده شده است.

          آرى مسجد حلقه اتصال خدا با مردم از یک سو و حلقه اتصال مردم با مردم از سوى دیگر و حلقه اتصال مردم با حکومت از سوى سوم است.

          همه مى دانیم که اکنون یکى از مشکلات کنونى جوامع بشرى فقدان روابط، مناسبات صحیح اجتماعى است که مى توان آن را در جوامع اسلامى از طریق مساجد درمان نمود.

8 . مسجد، نماد حضور اجتماعى زنان

در عصر بعثت و در محیطى که وجود زن با دیدگاهى کژ اندیشانه، ننگ و عار تلقى مى شد.[18] پیامبر صلى الله علیه و آله افزون بر تلاش براى تغییر دیدگاه جهانیان با فراخوان زنان به حضور در مسجد و توصیه مزدان به عدم ممانعت از حضور آنان، گام هاى نخستین فضاسازى لازم براى حضور و مشارکت اجتماعى زنان را برداشت.

          برخوردارى زنان از تعالیمى که در مسجد ارائه مى شد و پرسش هایى که از پیامبر مى نمودند، سطح آگاهى هاى زنان را افزون ساخت و زمینه لازم براى احقاق حقوق واقعى زنان را فراهم ساخت و با محقق نمودن بیعت با زنان در مسجد، مشارکت اجتماعى زنان را براى جهانیان آشکار ساخت.

ضرورت احیاى نقش و کارکردهاى مساجد

اکنون که جامعه بشرى پس از تجربه مکاتب و ایسم هاى بشرى، از آنها طرفى نبسته و از شعارهاى توخالى آنها خسته شده است و تلخ کامى فقدان معنویت را با عطشى التهاب آمیز، تجربه نموده و و همچنان با تشنه کامى در پى یافتن پاسخ پرسش هاى عمیق خویشتن است! اکنون که جامعه بشرى در پى مناسبات نوینى است که ارتباط وى را با مبدا هستى برقرار ساخته و معاد او را در بهترین شکل ممکن رقم بزند، اکنون که چهره کریه فقر، آدم کشى، استثمار، استعمار، استحمار در قالب هاى نوین همچنان چالش بزرگ بشریت قرن معاصر است، اکنون که اکثر حاکمان جهان معاصر در زیر لواى شعارهاى آزادى و حقوق بشر، عدالت را فداى منفعت مى کنند و ظالمانه بر مردم حکم مى رانند، اکنون که در ظلمات فضاى فرهنگى مبتنى بر سکس و خشونت، بشریت نیاز به بازگشت به خویشتن براى یافتن آرامش معنوى را به شدت احساس مى کند، ضرورت احیاى نقش و کارکردهاى مختلف مساجد بیش از گذشته، محسوس مى باشد. بنابراین احیاى کارکردهاى عظیم مساجد یک ضرورت انسانى اسلامى است و مى تواند راه نجات بشریت معاصر باشد.

          بدین سان باید مساجد به همان کیفیت پیشین و در عالى ترین شکل ممکن مورد بهره بردارى قرار گیرند و به عنوان مهمترین سنگر حفظ اسلام و انقلاب اسلامى در خدمت دین و ترویج و نشر معارف و فرهنگ غنى اسلام و پیام و رهنمودهاى حیات بخش ائمه معصومین علیهم السلام و تأمین سعادت و ارتقاى اندیشه و فرهنگ مسلمین و صیانت از دستاوردهاى انقلاب و خون هاى شهیدان باشند.

راهکارهاى احیاى نقش و کارکردهاى مساجد در دوران معاصر

براى احیاى مجدد نقش و کارکردهاى اساسى پیشین مساجد مى بایست اقداماتى را در چهار حوزه ذیل، به اجرا گذاشت که فقط به آنها اشاره مى شود:

الف: ساماندهى و مدیریت

1 . یکى از مشکلات اساسى کنونى، عدم وجود یک سازمان منظم براى سرپرستى تمامى امور مساجد است؛ زیرا وجود تشکیلات موازى که هر یک به نحوى در امور مساجد خود را داراى مسؤولیت و حق اعمال نظر مى داند مشکلات بسیارى را ایجاد نموده است. براین اساس پیشنهاد مى شود «سازمان مساجد» تشکیل و سازمان اوقاف، وزارت ارشاد اسلامى، سازمان تبلیغات اسلامى و بسیج با هماهنگى این سازمان فعالیت هاى خود در مساجد را شکل دهند.

          2 . تشکیل شوراى عالى مساجد متشکل از رئیس جمهور، مدیر حوزه علمیه قم، وزیر فرهنگ و ارشاد، رئیس سازمان تبلیغات اسلامى، رئیس دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، رئیس شوراى سیاست گزارى ائمه جمعه، رئیس سازمان ملى جوانان و رئیس سازمان مساجد و سه تن از ائمه جماعات موفق و آشنا به مسائل و مشکلات ائمه جماعات.

          3 . ساماندهى، برنامه ریزى همه جانبه و مدیریت منظم امور مختلف مساجد.

ب: مسؤولان و کارگزاران مساجد

          1 . تأسیس دانشگاه مسجد براى تربیت کادر مورد نیاز مساجد همچون امام جماعت، خادم، مبلغ، موذن و معلم قرآن کریم.

          2 . تهیه و تدوین نظام گزینشى، آموزشى و خدماتى براى همه مسؤولان و کارگزاران مساجد و ارائه یک برنامه مداوم براى آنان.

          3 . تهیه و تنظیم و پیش بینى و تأمین بودجه مناسب براى پرداخت حقوق افرادى که در مساجد به کار گمارده مى شوند.

          4 . بررسى وضع موجود کارگزاران مسجد و باز نشسته کردن کارگزاران پیر و از کار افتاده و جایگزین نمودن انسان هاى آموزش دیده به جاى آنان.

          5 . برگزارى اردو، همایش و کارگاه هاى آموزشى مقطعى براى کلیه مسؤولین و کارگزاران مساجد.

ج : عمران، امور ساختمانى، بهداشت و هزینه جارى مساجد

          1 . تأسیس مساجد متناسب با جمعیت مناطق جدید و همچنین در میان راه هاى ارتباطى بین شهرها و در نظر گرفتن بودجه آن در هر سال در بودجه عمومى کشور.

          2 . توسعه فضاى مساجد متناسب با توسعه فضاى شهرسازى در کشور.

          3 . طراحى نقش هاى تیپ در مساحت هاى مختلف مشتمل بر امکانات جانبى، متناسب با نیازهاى جدید.

          4 . اختصاص بخشى از بودجه فرهنگى کشور به تأمین هزینه هاى مساجد در مناطق فقیرنشین.

          5 . توجه جدى به زیباسازى و نظافت، سرویس هاى بهداشتى، نور، وسایل گرمایشى و سرمایشى و تهویه مطبوع.

          6 . تأمین هزینه هاى جارى همچون آب و برق و گاز بویژه در مناطق فقیرنشین.

د : نهادینه ساختن نقش و کارکردهاى مساجد به شکل قانونى

          1 . ضرورت تدوین قوانین و آئین نامه هایى که در آن بخشى از نقش هاى اجتماعى و مدنى به مساجد واگذار شود.

          2 . تدوین برنامه جامع آموزش قرآن در مساجد براى کلیه سنین و ایجاد کلاس هاى مختلف علمى در مساجد براساس یک برنامه دقیق متناسب با نیازهاى جوانان براى بازگرداندن نقش آموزشى مساجد.

          3 . تجهیز کتابخانه ها و تشکیل نوارخانه و ارائه فیلم هاى آموزشى و لوح هاى فشرده قرآنى و دینى.

          4 . تشکیل شوراى حل اختلاف در مساجد مرکزى هر محله، براى خاتمه بخشیدن به اختلافات محلى.

          5 . جمع آورى کمک هاى نقدى و غیرنقدى و تحت پوشش قرار دادن نیازمندان محلى، با هماهنگى کمیته حضرت امام قدس سره، بهزیستى، سازمان تأمین اجتماعى و ...  .

          در پایان هشدار امام مسجدیان را بشنویم که فرمود:

          «از فانتوم هاى آمریکایى نترسید، از خالى شدن مساجد بترسید!».

          والسلام علیکم و رحمه اللّه  و برکاته.