این مقاله به بررسی دیدگاه های جوانان یزدی در رابطه با عوامل موثر بر جذب جوانان به مسجد می پردازد و آسیب شناسی مساجد را از نگاه جوانان یزدی بررسی می کند. در این مقاله مجموعه عواملی که در جذب جوانان به مسجد موثر است به عوامل فردی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و مدیریتی تقسیم شده است.

کلید واژه: مسجد، امام جماعت، جوانان یزدی، کانون های فرهنگی هنری مساجد، آسیب شناسی مساجد.

اسلام علاوه بر اقامه نماز و واجبات دینی، به نقش کلیدی مساجد نیز تاکید دارد. هم چنین در دین مبین اسلام به تربیت جوانان و نوجوانان تاکید و جوانی فصل شکفتن غنچه کمال و معرفت و موسم جوشش چشمه ایمان و معنویت قلمداد شده است.

مسجد خانه خداست و در اسلام از جایگاه والایی برخوردار است. آسیب شناسی مساجد در پیشرفت کیفی و کمی فعالیت های آن نقش اساسی دارد به خصوص که جمعیت کشور، جمعیتی جوان است و این نسل است که باید جامعه ایران را به کمال علمی و فرهنگی رهنمون سازد.

یزد را از زمان گذشته دارالعباده ایران نام نهاده اند. این استان از لحاظ تعداد مصلی و نمازخانه و مسجد اولین رتبه را در سطح کشور دارد. از طرفی بنا بر مشاهدات نویسنده در حین انجام پژوهش، شرکت جوانان در مسجد به ویژه در ایام نمازهای یومیه چشمگیر است.

علاوه بر وقت نمازهای یومیه جوانان معمولا در زمان فراغت به مسجد می روند. منظور از زمان فراغت، زمانی است که فرد مشغول فعالیت، شغل، تحصیل و خانه داری و رفت و آمد به محل کار یا تحصیل و در خواب نیست.[2]

آسیب شناسی مساجد در رونق کمی و کیفی فعالیت های مسجد نقش مهمی دارد و حفظ جایگاه مساجد به عنوان اصلی ترین پایگاه فرهنگی از ضرورت های نظام اسلامی است، با امید به این که یافته های علمی و مستند این تحقیق برای برنامه ریزان فرهنگی، مسئولین امر و دست اندرکاران مساجد مثمرثمر باشد، چکیده آن به صورت مقاله تدوین شد.

این مقاله بررسی اجمال گونه آسیب شناسی مساجد یزد را از نگاه جوانان یزدی است و خلاصه طرح پژوهشی تحت عنوان "عوامل موثر بر جذب جوانان به مسجد از نگاه جوانان یزدی" است که توسط نویسنده و به سفارش موسسه فرهنگی پژوهشی سیمای حقیقت اجرا شده است.[3]

این تحقیق از نوع تحقیقات توصیفی – پیمایشی و از شاخه بررسی های میدانی است و اطلاعات از طریق مطالعه اسناد و مدارک موجود تجزیه و تحلیل پرسش نامه ها به دست آمده است.

عوامل موثر بر جذب جوانان به مسجد را بر اساس هفت عامل: وضعیت ظاهری مسجد، ویژگی های فردی و شخصیتی پاسخ گو، سیستم مدیریت مسجد، ویژگی های شخصیتی امام جماعت و سایر دست اندرکاران (هیئت امنا، خادمین و…) فعالیت ها و کارکردهای مساجد، طولانی نشدن نمازهای جماعت، نحوه انجام فعالیت ها و کارکردهای مسجد و عوامل فردی و شخصیتی تقسیم نموده ایم و در نهایت با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی به تجزیه و تحلیل داده ها پرداخته شده است. ضمن این که با طرح دو سوال باز، آزادی عمل بیشتری را به پاسخ گو داده ایم تا نظراتش را مطرح کند.

جامعه آماری این تحقیق را، جوانان بین هیجده تا سی سال یزدی تشکیل می دهند و حجم نمونه از 300 تا 310 نفر (با توجه به پاسخ های ارائه شده) متغیر است. تعداد پرسش نامه های توضیح شده 330 پرسش نامه بوده است که تعداد 20 پرسش نامه به دلیل نواقص فراوان بررسی نشده است. روش نمونه گیری تصادفی است. از مجموع پاسخ دهندگان به سوالات این تحقیق 84% ، در پاسخ سوال زیر که در بخش ویژگی های فردی مطرح شده است، پاسخ گزینه های متوسط و زیاد را انتخاب نموده اند.

    سوال: قاعدتا در شبانه روز، جز محل کار، با اماکن عمومی هم سروکار دارید. لطفاً بفرمایید برای حضور در مسجد به عنوان یک مکان عمومی چه اندازه وقت می گذارید؟  

عوامل موثر بر جذب جوانان به مسجد از نگاه جوانان یزدی

سوال 1) وضع ظاهری مساجد و نظافت آن چه اندازه در روی آوردن جوانان به مساجد تاثیر می گذارد؟

از آن جا که 81% جوانان عقیده دارند که وضع ظاهری مسجد نقش زیادی در جذب این قشر دارد، لذا این عامل می تواند به عنوان یک عامل موثر در این زمینه قلمداد شود.

سوال 2) فکر می کنید که یک مسجد مطلوب از نظر نسل جوان کدام یک از برنامه ها و امکانات زیر بیشتر ضروری است.(به ترتیب اولویت 1 تا 12 مشخص کنید)

اطلاعات جدول فوق نشان می دهد که یک مسجد مطلوب از نظر قشر جوان، به ترتیب اولویت باید دارای برنامه های ویژه مذهبی، امکانات تفریحی ورزشی و امکانات اقتصادی، پایگاه بسیج و امکانات فرهنگی باشد.

سوال 3) آیا مساجد محله شما از نظر شما مطلوب هستند؟

یکی از مقوله های مهم درباره نگرش جوانان نسبت به مسجد، نگرش درباره مطلوب بودن مسجد از نگاه آن هاست. مشاهده می شود که از نگاه جوانان پاسخ گو، فقط 14% مساجد کاملا مطلوب هستند. در پاسخ به این سوال میان زنان و مردان تفاوتی نیست. هم چنین از نظر وضعیت تأهل و سن تفاوتی میان پاسخ گویان در مطلوب، تلقی کردن مسجد نیست.

سوال 4) امام جماعت چه اندازه در جذب نسل جوان به مسجد موثر است؟

با مشاهده داده ها می توان نتیجه گرفت که امام جماعت نقش موثری در جذب جوانان به مسجد ایفا می کند.

سوال 5) کدام یک از ویژگی های امام جماعت بیشتر باعث جذب جوانان به مسجد می شود؟

با توجه ه نتیجه به دست آمده از این سوال، اهتمام در پاسخ گویی به شبهات فکری و دینی جوانان، ملال آور نبودن سخنرانی ها، ارتباط کلامی موثر، درک و احترام جوان، تقوا و پارسایی و بها دادن به نسل جوان از ویژگی هایی است که به ترتیب اولویت در جذب جوانان به مسجد اهمیت دارد.

همان گونه که ملاحظه شد، اهتمام امام جماعت در پاسخ گویی به شبهات دینی در درجه اول قرار دارد. در مجموع می توان نتیجه گرفت: اولاً امام جماعت به خودی خود، یکی از عوامل موثر در جذب جوانان به مسجد است و ثانیاً باید ویژگی های رفتاری مورد انتظار قشر جوان را رعایت کند.

سوال 6) طولانی نشدن نماز جماعت تا چه اندازه در جذب جوانان به مسجد موثر است؟

مشاهده می شود که پاسخ دهندگان، طولانی نشدن نمازهای جماعت را عامل مهمی در روی آوردن به مسجد می دانند.

سوال 7) کدام یک از موارد زیر باعث کاهش جذب نسل جوان به مسجد است؟ (به ترتیب اولویت)

از اطلاعات جدول فوق استنباط می شود که مطالب تکراری و یکنواخت و مشارکت ندادن جوانان در فعالیت های جمعی، از مهم ترین دلایل کاهش جذب جوانان به مسجد است و عدم تطابق برنامه ریزی ها با نیاز جوانان، نبود امام جماعت، نبود برنامه ریزی برای جذب در ایام کودکی و به روز نبودن مباحث از دیگر دلایلی است که از نگاه جوانان در کاهش جذب این قشر به مسجد، تاثیر به سزایی دارد. این دلایل بیشتر مربوط به مدیریت مسجد است.

سوال 8) کدام یک از عوامل زیر بر کاهش مراجعه جوانان به مسجد تاثیر بیشتری دارد؟

اطلاعات جدول فوق نشان می دهد که مهم ترین دلایل اجتماعی موثر بر کاهش مراجعه جوانان به مسجد، رفتار بیرونی امام جماعت و مسجدی ها و ضعف تعلیمات دینی جوان و خانواده جوان است.

سوال 9) دلیل حضور گسترده جوانان در مسجد در ماه مبارک رمضان چیست؟

36% دلیل جوانان در ماه مبارک رمضان را بهره مندی از فیوضات این ماه و 25% جاذبه ماه رمضان بر اقشار جامعه می دانند. مهمانان خدا در ماه مهمانی خدا به خانه خدا می روند تا خانه ی شان بیش از حد آباد گردد و این همراهی و هماهنگی تلطیف روحی را برای آنان به ارمغان می آورد.

سوال 10) کدام یک از فعالیت های کانون های فرهنگی مساجد برای ش

از میان فعالیت های فرهنگی، تاکید پاسخ دهندگان بر فعالیت های آموزشی و ورزشی است.[4]

سوال 11) کدام یک از فعالیت های هنری زیر بیشتر در جذب جوانان به مسجد موثر است؟  

در میان فعالیت های هنری، تاکید بیشتر بر نمایش فیلم و سرود و تواشیح است و دیگر موارد از جذابیت چندانی برخوردار نیستند. با نمایش فیلم های مذهبی می توان تاثیر مهمی بر شخصیت جوانان گذاشت. بین سال های 67-60 (زمان جنگ تحمیلی) نمایش فیلم کم و بیش در مساجد مرسوم بود.

سوال 12) کدام فعالیت در جذب جوانان به مسجد، حائز اهمیت بیشتر است؟

اطلاعات جدول فوق نشان می دهد که بیشترین فعالیتی که بر رویکرد قشر جوان به مسجد اهمیت دارد، فعالیت تربیتی و اخلاقی و فعالیت های تفریحی و مذهبی است.

سوال 13) کدام یک از افراد زیر در جذب جوانان به مسجد نقش بیشتری دارند؟

یافته های پژوهش نشان می دهد که امام جماعت و گروه همسالان و دوستان بیشترین تاثیر را در جذب جوانان به مسجد دارند.

سوال 14) در محله شما بیشترین فعالیت هایی که باعث جذب شما به مسجد شده، توسط کدام گروه یا نهاد زیر برنامه ریزی و اجرا شده است؟

یافته های تحقیق نشان می دهد که بیشترین فعالیت هایی که باعث جذب جوانان به مسجد می شود، از طریق گروه های خود جوش محلی است.

سوال 15) به جز موارد فوق فکر می کنید چه عوامل دیگری در جذب جوانان به مسجد اهمیت دارد؟

پاسخ های داده شده به این سوال عبارت است از: 1. قدمت مساجد2. برگزاری مراسم سنتی در مساجد3. معماری مساجد4. باشکوه بودن ساختمان مسجد5. ساده و معمولی بودن مسجد6. داشتن فضای روحانی، زندگی راحت و بدون دغدغه، اعتقاد قلبی به نماز جماعت.

سوال 16) اگر به مسجد نمی روید، دلیل آن را بنویسید: (حداکثر سه دلیل به ترتیب اولویت)

پاسخ های داده شده به این سوال به ترتیب اولویت به شرح زیر است:بی پولی، کم حوصلگی، نداشتن وسیله، کمبود امکانات[5]، عدم تطبیق شرایط مسجد با جامعه، عدم استفاده از رسانه فرهنگی، دخالت در مسایل سیاسی، تغییر ارزش ها در جامعه، روش های نادرست آموزش دینی دوران کودکی و نوجوانی، برخی رفتارهای ناصحیح و مخالف شرع در بیان احکام شرعی، بدبینی، سستی بنیان دینی خانواده، ناهنجاری عاطفی و روانی، درگیری های جناحی در مسجد، سیاسی بودن بیش از حد مسجد، دو دسته گی ها، بحث های سیاسی بی مورد، عدم پذیرش سلیقه های مختلف سیاسی، تبلیغات دینی سنتی بدون توجه به تکنولوژی مدرن، وقت نداشتن، گرفتاری به خاطر درس، شغل، خانه داری، بچه داری، علاقه نداشتن به مسجد رفتن، تنها بودن را دوست دارم، ترجیح دادن خانه به مسجد، دوری مسجد از خانه یا محل کار، به دلیل شرایط کاری و عدم اجازه کارفرما، وضعیت نامطلوب جو مسجد، کاهش معنویات و روی آوردن ائمه جماعات به دنیا، کوچک بودن مسجد، بلندی صدای بلندگو و مزاحمت برای همسایه ها، طول دادن نماز، جاذبه نداشتن برنامه ها، افراد برای منافع به مسجد می روند، امن نبودن خیابان برای دختران جوان، نرفتن پدر و مادرم به مسجد، اجازه ندادن پدر و مادر پاسخ گو برای مسجد رفتن، جایگاه نداشتن جوانان در مسجد محله، وقت نماز جماعت را صرف امور دیگر کردن، واقع شدن در مکان نا مناسب، پارکینگ نداشتن مسجد، هم سطح نبودن با مسجدی ها از نظر فکری، مذهبی بودن مسجد، عدم تنوع در برنامه ها، نماز خواندن، اجازه ندادن شوهر، گیر دادن بعضی افراد بسیجی و حزب اللهی، مسجد فقط برای مراسم ختم است، نشناختن مسجد(تازه به محل آمدن)، آدم های مهم و سطح بالا به مسجد نمی روند، بی علاقگی نسبت به پیش نماز، نبودن مکان مناسب برای نماز خواندن زنان، جدا نبودن راه زنان از مردان، مسجد فقط مال پیرهاست، مخالفت با مسجد(داشتن ذهنیت معارض با مسجدی ها)، پایین بودن سطح سخنرانی ها، مسلمان نبودن و اقلیت دینی بودن، هیات امنای مسجد محله جایگاه خوبی نزد پاسخ گو ندارند، تیپ مسجدی ها.

پاسخ ها را می توان به شرح زیر تقسیم بندی نمود:

1. پاسخ هایی که ویژگی های فردی در آن موثر بوده است. از ویژگی های فردی می توان به نگاه فرد به جامعه(در این تحقیق اهل مسجد، امام جماعت، مسجد، دینداری و…)، وضعیت مالی و… اشاره کرد.
2. پاسخ هایی که ویژگی های اجتماعی در آن موثر است. ویژگی های اجتماعی شامل محیط زندگی پاسخ گو، نگاه مردم به مسجد، تاثیر همسالان، دوستان و معلمین، رفتار اهل مسجد در جامعه، مسایل سیاسی، ارزش های حاکم درجامعه، تبلیغات سنتی و مدرن.
3. پاسخ هایی که ویژگی سازمانی در آن موثر است.[6] ویژگی های سازمانی شامل ساختار مدیریتی مسجد، ساختار معماری، وضعیت ظاهری، قدمت، امکانات، موقعیت مکانی، متولیان و دست اندرکاران مسجد، شیوه های اداره و مدیریت مسجد و ….

پیشنهادات

    فرآیند ارزش های اجتماعی از سنتی به سوی مدرن و ساده زیستی وتجمل حرکت کرده و این روند بر جذب جوانان به مسجد نیز تاثیر گذاشته است. تجمل گرایی باعث شده است که برای انجام بعضی از فعالیت های مذهبی از قبیل مجالس ترحیم، به جای مساجد از تالارها استفاده شود و این فرهنگ کم کم به سمت یزد حرکت می کند. باید متولیان امر تدبیری بیندیشند.

باید بتوانیم در فضای مساجد نیازهای دینی را به روش های جذاب به جوانان عرضه کنیم.

    باید نظام های آموزشی مبتنی بر آموزه های دینی و معیارهای دینی را به منظور تربیتی دینی در مساجد طراحی و پیاده کنیم.

    تبلیغات به روش سنتی نمی تواند پاسخ گوی نیاز جوانان باشد. با توجه به پیشرفت تکنولوژی و ارتباطات، امکانات وسیعی را در عرصه نیاز داریم. باید به آموزش دادن به ائمه جماعات از این امکانات در مساجد استفاده کنیم.

    جوان به اهل مسجد و جامعه روحانی به عنوان یک الگوی عملی نگاه می کند و اگر میان گفتار و عمل این قشر تناقض و تضاد باشد و تناسبی میان قول و فعل وجود نداشته باشد، جوان دین گریز و سردرگم می شود. بنابراین باید نهادهای متولی راه کارهای عملی و تدابیر آموزشی با ارائه طرح تربیت دینی بر مبنای روش تربیت الگویی آموزه های قرآنی و معارف اهل بیت علیهم السلام ارائه دهند.

    دین اسلام، دین زندگی است و در آیات مختلف قرآن به این موضوعاشاره شده است[7]، اما روش ها وقالب های ارائه مفاهیم دینی مهم است. زبان دین باید نرم و در راستای خیر و صلاح جامعه و جوان پسند باشد، باید با شناخت مخاطب، روش تبلیغی انتخاب شود.

    برای حضور نوجوانان و جوانان در مساجد، باید از احساس مذهبی آن ها استفاده کرد و باعث رشد عاطفی آن ها شد.احساس مذهبی یکی از عمیق ترین گرایشات فطری است. ظرفیت ذهنی کودکان از طریق ارائه دلایل مورد قبولشان، جهان بینی آن ها را شکل می دهد و بینش دینی آن ها را هدایت می کند.[8]

رفتار ائمه جماعات باید در جامعه الگو باشد.

جوانان باید در فعالیت های مساجد شرکت داده شوند.

با توجه به تاکیدرهبر معظم در سال نوآوری و شکوفایی، باید راه نوآوری مساجد هموار شود و این مستلزم شناخت مرز میان بدعت و نوآوری با تکیه بر آسیب های مساجد است.