چکیده

      مساجد به عنوان کانون اجتماع مسلمانان از دیرباز در اتحاد و یک پارچگی ملت های مسلمان، نقشی مهم و مؤثر ایفا کرده است، به طوری که در تمام عناصر و اجزای آن، نماد وحدت دیده می شود.

      در این مقاله، به بررسی پدیده مسجد و تاریخچه آن در اسلام و هم چنین نقش وحدت آفرین آن از منظر قرآن و کارکردهای عملی مسجد در ایجاد وحدت و همبستگی میان مسلمانان می پردازیم.

کلید واژه ها: مسجد، اتحاد، برادری ، برابری، مشارکت اجتماعی.  

مقدمه

       در حقیقت، دین از دیرباز به عنوان مهم ترین عامل همبستگی و اتحاد در میان مردم عمل کرده است ؛ در دین مبین اسلام، مساجد، نمادها و شخصیت های اسلامی ،همواره کانون گرم اتحاد و همبستگی در میان مردم بوده اند ، قرآن کریم نیز انسان را به عنوان خلیفه و جانشین خدا بر روی زمین معرفی نموده است و در نتیجه خود انسان، بخشی از خلقت و هستی است. به تعبیر قرآن ،جهان به طور منظم و یکپارچه تسبیح گوی خالق خویش است. « تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِیهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَکِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا ؛[1] آسمان های هفتگانه و زمین و کسانی که در آن ها هستند همگی ، تسبیح خدا می‌گویند و ( با تنزیه و تقدیسش ، رضای او می‌جویند . اصلاً نه تنها آسمانهای هفتگانه و زمین ) بلکه هیچ موجودی نیست، مگر این که ( به زبان حال یا قال ) حمد و ثنای وی می‌گویند ، ولی شما تسبیح آنها را نمی‌فهمیدیی چرا که زبانشان را نمی‌دانید و از ساختار اَسرارآمیز عالَم هستی و نظام پیچیده‌ جهان آفرینش چندان مطّلع نیستید . پس هماهنگ با سراسر جهان هستی به یکتاپرستی بپردازید. خدای متعال پیام آورش را به عنوان عامل وحدت و رحمت برای جهانیان معرفی نمود و وی را از هر نوع تفکری نژادی و عصبی و قبیله ای و جغرافیایی به دور داشت: «وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِیرًا وَنَذِیرًا وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ؛[2] ما تو را برای جملگی مردمان فرستاده‌ایم تا مژده‌رسان ( مؤمنان به سعادت ابدی ) و بیم دهنده ( کافران به شقاوت سرمدی ) باشی ، ولیکن اکثر مردم ( از این معنی ) بی‌خبرند».  «وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ.[3] و ما تو را جز رحمت برای تمام جهانیان نفرستادیم.»

       شکی نیست که رسول اکرم همواره در اندیشه و عمل برای وحدت و یک پارچگی مسلمانان تلاش می نمود و مبارزه با عوامل اختلاف و سعی در ایجاد همبستگی و اتحاد امت اسلامی از برنامه های اولیه و اساسی او بود که در نهایت موفق به تأسیس آن امت واحدی شد که قرآن به آن اشاره می کند.  «وَإِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ .[4] ولی نباید تصور کرد وحدتی که پیام آور خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) به وجود آورد، کاری ساده و بدون مشقت بوده است، قرآن کریم در اهمیت و دشواری این کار بزرگ می فرماید: «لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا مَا أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ،[5] و خدا بود که عرب ها را با وجود دشمنی شدیدشان در پرتو اسلام دگرگون کرد و ) در میان آنان الفت ایجاد نمود ( و دل های پر از حقد و کینه‌ آنان را به هم نزدیک و مهربان کرد ، به گونه‌ای که ) اگر همه‌ آن چه در زمین است صرف می‌کردی، نمی‌توانستی میان دل هایشان انس و الفت برقرار سازی . ولی خداوند ( با هدایت آنان به ایمان و دوستی و برادری ) میانشان انس و الفت انداخت ، چرا که او عزیز و حکیم است ( و بر هر کاری توانا ، و کارش از روی فلسفه و حکمت انجام می‌پذیرد). استاد مطهری نیز در این باره می گوید « ما می‌گو ییم پیامبر وحدت بی نظیری ایجاد کرد و خیال می‌کنیم تنها چیزی که مؤثر بود این که رسول اکرم ایمان به آن ها یاد داد و بعد هم فرمان داد متحد باشید و متحد شدند ، فکر نمی‌کنیم، موانع اتحاد را که همان ناهماهنگی ها و ناهمواری ها و پستی و بلندی ها از ناحیه مواهب اجتماعی بود از بین برد ، هم مقتضی را ایجاد کرد و هم موانع را از بین برد.[6]

      در دین مبین اسلام بارها بر وحدت و اتحاد و برادری میان مسلمانان تأکید شده است و با آیاتی بسان آیه «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا»[7] ندای آن را به اذهان تمام مسلمانان رسانده است و برای این امر مهم تنها به گفتار و دستور بسنده نکرده است، بلکه اسباب و عواملی را برای آن مقرر نموده است تا با تحقق وحدت که ثمرات آن به قول امام خمینی‌ (ر.ه) قدرت،توسعه و دانش است، جامعه اسلامی به شکوفایی برسد.[8]  به همین منظور مساجد در جوامع اسلامی یکی از محوری ترین عامل وحدت میان مسلمانان است و به طور قطع و یقین می‌توان اذعان نمود که در میان معابد و مراکز عبادی ادیان الهی،مسجد تنها مکانی است که تمام عناصر و اجزای آن  وحدت آفرین بوده و نمادی از یگانگی ، انسجام و وحدت در آن نمود یافته است. مسجد، هم به لحاظ شکلی و ظاهری و هم از نظر محتوایی و ماهیتی، دارای کارکردهایی است که غایت آن ایجاد وحدت و یگانگی است.در این مقاله سعی بر آن است که در ابتدا واژه مسجد وجایگاه وحدت آفرین آن در آیات و روایات مورد بررسی قرار گیرد و سپس رویکردها وکارکردهای آن در ایجاد وحدت مورد کنکاش قرار گیرد. 

واژه مسجد

    مسجدبه معنی محل سجده،برگرفته از سجود به معنای به خاک افتادن و خضوع و کرنش کردن در پیشگاه خداوند متعال است.[9] در فرهنگ دینى، سجده اوج عبادت و بندگى انسان براى خداست: «السجودُ منتهىَ العبادةِ مِن بَنی آدم.»[10]

      در حقیقت، برترین و اصیل ترین محل براى عبادت و تقربّ جستن به خداوند متعال مسجد است . مسجد، جایگاه عبادت و پرستش خالصانه خداوند است: «و اَنَّ المساجدَ لِلّهِ فَلاَ تَدعُوا مَعَ اللَّهِ اَحداً.»[11] مسجد، جایگاه زمزمه و نجواى صادقانه با معبود است: «وَ اَقیمُوا وُجوهَکُم عِندَ کُلِّ مَسجد وَادعُوهُ مُخلصینَ لَهُ الدّینَ».[12]
      مسجد، پایگاه عروج انسان از خاک به افلاک است: «سُبحانَ الّذی اَسرى بِعبدهِ لیلاً مِن المسجدِ الحرامِ اِلىَ المسجدِ الاَقصى.»[13]
      به اختصار می توان بیان کرد که یکى از نقش هاى اساسى مسجد آن است که زمینه عبادت پر حضور و خالصانه را فراهم نماید تا مؤمنان در آن جا با پرداختن به نماز و ذکر و دعا، زنگار غفلت از دل و جان بشویند و با خداوند متعال ـ به معناى واقعى کلمه ـ انس بگیرند.

      در پژوهش هاى باستان شناسان به وضوح دیده می شود که معبد با انسان هم راه و هم زاد بوده است. از این رو، بزرگان دینی در سخنان خویش، همواره مسجد را پناهگاه مؤمن دانسته‌اند؛ پناهگاهى که انسان در آن از دغدغه و اضطراب فاصله می‌گیرد و به آرامش و سکون دست مى یابد. امام صادق(علیه السلام) به مسلمانان سفارش مى‌کند که هنگام رویارویى با مشکلات و اندوه هاى دنیوى، به نماز و مسجد پناه ببرند.[14]
      مسجد با ایجاد آشنایى و پیوند میان مؤمنان با بزرگان و صالحان جامعه، بسترى مناسب براى پرورش و تربیت روحى-  اجتماعى وى فراهم مى‌کند. در مکتب تربیتى اسلام و بسیارى از مکتب هاى تربیتى دیگر، «انزواطلبى» و «جمع گریزى» بیمارى روحى شناخته مى شود، در حالى که اجتماعى بودن و جمع گرایى ـ در حد معقول آن ـ نشانه سلامت روح و روان انسان و تعادل فکرى او به حساب مى آید. مسجد با فراخوانى پیوسته مسلمانان به جمع، روح جمع گرایى، وحدت و نظم پذیرى را در آنان تقویت می کند و هر یک از افراد جامعه را به جای هویت «فردی گسیخته از دیگران » دارای هویت «فردی پیوسته به دیگران » می‌کند.

تاریخچه مسجد در اسلام

      در دین مبین اسلام از آن جایی که مسجد نقش وحدت آفرینی میان مسلمانان ایفا کرده است ، تمامی فعالیت ها نیز به مسجد ختم شده است به طوری که هیچ فعالیتی را نمی‌توان یافت که در آمیختگی و ارتباط با دین باشد ، ولی به مسجد ختم نشده ،یا مرتبط با مسجد نباشد. این امر مهم نشان از جایگاه و اهمیت محوری مسجد دارد. به همین جهت ساخت و آبادانی آن همواره از برنامه های اولیه شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و یاران و تابعان بعد از وی تاکنون بوده است. پیام آور خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) در اولین هجرت به مدینه، اولین مکانی را که برای استقرار آیین اسلام بنا کرد، مسجد قبا بود ؛ تا مردم حول محور این مکان مقدس به کسب فضایل انسانی و آموزه های دینی و روح وحدت و همزیستی بپردازند و در آن جا یکرنگ و یکدل در شبانه روز حداقل پنج یا سه بار دور هم گرد شوند و به مصداق حدیث گهربار پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) "ید الله مع الجماعه"[15] با این گردهمایی همواره منشأ خیر و برکات معنوی  وانسجام اسلامی برای خود و جامعه انسانی باشند.

       با نگاهی دیگر به نقش وحدت آفرین مساجد در جامعه اسلامی می‌توان دریافت که درهر منطقه جغرافیایی که مسجد حضوری فعال دارد، درآن نقطه، شعاع نورانی وحدت در فضا آکنده شده  و اجتماعی آرام و بدون تنش و اختلاف قابل مشاهده است. در فضای کالبدی شهرها و روستاهای کشورهای اسلامی، مساجد همواره قلب تپنده و جوشان آن بوده اند، نه تنها همه شبکه راه های ظاهری، بلکه ارتباط درونی و قلبی اهالی آن نیز به مسجد ختم می‌شود.[16]

وحدت آفرینی مسجد در نگاه قرآن

      قرآن کریم آیات بی شماری در باره وحدت در میان جوامع اسلامی ارائه داده است، ولی چون مقاله حاضر در ارتباط مستقیم با نقش وحدت آفرینی مساجد است ، نگارنده به آیاتی که مستقیما درباره مساجد وارد شده است اکتفا می کند. در سوره جن خدای سبحان مساجد را از آن خویش می داند و کسی نمی تواند حق مالکیت آن را داشته باشد. «وَ اَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ اَحَدًا؛ و مساجد مخصوص «پرستش ذات یکتا» خداست پس نباید با خدا احدى غیر او را پرستش کنید.» در آیه دیگری ، خداوند به تغییر قبله مسلمانان به سوی کعبه اشاره می‌کند و کعبه را رمزی برای اتحاد و یکپارچگی میان مسلمانان قرار داده و از جهتی دیگر آن را رمزی برای هویت اسلامی و استقلال آن از دیگر ادیان و ملل معرفی می‌کند:« قَدْ نَرى  تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِى السَّمآءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَالْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَحَیْثُ ماکُنْتُمْ فَوَلّوُا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَاِنَّ الَّذینَ اُوتُوا الْکِتابَ لَیَعْلَمُونَ اَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَّبِّهِمْ وَمَااللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّایَعْمَلُونَ؛ ما توجه تو را بر آسمان در انتظار وحى و تغییر قبله بنگریم و البته روى تو را به قبله اى که خشنودت سازد بگردانیم، پس روى کن به سوى مسجد الحرام و شما مسلمانان نیز در هر کجا باشید گاه نماز روى بدان جانب کنید و گروه اهل کتاب به خوبى مى دانند این تغییر قبله به حق و راستى از جانب خداست و خدا از کردار آن ها (که مطیع و نیکوکارند و یا منافق و زشت رفتارند) غافل نیست.»[17]

      علامه اقبال لاهوری درباره نقش آفرینی قبله می‌گوید: تعیین قبله واحد برای نماز مسلمانان، به منظور تقویت و حفظ وحدت، نظر عموم بوده است و شکل کلی آن، به احساس مساوات اجتماعی و تحکیم پیوندهای آن، تحقق می‌بخشد؛ تا آن جا که می‌خواهد ،بینش طبقاتی یا نظریه برتری قومی را از میان بردارد.[18]

آیات دیگری نیز درباره نقش وحدت آفرینی مساجد بیان شده است که ما به ذکر دو آیه درباره دو مسجد که خداوند یکی را عامل وحدت بخش و دیگری را عامل تفرقه و انشقاق میان مسلمانان معرفی می‌کند، می پردازیم.

مسجد قبا عامل وحدت

      قرآن کریم حق آبادانی و عمارت مساجد را خاص مؤمنان گردانده است «اِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَاللَّهِ مَنْ امَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ اْلاخِرِ وَ اَقامَ الصَّلوةَ وَ اتَى الزَّکوةَ وَ لَمْ یَخْشَ اِلاَّاللَّهَ فَعَسى اُولئِکَ اَنْ یَّکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدینَ .[19] منحصراً تعمیر مساجد خدا به دست کسانى است که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز «پنجگانه» به پا دارند و زکات مال خود بدهند و از غیر خدا نترسند. آن ها امیدوار باشند که از هدایت یافتگان هستند.» در آیه دیگری خداوند به پیام آورش دستور می‌دهد که با جمع مؤمنان در مسجدی گرد هم آیند که بر اساس تقوا درست شده است و در مسجد ضرار که عامل تفرقه افکنی و نفاق در میان مسلمانان و ساخته  منافقان است، دوری گزینند «لا تَقُمْ فیهِ اَبَداً لَّمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَى التَّقْوى  مِنْ اَوَّلِ یَوْمٍ اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ فیهِ فیهِ رِجالٌ یُّحِبُّونَ اَنْ یَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ »؛[20] تو اى رسول ما هرگز در مسجد آن ها قدم نگذار و همان مسجد «قبا» که بنیانش از اول بر پایه تقوا محکم بنا گردیده بر این که در آن اقامه نماز کنى سزاوارتر است که در آن مسجد، مردان پاکى که مشتاق تهذیب نفوس خودند در آیند و خدا مردان پاک و مهذب را دوست دارد.»

  مسجد ضرار عامل تفرقه افکنی

      منافقان و دین ستیزان که همواره در اندیشه تفرقه افکنی و ایجاد اختلاف و شکاف میان صفوف مسلمانان هستند در زمان پیام آور خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) اقدام به ساختن مسجدی نمودند که خداوند آن را به مسجد "ضرار"و ضربه زدن به اسلام نام نهاد. هدف منافقان این بود تا اتحادی را که مسجد در میان مردم به وجود آورده بود به هم بزنند و با این کار، دوگانگی بین مسلمانان به وجود آورند، ولی خداوند متعال که حافظ دین خود است به پیامبرش دستور داد تا آن را ویران کند واین کارالگویی برای آیندگان باشد، تا نقش اصلی مسجد که وحدت آفرین است، دستخوش شیطنت‌های تفرقه افکنانه قرار نگیرد. «وَّ الَّذینَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرارًا وَّ کُفْرًا وَّ تَفْریقًا بَیْنَ الْمُؤْمِنینَ وَ اِرْصاداً لِّمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ اِنْ اَرَدْنآ اِلاَّ الْحُسْنى  وَ اللَّهُ یَشْهَدُ اِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ  لا تقم فیه ابدا...،[21] آن گروه منافقى که مسجدى براى زیان اسلام برپا کردند (که خلق به مسجد پیغمبر و نماز او حاضر نشوند) و مقصودشان کفر و عناد و ایجاد تفرقه کلمه بین مسلمانان و مساعدت با دشمنان دیرینه خدا و رسول بود و با این همه قسمهاى مؤکّد یاد مى کنند که (در بناى این مسجد) جز قصد خیر و توسعه اسلام نداریم، خدا گواهى مى دهد که محقّقاً دروغ مى گویند، هرگز به آن وارد نشو»

کارکردهای وحدت آفرین مساجد

      مساجد به عنوان آموزشگاهی مردمی وهمیشگی  دارای کارکردهای بسیار متنوع و متعددی می باشند که همگان را شب و روز و در تمام فصل های سال در بر می گیرد و هیچ شاگردی از پیر و جوان و کوچک و بزرگ باز پس نمی‌راند و هیچ تشریفات و هزینه و قید وبندی ندارد.  تمامی این کارکردها در عین تعدّد، در راستای هم و در یک خط معنوی واحد قرار دارند. در واقع نوعی انسجام و وحدت ، درتمامی این نقش ها وجود دارد که در راستای هم و تقویت کننده یکدیگر هستند؛ چون هدف نهایی وغایی تمامی آن ها در توحید و یگانگی خدا تبیین شده است و رمز و راز معنوی وحدت امت اسلام نیز توحید است وبه عقیده اقبال لاهوری ،توحید و یگانگی خدا ، سرمایه اسرار و شیرازه  افکار امت اسلامی است:

اهل حق را رمز توحید بر است             در آتی الرحمن عبداً مضمر است

ملت بیضا تن و جان لا إله                  ساز ما را پرده گردان لا إله

لا اله سرمایه اسرار ما                      رشته اش شیرازه افکار ما[22]

      با نگاهی دیگر به مسجد،همه منابع موجود انسانی در آن، در هدف وحدت نظر دارند. هدف نمازگزاران،امام جماعت، هیات امناء، خادم، بانی و واقف و... همه یکی است و ابعاد معنوی سرلوحه اعمال و افعال آنان در مسجد است.

      اکنون دراین نوشتارمؤلفه های وحدت آفرین مسجد،از حیث کارکرد به اختصار برای تبیین و روشنی بیشتر ارائه می‌گردد.  

 مسجد و وحدت مؤمنان در پیروی ازکعبه

      در واقع تمامی مساجد موجود در کره زمین دارای سمت و جهت واحدی است  وسمت و سوی همگی آنها به سوی کعبه، اولین خانه خداپرستی و توحید قرار دارد. در حقیقت همین ساختمان ظاهری مسجد تمامی مسلمانان را نیز جهت می‌دهد و مسیر آن ها را تنها به یک نقطه واحد منتهی می‌کند، نقطه ای که کمال و سعادت انسان، تنها در حرکت در این مسیر روشن و تعیین می‌گردد.« وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ و أمنا.[23] ( و به یاد آورید ) آن گاه که خانه ( ی کعبه ) را پناهگاه و مأوای امن و امان مردم کردیم .»

  مسجد و وحدت در پخش اذان

     به طور کلی چهار نوع فراخوانی برای انجام عبادت و گردهمایی  برای یک مسلمان قابل تصور است؛ نخست پخش اذان و فراخوانی در مسجد محله ، دوم فراخوانی مؤمنان برای مسجد مرکزی در شهر با عنوان مسجد جامع سوم فراخوانی مسلمانان به مصلایی در یک منطقه برای نماز عید؛ و چهارم فراخوانی تمامی مسلمانان برای حج به کعبه ومسجدالحرام. «صوت دلنشین مؤذن و پیام عمیق و رسای اذان ، دعوت کننده مسلمانان به نماز جماعت است که در هر شبانه روز سه یا پنج بار در اوقات صبحگاهان ، نیمروز و شامگاهان به گوش مردم کاملاً آشنا می باشد،این وقت شناسی و دعوت همگانی ، جزیی از فرهنگ جامعه اسلامی تلقی می‌شود، در صورتی که در غیر از این ساعات، اگر از مسجدی صدای اذان شنیده شود، به ذهن مردم عجیب بنظر می‌رسد»[24]

"صدای اذان و اوقات شرعی به گونه ای است که آنی و لحظه ای درگستره کره زمین قطع نمی‌گردد. زیرا در هر لحظه، هر موقعیت جغرافیایی، واجد یک وقت شرعی در اوقات پنج گانه نماز است که به صورت مستمر و واحد و باانسجامی ناگسستنی،هیچ گونه خلل و یا وقفه ای در برآوردن بانگ توحید ایجاد نمی‌گردد"[25] و دائماً صدای سروش آسمانی اذان در دایره زمین ،از سوی نباتات و جمادات و موجودات زنده به آسمان بلند است «یسبح لله ما فی السموات و ما فی الارض و هو العزیز الحکیم.»[26] و همه را به وحدانیت و دوری از شرک و بت پرستی دعوت می‌کند.

مسجد و عقد پیمان اخوت و برادری

      اخوت و برادری، عاطفی ترین و صمیمی ترین نوع رابطه ای است که بین مسلمانان وجود دارد. به همین منظورهنوز چند ماهی از حضورپیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) در مدینه نگذشته بود که در مسجد النبی، با هدف ایجاد وحدت و اخوت، بین یاران و انصار و مهاجرین پیمان عقد اخوت بست و خود آن حضرت نیز با حضرت علی (علیه السلام) پیمان برادری بست. با توجه به نقش وحدت آفرین مسجد، از آن پس، بسیاری از اختلاف ها و درگیریهای قومی، قبیله‌ای، طایفه ای و حتی خانوادگی رفع گردید و سرانجام بسیاری از دشمنی‌ها به دوستی و مودت مبدل گردید.

      رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) می فرماید: «المسلمون إخوة لا فضل لأحدٍ علی أحدٍ إلا بالتقوی؛ مسلمانان با هم برادرند و هیچ کس بر دیگری برتری ندارد ،جز به تقوی.»[27]

       رهبر معظم انقلاب ( دامت برکاته) نیز در این باره می فرماید:یکی از کارهایی که پیامبر، شاید در همان ماه های اول ورود به مدینه انجام دادند،ایجاد عقد اخوت بین مسلمانان بود؛ یعنی مسلمان ها را با هم برادر کرد. این‌که می‌گوییم با هم برادر هستیم در اسلام یک تعارف نیست؛یعنی حقیقتامسلمین نسبت به یکدیگر دارای حق برادری هستند و نسبت به هم طلب کارند.پیامبر این را عملی کرد.[28]

مسجد و اتحاد در مشارکت اجتماعی

      پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) وحدت مسلمانان را در حدیثی به ساختمانی تشبیه می‌کند که اجزای آن یکدیگر را محکم می‌کنند:  «المؤمن للمؤمن کالبنیان یشد بعضه بعضا؛ مؤمن نسبت به مؤمن مانند ساختمانی است که اجزای آن همدیگر را محکم کنند.» پیامبر خدا هنگامی که در حال ایراد این کلام بود، انگشت های دو دستش را در هم فرو برده بود و آن را به مخاطبان نشان می‌داد. در حقیقت درصفوف نماز مسلمانان، در مسجد، نماد بارزی از اتحاد و یکپارچگی مسلمانان دیده می‌شود که در آن افراد توانگر در کنار افراد تهیدست و افراد کوچک در جانب بزرگ و صاحبان منصب و مقامات در کنار سایر اقشار جامعه به صف واحدی می ایستند؛ واین صفوف به هم پیوسته آیه زیر را تداعی می کند: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیَانٌ مَرْصُوصٌ؛[29] خداوند کسانی را دوست می‌دارد که در راه او متّحد و یکپارچه در خطّ و صفّ واحدی می‌رزمند ، انگار دیوار سربی بزرگی هستند.»

مسجد و وحدت در نماز جماعت

    نماز جماعت یکی از نمادهای وحدت و اتحاد در سطح جوامع اسلامی است که در شبانه روز 3 یا 5 وعده ،مسلمانان برای این امر مهم فراخوان می شوند. گرچه در اسلام نماز جماعت فرض نشده است، اما در مقابل، اجر آن را بیست و هفت برابر از نماز فرادا بالاتر می داند.[30] اسلام برای این گردهمایی، مؤمنان را روزانه در مسجد محله خودشان 3 یا 5 باربرای ادای نماز با حالتی جمعی و یک دلی فرا می‌خواند، سپس در سطح وسیع تری، برای نماز جمعه ، امر به اجتماع مسلمانان می‌کند. در نماز عید دایره شمول، باز هم وسیع تر می‌شود و حتی اسلام به مردان و زنانی که عذر دارند و نمی‌توانند نماز بخوانند ، دستور می‌دهد در این اجتماع شرکت کنند.[31]  دین اسلام حتی اجتماع مسلمانان در نگاه بین المللی و امت واحد اسلامی نیزتوجه نموده و هر ساله در قالب تمتع و حج عمره میلیون‌ها مسلمان در سراسر جهان اسلام  در این اجتماع بزرگ، چگونگی وحدت و اخوت  و برادری را آموزش می بینند و به صورت عملی چند روزی آن را تمرین می‌کنند.

نماز جماعت و وحدت آفرینی آن از نگاه خاورشناسان   

     خوب است در این بخش نگاهی کوتاه به نظرات خاورشناسان درباره اثرات مثبت و وحدت بخش نماز جماعت داشته باشیم . در حقیقت بسیاری از مستشرقان نسبت به نماز اسلامی و اثر عمیق آن در نهاد آدمی، به ویژه نماز جماعت اظهار شگفتی کرده‌اند؛ و در این باره فیلسوف فرانسوی، رنان، علی رغم کج فهمی‌هایی که از اسلام دارد – چنین می‌گوید:" من به هیچ مسجدی از مساجد مسلمانان داخل نمی‌شوم مگر این که احساسی از خشوع و حسرت به من دست می دهد، از این که مسلمان نیستم"[32]  و هم چنین توماس آرنولد درباره نماز می‌گوید:"این تکالیف عبادی منظم الهی، از بزرگترین نشانه های امتیاز نظام دینی مسلمانان در مقایسه با دیگران می‌باشد که جهانگردان در سرزمین‌های شرقی ملاحظه می‌کنند، زیرا نحوه برگزاری بسیاری از آیین های دیگری که در سرزمین های اسلامی مشاهده می‌شوند ، خالی از تاثیر معنوی است".[33]

مسجد ، برابری و مساوات

     در مساجد اسلامی و در صفوف به هم فشرده جماعت در آن، مساوات و برابری به طور وضوح دیده می شود. صاحبان مناصب و مقامات در کنار سایر اقشار جامعه  و کارگر و کشاورز و دانشمند و سایرین در صفوف واحدی کنار هم دیده می شوند. بنابراین هر کس زودتر به مسجد آمد در صفوف جلو جای می‌گیرد.محمد اقبال لاهوری روشن فکر معاصر در این باره می‌گوید : "نماز جماعت در اسلام ، علاوه بر ارزش فکری خود، به آرمان تحقق وحدت بشریت به عنوان یکی از حقایق زندگی اشاره می‌کند و این آرمان فقط با بر چیدن همه تفاوت‌ها و اختلافاتی که یک انسان را از دیگری متمایز می‌سازد، تحقق می پذیرد."[34]

     علامه اقبال در همین کتابش به برهمایی اشراف منش جنوب هند اشاره می‌کند و می‌گوید : "اگر این ها با طبقه نجس ها هم ردیف و پهلو به پهلو در یک صف واحد در می‌آمدند، انقلاب عظیمی معنوی را به ارمغان می‌آورند."[35]

     در حقیقت همه روزه در مسجد، چهره ها با هم رو برو می‌شوند و زبان ها با یک دیگر زمزمه می‌کنند و دل ها با هم انس می گیرند. کدام وحدت و برابری از وحدت نماز گزاران در جماعت که پشت سر امام واحدی می ایستند و خدای واحدی را می‌خوانند و کتاب واحدی را قرائت می‌کنند و به سوی قبله واحدی روی می‌کنند و کارهای یکسانی از قبیل، قیام و قعود و رکوع و سجود، انجام می دهند؛ کامل‌تر و عمیق‌تر است؟ این وحدتی است که در سطح ظاهر و پوسته نمی‌ماند، بلکه به مغز و هسته رسوخ می‌کند، و وحدتی در قالب نگرش، هدف، جهت و عمل، به بار می آورد.

     کدام تصویر، جالب‌تر و زیباتر از منظره مسجد پیامبر در مدینه دیده می‌شود که نژادهای گوناگون غیر عرب، همچون صهیب رومی ، سلمان فارسی و بلال حبشی را در بر می‌گرفت و قبایل مختلفی از انصار قحطانی و مهاجرین عدنانی را در دامن خود پرورش می داد؛ آن چنان پرورشی که یکی از آنان ترجیح می‌داد خود گرسنه بخوابد، اما برادر و خواهر ایمانی‌اش سیر باشند.« وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ؛ و انصار مدینه ، مهاجرین مکه را بر خود ترجیح می‌دهند ، هرچند که خود سخت نیازمند بودند.»[36]

     در مسجد، امتیازات و تبعیضات مقامی، مالی، نژادی و رنگی، ناپدید می‌شود و تمام محیط آن از هوای پاک برادری، برابری و محبت، آکنده است. این نعمت بزرگی است که آدمی روزانه، در میان دنیایی تیره از اختلاف و جدال، پنج یا سه بار ، از فضای دوستی و آرامش کامل بهره‌مند می‌گردد.

مسجد، مرکز عملی وحدت

     مسجد کشتزاری است که تعالیم نظری دین، در محدوده آن، مورد آزمایش قرار می‌گیرد و اصول انسانی آن، آماده اجرا می‌شود.

      یکی از ویژگی های اسلام ، این است که اصول خود را به صورت امری ذهنی یا حرف محض، بر سر زبان قرار نداده است، بلکه آن را به زندگی روزانه فرد پیوند داده است ؛ بنابراین اتحاد، آزادی، برابری و برادری به شکل حقایق علمی و حقیقی در مسجد آموزش داده می‌شوند.

       پیشینیان ما ارزش و کارکرد مسجد را به عنوان انجمنی فراگیر شناخته بودند و به همین منظور عقد ازدواج خود را در پیروی از حدیث پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در مسجد انجام می دادند «أعلنوا هذا النکاح واجعلوه فی المساجد»[37] و پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)مراسم عقد ازدواج حضرت فاطمه (سلام الله علیها) و حضرت علی (علیه السلام) در مسجد انجام داد. که این امر به افزایش نقش آفرینی مسجد کمک شایانی می‌کرد. اگر چه این سنت، امروزه کمتر در کشور ما صورت می‌گیرد.[38] اما دیگر کشورهای اسلامی این سنت حسنه را جاری می‌نمایند. «به دستور پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) سفره وسیعی در مسجد گستردند و بسیاری از زنان و مردان مسلمان اطعام شدند وآن‌گاه عروس و داماد را به مسجد فرا خواندند و دست حضرت فاطمه (سلام الله علیها) را در دست حضرت علی (علیه السلام) گذاشتند و برای آن دو دعا کردند.»[39]

     در مسجد علاوه بر این‌که فرد، به صورت عملی درس وحدت و بسیاری از مفاهیم را فرا می‌گیرد؛ در آن، همین طور درس آزادگی را تجربه می‌کند و از هر بندگی ، جز بندگی خدا آزاد است و این همان آزادی وجدان انسانی و بالاترین نوع آزادی ها است. اما درباره آزادی عقیده، همین بس است که هرگاه امام در گفتار یا کردار خود در نماز دچار اشتباهی شود ، مأمومین موظف به اصلاح خطای او هستند و این مورد برای پیر و جوان و مرد و زن ، یکسان است.

منابع و مآخذ

1-قرآن کریم

2- ابن ابی عاصم، السنه، المکتبة الاسلامی، بیروت چ 1،1400ق   

3- آرنولد ، توماس ، الدعوه الی الاسلام ، ترجمه به عربی از حسن ابراهیم حسن و همکارش

4- امینی، منان، وحدت از دیدگاه علمای اسلام، انتشارات کرمانشاه ، 1386ش

5- ترمذی ، محمد، جامع ترمذی، بدون تا ، دارالفکر بیروت

6- جعفریان ،رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه ، ، انتشارات: مؤسسه فرهنگی هنری مشعر، چاپ12 ،1389ش

7- اقبال لاهوری، محمد ، تجدید التفکیر الاسلامی ،ترجمه عربی از عباس محمود

8-اقبال لاهوری ،محمد ،کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال،مقدمه و شرح احوال احمد سروش، انتشارات کتابخانه سنایی، تهران1343ش

9- قشیری، مسلم ، صحیح مسلم، دارالفکر، بیروت

10- محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1362، ج 82، ص 164

11-متقی هندی، علاء الدین بن علی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، مؤسسه الرساله ،بیروت 1409 ق؛ و سیوطی،جلال الدین عبدالرحمن، جامع الاحادیث

12 مطهری، مرتضی، مجموعه آثار ج 9 ص 150 -151 ، انتشارات صدرا ،تهران،1380ش

13- هاشمی سیدابوالقاسم و کنگاوری   معصومه ، تأثیر بناها و فضاهای مذهبی در جامعه اسلامی.

14- سیوطی،جلال الدین عبدالرحمن، جامع الاحادیث، ج 7 ، دارالفکر،بیروت،1414ق.  

سایت اینترنتی ومجلات

1- اندیشه تقریب، ویژه نامه انسجام اسلامی (3)، 1387 بشیر احمد، اتحاد و انسجام اسلامی در آئینه چهل حدیث- به نقل از منشور اتحاد ملی و انسجام اسلامی؛سبزیان ،خرداد1386،ش،ص 158

www.ido.ir2- محمدعلی، موظف ‌رستمی، مسجد ، نماد و وحدت

پی نوشت ها: