مقدمه
خانواده محوری‌ترین بخش هر جامعه‌ای محسوب می شود. انسان، اولین آموزش‌ها را در خانواده می‌بیند و پایه اخلاق فردی و اولین مراحل اجتماعی شدن او در خانواده شکل می‌گیرد. خانواده‌ها در نتیجه گرایش‌های مختلف، تربیت‌ها و اخلاق و منش زندگی خاصی را به فرزندان منتقل می‌کنند.
در خانواده‌های مذهبی آن‌چه که در مورد تربیت و پرورش فرزندان در کانون توجه قرار دارد مذهب و توجه به دستورات دینی درباره تربیت است. این نوع خانواده‌ها سعی می‌کنند نحوه رفنار و گفتار آنها به گونه‌ای باشد که در اثر این تربیت در آینده، دین و اوامر و نواهی آن محور رفتار و نوع سلوک آنها در زندگی‌شان باشد. در حقیقت دید آنها به زندگی، اعمال و رفتار و فضای زندگی آنها که در مجموع سبک زندگی آنها را تشکیل می دهد، متأثر از دین باشد.
مسجد به عنوان مهم‌ترین پایگاه دینی در اسلام جایگاه ویژه‌ای در زندگی خانواده های مذهبی دارد تا جایی که به سختی می‌توان خانواده‌ای مذهبی را برکنار از مسجد تصور کرد و خانواده مذهبی در واقع خانوادة مسجدی است. ارتباط با مسجد برای خانواده، ویژگی‌هایی به وجود می‌آورد که شاخص و تمایز این خانواده‌ها و خانواده‌های غیر مسجدی است. نوع نگاه این خانواده‌ها به اخلاق اسلامی، عبادات، همکاری‌های اجتماعی، روحیه تعاون، مشکلات و مسائل زندگی به دلیل ارتباط با مسجد، خاص و متمایز از دیگر خانواده‌ها است.
در این مقاله تلاش شده است تا شاخصه‌های یک خانواده مسجدی در سبک زندگی دینی بررسی شود. در ابتدا کارکردهای مسجد مورد بررسی قرار می‌گیرند و پس از آن تأثیرات خانواده مسجدی از این کارکردها بررسی می‌شوند و نوع زندگی این خانواده از نظر شکلی و محتوایی که همان سبک زندگی آنها است. تحت تأثیر رابطه با مسجد تحلیل می‌شود.
کلید واژه های مقاله: خانواده، مسجد، تربیت فردی، رفتار اجتماعی، سبک زندگی
مسجد
اولین و مهم‌ترین پایگاه دینی در اسلام مسجد است. از صدر اسلام تا کنون مسجد همواره کانون مهم‌ترین مسائل، برنامه‌ها و تصمیم‌گیری‌ها در جامعه اسلامی بوده است. هرچند به مرور زمان برخی کارکردهای مسجد تغییر یافته یا نقش آن در جوامع اسلامی به تدریج کمرنگ گشته، ولی هنوز برای بسیاری از مسائل اجتماعی و حتی فردی مسجد اصلی‌ترین پایگاه و جایگاه محسوب می‌شود.
مسجد در جامعه اسلامی کارکردهای مختلفی دارد: از مهم‌ترین کارکردهای مسجد می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
الف) پایگاه عبادی
مسجد همواره مهم‌ترین پایگاه عبادی جامعه است، علاوه بر عبادات اجتماعی که عمدتاً در مساجد انجام می‌گیرد، بسیاری از اعمال عبادی فردی نیز به دلیل توصیه‌های فراوان پیشوایان دینی در مورد مسجد و اهتمام به آن در مسجد انجام می‌شود.
ب) کانون فعالیت‌های اجتماعی و اجتماعی شدن افراد
بخشی از فرایند اجتماعی شدن افرادی که با مسجد ارتباط دارند درون مسجد و به وسیله ایجاد روابط اجتماعی با مردم در این مکان شکل می‌گیرد.
ج) محل تربیت اخلاقی
به دلیل فضای دینی مسجد و اخلاق دینی که در آن حاکم است، افراد طی ارتباط مستمر با مساجد متخلق به اخلاق اسلامی می شوند و از تربیت دینی برخوردار گردیده، ارزش‌های اسلامی در آنها نهادینه می‌شود.
د) کانون استفاده از خرد جمعی
مساجد همواره محل شور و مشورت و حل مسائل بوده‌اند چه در صدر اسلام که مهم‌ترین مسائل جامعه اسلامی از جنگ و صلح و دیگر مسائل در آن بررسی و در مورد آنها تصمیم‌گیری می‌شده چه امروزه که مسائل و مشکلات محلات هر شهر و روستا در مسجد محل حل و فصل می‌شود.
در ادامه به این مطلب می‌پردازیم که یک خانواده مسجدی تحت تأثیر این کارکردهای مسجد چه شاخصه‌هایی می‌یابد و سبک زندگی او به چه شکلی در می‌آید.
الف) اخلاق اسلامی:
در اولین برخورد با یک انسان مسجدی آن‌چه که به چشم می‌آید اخلاق اسلامی و ادب در رفتار است. حضور در مسجد، تلاوت قرآن، شرکت در مراسم عبادی، توجه به سخنان و نصایح امام جماعت مسجد و دیگر خطبا، انسان اهل مسجد را دارای اخلاقی حمیده نموده و به وضوح می‌توان تفاوت‌های چنین فردی را در گفتار و رفتار و نحوه تعامل با دیگران با افرادی که ارتباطی با مسجد ندارند، مشاهده کرد.
درون خانواده نیز رفتار اعضا با یکدیگر در سایه اخلاق اسلامی تعریف می‌شود. نوع سخن گفتن متأثر از آموزه‌های دینی است. فرزندان طبق آن‌چه که از قرآن آموخته‌اند با پدر و مادر سخن می‌گویند چنان‌که خداوند متعال در قرآن فرموده است: وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا ﴿لقمان: ١٥﴾ و فَلَا تَقُل لَّهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا ﴿الإسراء: ٢٣﴾ و موارد متعددی در قرآن که بعد از دستور به ایمان به پروردگار فرمان به احسان به والدین داده شده است. رفتار پدر و مادر هم با فرزندان همان‌گونه که از دستورات دینی آموخته اند، همراه با عطوفت و مهربانی است. در یک خانواده مسجدی پدر و مادر فضایی گرم و صمیمی به وجود می آورند و در عین حال با توجه به مسائل تربیتی فرزندان آنها را افرادی دارای ویژگی‌های مطلوب اسلامی، منظم و هدفمند و با اعتماد به نفس تربیت می‌کنند.
ب) روحیه تعاون و همکاری
یک خانواده مسجدی با داشتن روحیه تعاون درون خانواده، کارها را به صورت دسته جمعی و با تقسیم وظایف انجام می‌دهند تا هم به نحو احسن انجام گرفته و هم کارها به دوش یک نفر نبوده و موجب آزردگی وی نگردد. علاوه بر این چنین خانواده‌ای در جامعه در انجام امور پسندیده و مطلوب چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید با دیگران همکاری و تعامل دارد وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ ﴿المائدة: ٢﴾ به طوری که امروزه در جامعه به وضوح مشاهده می‌شود که خانواده‌های مذهبی اولین پیشگامان و داوطلبان انجام امور خیریه و کارهای گروهی خداپسندانه و خیرخواهانه هستند.
ج) نظم در امور
در آموزه‌های دینی ما سفارش زیادی به نظم در امور شده است که فراوان در سخنان امیرمومنان قابل مشاهده است ﴿اوصیکم بتقوی الله و نظم امرکم﴾ ارتباط با مسجد از آن‌جا که براساس ساعات نماز شکل می‌گیرد به مرور به خانواده مسجدی نظم و انضباط خاصی می‌دهد. ساعات حضور در مسجد معمولاً ساعات مشخصی برای هر فرد است که خانواده مسجدی به راحتی می‌تواند با استفاده از این ساعات منظم، دیگر برنامه‌های روزانه خود را شکل داده و از زمان‌های حضور در مسجد به عنوان ستون‌های زمانی ایجاد نظم استفاده کند. در واقع هر فرد در برنامه روزانه به یک سری اعمال نیاز دارد تا آنها را به عنوان شاخص و نقطه آغاز ایجاد نظم در زندگی قرار دهد. حضور در مسجد برای انجام فریضه نماز که همواره رأس ساعت مشخصی است. یکی از بهترین مواقع برای ایجاد نظم در زندگی است.
د) عدالت
حضور در مسجد و رفتار با مردم در چارچوب اخلاق اسلامی، ملکه عدالت و انصاف را به مرور در یک خانواده مسجدی ایجاد می‌کند. خانواده‌ای که در مسجد در رفتار و سکنات کسانی که با مسجد در ارتباط هستند کمتر نشانه‌ای از ظلم و اجحاف می‌بینند، از آنها تأثیر پذیرفته و در سطح جامعه این صفات را از خود بروز می‌دهند، هم‌چنین در تعاملات درون خانوادگی معمولاً از سوی پدر و مادر تبعیضی میان فرزندان مشاهده نمی‌شود. فرزندان هم در ارتباطات میان خود جانب عدالت را نگه می‌دارند و این عدالت ثبات و آرامش خانواده را در پی دارد.
ه) مشورت
بررسی امور یک مسجد نشان می‌دهد که تصمیمات در مورد برگزاری مراسمات دینی در مساجد معمولاً در شورایی متشکل از هیأت امنا و اعضای کانون فرهنگی مساجد و اتخاذ می‌شود. تزریق این روحیه به خانواده‌ها از طریق ارتباط با مساجد باعث می‌شود که خرد جمعی در خانواده‌ها ایجاد شود و عدم تک صدایی استبداد رأی سبب می‌شود تا در مواجهه با مسائل و مشکلات از همه نظرات درون خانواده استفاده شده و بهترین تصمیم گرفته شود. این کار هم از لحاظ تربیتی بر فرزندان تأثیرات مطلوب فراوانی دارد که باعث اعتماد به نفس و عزت نفس آنها می‌گردد و هم این‌که تصمیم اتخاذ شده از پشتیبانی همه اعضای خانواده برخوردار است و در صورت بروز مشکل همه خود را موظف به تلاش در حل آن می‌دانند. استبداد رأی همان‌گونه که امیرمومنان می‌فرمایند موجب هلاکت است ﴿من استبد لرأیه هلک﴾ در مورد خانواده هم خودرأیی اعضا باعث بی اعتمادی و عدم هم‌گرایی می‌شود که در نتیجه عدم ثبات و تزلزل خانواده را در پی دارد.
و) صبر و شکیبایی
ارتباط با مسجد و بهره‌گیری از آموزه‌های دینی، ارتباط با فرهنگ عاشورا و بهره‌گیری از معارف قرآنی که بر روی صبر در برابر مشکلات تأکید دارند برای هر خانواده مسجدی این پیام را دارد که صبر در برابر سختی‌ها و تلاش برای غلبه بر آنها شیوه پسندیده و مورد نظر دین است. از سوی دیگر ارتباط با افراد مختلف در مسجد و اطلاع داشتن از وضعیت زندگی و مشکلاتی که همه به نوعی با آنها دست به گریبانند به خانواده‌ها می‌آموزد که همه مردم در زندگی دچار مسائل و مشکلاتی می‌گردند و این مشکلات مختص آنان نیست. داشتن این حس مشترک، توانایی مقاومت و صبر را بالا برده و خانواده را در مسیر حل مشکل یاری می‌رساند. از سوی دیگر داشتن این روحیه در خانواده بر تک تک اعضا به ویژه فرزندان تأثیرگذار است. برخورداری از صبر و متانت در برابر مشکلات و مصائب آثار تربیتی بسیاری بر فرزندان به جا می‌گذارد. فرزندان چنین خانواده‌هایی معمولاً نه زودرنج و کم طاقتند و نه مشکل عدم مسئولیت‌پذیری دارند و در مواجهه با مشکلات با تکیه بر توانایی‌های خود و کمک از دیگران در فکر حل مشکل هستند.
ز) میانه‌روی اقتصادی
از دو جهت می‌توان این شاخصه را در یک خانواده مسجدی بررسی کرد:
الف) ایجاد این ویژگی درخانواده در اثر ارتباط با مسجد و آیات و روایات مؤکد این خصیصه به نحوی که این خانواده دستورات دینی و سیره زندگی پیامبر(ص) و ائمه اطهار(علیه السلام) را در زندگی اقتصادی سرمشق و سرلوحه زندگی خود قرار می‌دهند.
ب) در یک مسجد معمولا افرادی از اقشار مختلف جامعه حضور دارند، ولی قشر متوسط و ضعیف جامعه نمود و حضور بیشتری در مساجد دارند. ارتباط با این افراد و آگاهی از نحوه زندگی آنان باعث می‌شود که یک خانواده مسجدی در مسائل اقتصادی راه اعتدال را بپیماید و از این‌که با زندگی همراه با تجمل و اسراف از جامعه انسان‌های مسجدی فاصله بگیرد، پرهیز می‌کند.
ح) گذشت و فداکاری
داشتن رویکرد مذهبی در اثر تعامل با مسجد باعث تقویت روحیه گذشت و تساهل در میان مومنان می‌شود به گونه‌ای که قرآن یکی از ویژگی‌های مومنان را گذشت و رحمت در میان خودشان بر می‌شمارد. ارتباط مومنانه در مسجد باعث نزدیکی قلوب و ایجاد حس رأفت میان مردم می‌شود. این احساس از این طریق به درون خانواده‌ها راه می‌یابد. ارتباط اعضای درون خانواده زیر چتری از احساس عطوفت و گذشت نسبت به یکدیگر قرار می‌گیرد. رشد این احساس به مرور باعث ایجاد روحیه فداکاری می‌گردد یک خانواده مسجدی خود را برکنار از مشکلات دیگران تصور نمی‌کند و از لحاظ مادی و غیر آن سعی در حل مشکلات کسانی می‌کند که در ارتباط با آنان است. یک خانواده مسجدی فداکاری برای دیگران را درون مسجد و در اثر ارتباط مستمر با آموزه‌های دینی فرا می‌گیرد. سیره ائمه هدی (علیه السلام) سرشار از این‌گونه آموزه‌هاست و تبیین و تفسیر این سیره و روش در مسجد و توسط علمای دین صورت می‌گیرد.
ط) روحیه رقابت و رشد
انسان به عنوان یک موجود اجتماعی در طول زندگی و در ارتباط با دیگر انسان‌ها همواره در حال مشاهده شکست‌ها و پیروزی‌های دیگران در اجتماع است و تلاش می‌کند با درس گرفتن از شکست‌های خود و دیگران در راه کسب موفقیت‌ها با دیگران به رقابت بپردازد. اگر این رقابت در سایه اخلاق اسلامی و انسانی نباشد به انحراف کشیده می‌شود. این انحراف یا در راه‌های رسیدن به موفقیت است که فرد را وادار می‌کند که دست به هر اقدامی هرچند ناپسند و مضر به حال دیگران برای رسیدن به مقصود بزند یا در هدف است که تمام تلاش‌ها برای رسیدن به هدفی ناپسند شکل بگیرد و یا این‌که انحراف در هر دو وسیله و هدف مشاهده می‌شود، ولی برای یک خانواده مسجدی ارتباط با مسجد این ثمره را دارد که اولاً به وسیله تعامل با مردمی هم سنخ و بهره‌گیری از دستورات اخلاقی دین رقابت برای رسیدن به هدف صبغه‌ای دینی و اخلاقی به خود می‌گیرد. یک خانواده و فرد مسجدی برای رسیدن به مطلوب دست به هرگونه عمل ناشایست و نامطلوب نمی‌آلاید. رشد و پیشرفت همگان را می‌بیند و روحیه رقابت در او زنده می‌شود، ولی حاضر نیست به بهای آسیب به دیگران به آن‌چه که می‌خواهد برسد. از سوی دیگر رقابت در میان خانواده‌های مسجدی رقابت بر سر خوبی‌ها و ارزش‌های والای اسلامی است. همان‌طور که خداوند از آنها می‌خواهد فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَاتِ ﴿المائدة: ٤٨﴾
ی) پاکی و رعایت پاکیزگی
یک خانواده مسجدی علاوه بر طهارت روح، از پاکیزگی محل زندگی هم برخوردار است. آموزه‌های دینی اولین شرط حضور در مسجد را پاکی و طهارت می‌دانند و در کنار آن به استفاده از لباس پاکیزه و استفاده از بوی خوش در هنگام حضور در مسجد تأکید می‌کنند.
چنین خانواده‌هایی مطمئناً این شیوه و سبک را علاوه بر مسجد در خانه و خانواده هم تسری می‌دهند و به عنوان یک شاخصه در خانواده‌ای مذهبی و مسجدی می‌توان پاکیزگی را مشاهده کرد.
نتیجه‌گیری
سبک زندگی، فضا و اتمسفری است که تمام رفتار و اعمال ونحوه سلوک فرد و خانواده در آن و متأثر از آن شکل می‌گیرد. در یک جامعه اسلامی مسجد به عنوان مهم‌ترین پایگاه دینی، نقشی محوری در ایجاد گونه‌ای خاص از زندگی دارد که می‌توان به آن سبک زندگی مسجدی اطلاق کرد. یک خانواده مرتبط با مسجد در صورت اهتمام به استفاده صحیح از ظرفیت‌های مسجد و تلاش برای داشتن یک زندگی دینی شاخصه‌هایی پیدا می‌کند که در صورت عدم ارتباط با مسجد یا آنها را نمی‌یافت و یا به طور ناقص و با کیفیتی به مراتب پایین‌تر با آنها دست می یافت. رعایت اخلاق اسلامی، روحیه همکاری، نظم، عدالت درون خانواده و در ارتباط با دیگران، کار دسته جمعی و تقسیم کار از جمله شاخصه‌هایی است که ارتباط با مسجد برای یک خانواده مسجدی به ارمغان می‌آورد.
منابع:
