مقدمه:
یکی از تفاوت های اساسی مکتب اقتصادی اسلام با سایر مکاتب اقتصادی، توجه خاص به نیازمندان، آسیب دیدگان و اقشار ضعیف جامعه و ارائه راه‌کارهای مناسب با شأن و کرامت انسان است. یکی از این راهکارها، قرض حَسَن یا «قرض‌الحسنه» است. فرد نیکوکار با دادن بخشی از اموال خود به فرد نیازمند، احتیاج او را تامین می کند و او را قادر می سازد و خود از اجر اخروی بهره مند می‌شود. این نوشتار ضمن بحث مفهوم قرض الحسنه و برخی مفاهیم مرتبط، برخی از مهم ترین کارکردهای مثبت صندوق های قرض الحسنه و هم‌چنین آسیب های عملکردی این صندوق ها را جهت عنایت بیشتر مسئولان این نهاد مردمی مطرح می نماید.
مفهوم قرض الحسنه:
قرض، یعنی وام یا وام دادن یا پاداش دادن.[1]معنای دیگر قرض، بریدن و قطع کردن است؛ زیرا فرد قرض دهنده مقداری از مال خود را جدا و به قرض گیرنده می دهد.[2]الحسنه هم به معنای نیکی یا نیک یا نیکوست. جمع آن حَسنات یا حِسان یا حِسانات است.[3]قرض در حقوق مدنی عقدی است بین دو نفر که شرایط خاصّ خودش را دارد.[4]در این تحقیق منظور از صندوق قرض الحسنه اصطلاحاً نهاد یا مؤسسه ای غیر تجاری و غیر بانکی است که به موجب نیاز یک محلّه یا یک بخش جمعیتی و با صلاحدید گروهی از افراد نیکوکار در کنار مسجد و تحت نظارت متولیان فرهنگی و امام مسجد تأسیس می شود.
کلید واژه ها: قرض الحسنه، کارکرد مذهبی قرض الحسنه، توسعه اقتصادی محله، تحکیم بنیان خانواده
اولین صندوق قرض الحسنه در مسجد
دغدغه تشکیل صندوق های قرض الحسنه الزام مذهبی و روحیات معنوی بود. در سال 1348 اولین صندوق قرض الحسنه در یکی از مساجد جنوب تهران به نام «صندوق ذخیره جاوید» تشکیل شد که به محرومان و نیازمندان کمک های بلاعوض پرداخت می کرد. سپس به پرداخت قرض الحسنه مبادرت ورزید. بعد از آن، صندوق های متعدّدی در مساجد دیگر و سایر شهرها تأسیس و گسترش یافتند.[5]
قرض الحسنه، کارکرد شاخص مسجد طراز اسلامی
احیای کارکردهای مهجور مساجد با گسترش نیازهای جامعه از مساجد اهمیّت دوچندان یافته است. یکی از کارکردهایی که در گذشته به آن توجّه می شد و تاحدودی از برنامه فعالیّت های برخی مساجد دور مانده، صندوق های قرض الحسنه است. این در حالی است که در صدر اسلام در خصوص قرض الحسنه به عنوان یکی از شاخص های مهمّ مسجد طراز اسلامی اقداماتی صورت می گرفته است.[6]این عمل ارزشمند برای توجّه همه جانبه به تهیدستان و محرومان در مسجد به عمل می آمد. کمک های مالی و جایگاهی که دادن صدقه و کمک به مستمندان یا اسکان نیازمندان در گذشته حین حضور در مساجد داشتند بر کسی پوشیده نیست.
خاتم‌بخشی حضرت امیر(علیه السلام) در حال رکوع (بخشش انگشتر به مستمند) در مسجد به وقوع پیوست.[7]اسکان و کمک به گروهی از مهاجرین و انصار به نام «اصحاب صفّه»، به دلیل تهیدستی و نداشتن سرپناه، در فضای معنوی مسجد‌النبی انجام می گرفت.[8]در صدر اسلام مسجد، پناه‌گاه غریبان و در راه ماندگان یا «ابن السبیل» بود؛ به گونه ای که فرد غریبه تازه وارد، یکسره به سراغ مسجد آن شهر رفته، در آن‌جا سکونت می گزید.[9]مسجد در صدر اسلام مکانی برای حفظ خزانه مملکت اسلامی بود. جاهای مختلفی در مسجد به نام قبه بیت المال و دارای در های آهنی و محکم بود که ثروت ملّی یا ثروت نقدی عمومی حاصل از زکات و مالیات اسلامی و غنایم جنگی و... را در آن‌جا نگه‌داری و هزینه یا مدیریت می کردند.[10]بنابراین، در صدر اسلام، خدمات رسانی اجتماعی یکی از کارکردهای مهم مسجد بود که امروز باید در قالب تأسیس صندوق های قرض الحسنه در مساجد تجلّی یابد.
کارکرد مذهبی و الزام دینی صندوق های قرض‌الحسنه
الزام مذهبی و دینی، شاخص ترین کارکرد صندوق های قرض الحسنه مساجد و تکایاست. اصلی ترین علّت تأسیس صندوق های قرض الحسنه، انگیزه مذهبی و دینی آنها است. این سنّت با ارزش بین مسلمانان به عنوان نوعی عبادت تلقّی و به قصد اجر اخروی انجام می شود. جلوه های زیبای قرض‌الحسنه در قرآن و در منابع روایی اسلام زیاد است که به برخی از آنها به عنوان نمونه اشاره خواهد شد:
در قرآن کریم در کنار اصطلاح قرض الحسنه مفاهیم ارزشمندی مانند دو یا چند برابر بودن پاداش آن، برگشت چند برابر به قرض دهنده، فراخی روزی، قرض دادن یا وام دادن به خدا و... آمده است؛ مثلاً: «مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاًحَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثیرَةً وَ اللَّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُون».[11]یعنی، کیست که به خدا قرض نیکو دهد که خدا آن را برای وی چندین برابر کند و خدا روزی بندگان را محدود و گسترده می سازد و به سوی او باز می گردید.
پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند: «وَ مَـنْ اَقْرَضَ اَخاهُ الْمُـؤْمِنَ بِـکُلِّ دِرْهَمٍ اَقْرَضَهُ وَزْنَ جَبَلِ اُحُدٍ وَ جَـبَلَ رِضْـوانٍ وَ طُورِ سَیْـناءَ حَسَنـاتٍ. فَاِنْ رَفَقَ بِهِ فِـی طَلَبِهِ یَعْبَـرُبِهِ عَلَی الصِّراطِ کَالْبَرْقِ الْخـاطِفِ الّـلامِعِ بِغِیْـرِ حِسابٍ وَ لاعَذابٍ».[12]یعنی، هر کس به برادر مؤمنش قرض دهد، به ازای هر درهم، به وزن کوه های احد، رضوی و طور سینا، حسنات در ترازوی اعمالش نهاده می شود و اگر پس از فرا رسیدن مهلت با او مدارا کند، از پل صراط بدون رسیدگی به حساب، چون برق سریع و درخشنده می گذرد و هیچ عذابی نمی بیند.
جذب خانواده ها به مساجد و حضور فعّال آنها
در فرهنگ اسلامی، قرض دادن و برطرف کردن نیازهای مؤمنان، کار پسندیده ای است. متولّیان مسجد می توانند با تشکیل صندوق قرض‌الحسنه، کارآیی اقتصادی مساجد را حفظ نمایند. در واقع دست گیری از نمازگزاران نیازمند در بحران های اقتصادی خانوادگی، مانند تهیه جهیزیه و هزینه ازدواج فرزندان، هزینه های تحصیلی فرزندان، تهیه مسکن برای زوج های جوان، دستگیری از کارافتادگان، کمک هزینه های ایجاد یا توسعه اشتغال، هزینه های سنگین درمانی و پزشکی و برخی بیماری های خاص و... مهم ترین تأثیر این صندوق هاست.
به عبارت دیگر، مساجد با تأسیس صندوق های قرض الحسنه مى توانند جهت ارائه فرصت هاى شغلى به جوانان و بیکاران محل، اعطاى وام به افراد نیازمند، رسیدگى به وضعیت افراد ورشکسته در محل، سرمایه گذارى در زمینه هاى گوناگون جهت حل معضل اقتصادى مردم و... زمینه هاى جذب خانواده ها را به مسجدها فراهم نمایند.[13]با پند و اندرز امام مساجد و متولیان فرهنگی در مورد این سنت با ارزش، خیزش ملّی و جریان های فقرزدایی در جامعه افزایش می یابد و بسیاری از خانواده ها به حضور فعّال در مساجد ترغیب می شوند. بدین ترتیب یک صندوق «مهر خانواده» ایجاد خواهد شد که ضمن رفع مشکلات اقتصاد خانواده، مهر و محبت را در آنها شکوفاتر می سازد.
افزایش تعاون و همکاری اجتماعی در بین نمازگزاران
بر اساس سیره معصومین(علیه السلام) وقتی یکی از نمازگزاران یک یا دو جلسه از نماز غیبت می کرد، بلافاصله آن بزرگواران احوال او را جویا می شدند. اگر شخص، گرفتاری داشت یا در بستر بیماری بود، به عیادت وی می رفتند. در صورتی که دچار گرفتاری بود، سعی می کردند با مشارکت و همکاری سایر مؤمنان، گرفتاری او را رفع نمایند.[14]صندوق های قرض الحسنه می تواند در کنار پرداخت وام، با گردآوری کمک های بلاعوض اهل مسجد و زکات آنها، افراد تهیدست محله های اطراف را تحت پوشش خود قرار دهد.
اصولاً یکی از علل تأکیدهای معصومین(علیه السلام) بر حضور در نماز جماعت به صورت صفوف فشرده و منسجم، ایجاد روحیه تعاون در میان نمازگزاران و توجه به بُعد اجتماعی زندگی مسلمانان در کنار انجام اعمال عبادی آنان است. تشکیل این اجتماعات در مکان مقدس مسجد، باعث می شود تا مؤمنین نمازگزار تحت توجه و ارشاد عالمان و امام جماعت قرار گیرند. این امر، با نمایش هم‌بستگی و پیوستگی مسلمانان و انفاق و خیرات در راه خدا و برطرف کردن نیاز نیازمندان در مسجد، روح همدلی و تعاون اجتماعی بین آنان را تقویت می کند.
صندوق قرض‌الحسنه مسجد و توسعه اقتصادی محله
صندوق قرض‌الحسنه مسجد، به عنوان نهاد دینی نقش مبارزه با پیامدهای منفی اخلاقی در امور اقتصادی نظیر ربا و ... را با دریافت خمس و زکات و برگزاری جلسه های وعظ و خطابه در خصوص رعایت اخلاق اسلامی در معاملات اقتصادی به عهده می گیرد. این صندوق ها درجهت توسعه اقتصادی و تامین نیازهای مالی و اقتصادی مردم شهرها و محله ها و انگیزه سازی برای رشد و روحیه خودیاری در مردم در انجام امور داوطلبانه اقتصادی در سطح محله ای نقش بسیار ارزشمندی ایفا می کند.[15]
کارکرد روانشناختی صندوق های قرض الحسنه مساجد
مشکلات اقتصادی بر رفتار مطلوب فرد اثرگذار است. در متون اسلامی نیز زندگی در حد متوسط مطلوب شمرده شده و پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) از خداوند زندگی همراه با عفاف و کفاف برای خود و دیگران طلب می‌کند.[16]مسجد باید باعث برطرف کردن اندوه‌های دنیوی، افسردگی، و پناه گاه مسلمانان باشد.[17]در روایت آمده که پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) در مسجد با تهیدستان هم غذا می شد و با آنان افطار می کرد.[18]اگر مشکلات اقتصادی با روش های مناسب حل گردد، دین‌داری فرد نیز بهتر حفظ می‌شود. بنابراین، احتیاجات گوناگون مانند: خوراک، پوشاک، مسکن، ازدواج، تفریحات و... موجب کسالت روحی و تضعیف اثرات اعمال معنوی می شود و نشاط را کاهش می دهد. صندوق های قرض‌الحسنه مساجد با رفع نیازهای افراد به کمک وام های اعطایی نشاط و سرزندگی را بیشتر می کند.
تحکیم بنیان خانواده های جوان و جذب آنها به مساجد
جوانان در ابتدای تشکیل خانواده و آغاز زندگی مشترک، با مشکلات و مسایل اقتصادی مواجه هستند. مواردی مانند ایجاد یک شغل مناسب و تثبیت یک درآمد مستمر، تهیه مسکن و هزینه های دیگر از مواردی است که هر زوج جوانی با آنها درگیرست. این دغدغه ها گاهی اوقات به نگرانی و فشارهای روحی تبدیل می شود و بنیان خانواده های جوان و نوپا را تهدید می کند. چه بسیارند خانواده هایی که کانون گرم زندگی آنها به خاطر مسایل اقتصادی و تنگدستی به سردی گرایید. با تشکیل صندوق های قرض الحسنه در مساجد بخشی از نیازهای مالی جوانان تأمین می گردد و خانواده ها از آسیب حفظ می‌شوند. به علاوه، جوانان با امید به آینده و با حس این‌که مأمنی برای حل مشکلات خود دارند به مسجد خوشبین شده، به آن روی می آورند.
سخن آخر و یک هشدار!
تأسیس و مدیریت صندوق های قرض الحسنه شایسته مساجد هستند و با مدیریت مسئولان و مدیران مساجد اهداف عالی و ارزشی آنها محقق می شود. این صندوق ها دارای کارکردهای بسیارند که متولیان فرهنگی و امام مساجد باید بدین وسیله سبک زندگی بر اساس آموزه های اسلامی و قرآنی را در خانواده و اجتماع نهادینه کنند. صندوق های قرض الحسنه صبغه دینی و مذهبی و مسجدی دارند و برای نیازهای اقتصادی کوچک نمازگزاران و ساکنین محله و اجتماعات محدود به وجود می آیند. متأسفانه برخی از صندوق ها امروز وظایف دینی خود را فراموش کردند. عدم مدیریت مالی برخی از صندوق ها موجب شده است که هر از چند گاهی در رسانه ها شاهد خبر ورشکست شدن برخی از آنها باشیم. برخی نیز کارشان به محاکم قضایی و دادگاه ها کشیده شده است. تجارت پول و سفته بازی با وجوه امانی مردم، رسالت دینی این صندوق ها نیست. ورود به فعالیت های بانکداری و سایر عقود اسلامی، عدم رعایت عدالت در اعطای وام، افتتاح حساب جاری، ناتوانی در مدیریت مالی و...[19]نمونه هایی از کارکرد نامناسب این نهادهاست که دقت نظر بیشتر مسئولان را می طلبد.
منابع و مآخذ
پی نوشت ها:
[1]-دهخدا علی اکبر، لغتنامه دهخدا، ج 11، صفحه 611.
[2]-جابری عربلو محسن، فرهنگ و اصطلاحات فقهی، ص164.
[3]- دهخدا علی اکبر، همان، ج2، ص 220.
[4]-منصور جهانگیر، قانون اساسی و مدنی، ص 222، م 648.
[6]-رک: مرکز رسیدگی به امور مساجد، سیمای مسجد طراز اسلامی، ماهنامه مسجد، ش 162، صص 14-15.
[7]- نک به: طباطبایی محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه همدانی محمد باقر، ج 6، ص 5 تا 39؛ الطبرسی الفضل ابن الحسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه کرمی علی، ج 3، ص730 تا 741؛ جمعی از دانشمندان، تفسیر نمونه، ج4، ص 421 تا 432؛ قرائتی محسن، تفسیر نور، ج 2، ص 318–320.
[8]- نوری حاج میرزا حسین، المستدرک الوسایل، ج4، ص118؛ مجلسی (ره) محمّدباقر ، بحارالانوار، ج43، ص84.
[9]-ر ک به: احمدالعلی، صالح، حجاز در صدر اسلام، ترجمه آیتی عبدالمحمد، ص 174-176.
[10]- ر ک: تقی الدین احمد المقریزی، الخطط، ج 2، ص 249؛ الولی محمد طه، المساجد فی الاسلام، ص 159؛ رازی فخرالدین، التفسیر الکبیر، ج 16، ص 9 و10.
[11]-بقره، آیه 245؛ نک به: حدید، آیات 18 و 11؛ مائده، آیه 12؛ تغابن، آیه17؛ مزمل، آیه20.
[12]-الحرّ عاملی محمّدبن الحسن، وسایل الشیعه، ج 13، ص 88، ح 5 و ح 3 ؛ برای مطالعه بیشتر ر ک؛ مجلسی (ره) علاّمه محمّدباقر، بحار الانوار، ج 75، ص 176-175؛ همین منبع، جلد 103، صص 150ـ153، صص 138-140 و ص 175، ص 146ص 157، ص 7؛ کلینی ابوجعفر محمّد بن یعقوب، اصول کافی، ج 5، ص 95، ح 11؛ همان، ج 4، ص10، ح3؛ پاینده ابوالقاسم، نهج الفصاحه، ح 733 و ح 432 و ح2979 و ح 1609 و... .
[13]- آسیب شناسی ارتباط خانواده با مسجدها، محمد علّینی، فرهنگ جهاد، ش 46، صص 2- 30 .
[14] -رضایی علی، جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی، ص ۲۷۴.
[15]- مرکزمطالعات و تحقیقات اموراجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران، احمدی علی محمد، نقش مسجد در اقتصاد محله، ص366.
[16]- محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج72، صص60 و 66؛ کلینی ابوجعفر محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج2، ص140؛ موسوی‌اصل سیدمهدی، فقر و بهداشت روانی از دیدگاه دین و روان شناسی، فصلنامه روان شناسی و دین، ش4، صص 89 تا 116.
[17] -العاملی الحر محمدبن الحسن، وسائل الشیعه، ج5، ص263.
[18] - نوری حاج میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج3، ص38؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج80، ص350.
[19]- ر ک: اسلام پورحسین، صندوق های قرض الحسنه، آسیب شناسی ساختارمناسب و راهکارها، بانک و اقتصاد، ش 48، صص 33-37 و ش 49، صص 66-69.
