چکیده

مسجد  به عنوان مقدس‌ترین مکان در اسلام است. و از صدر اسلام محل فعالیت‌های سیاسی بوده است. این رفتار سیاسی در دوران حکومت رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) و امیرالمومنین با تکیه بر میزان‌های الهی – آیات و سنت معصومین – در مسیر الهی خود قرار داشت و پس از این دو بزرگوار دچار انحرافاتی شد. اما همراهی علما بخصوص علمای شیعه در زمان‌های خاص باعث نزدیک شدن نقش سیاسی مساجد به میزان‌های خود شد که نمود بارز آن دوران صفویه به بعد در ایران بود که انقلاب اسلامی احیاگر اندیشه سیاسی نبوی و علوی در مساجد بود. در این پژوهش به ترتیب توالی تاریخی و به صورت استقرائی، به مطالعه دوره‌های صدر اسلام، امویان، جنگ‌های صلیبی، امپراطوری عثمانی، دولت صفویه پرداخته شده و با شناسایی انحرافات آنها، به تطبیق آن با عملکرد دولت‌های آل سعود، لبنان،‌ ترکیه و جمهوری اسلامی ایران می‌پردازد.

واژگان کلیدی: مسجد، اسلام، سیاست، آل سعود، ‌امپراطوری عثمانی، جنگ‌های صلیبی،‌ جمهوری اسلامی ایران. ترکیه

فصل اول: مقدمه

1. طرح مسئله

مسجد، اصلی‌ترین پایگاه در دین مبین اسلام است. این پایگاه کاربردهای بسیاری داشته و دارد. تکثر این کاربردها از آن رو است که فرد مسلمان باید در همه کارهای خود، خدا را لحاظ نماید و مسجد به عنوان مهم‌ترین مکان برای نزدیکی به خدا اهمیت زیادی در فعالیت‌های مسلمانان دارد. یکی از مهم‌ترین این فعالیت‌ها انجام امور سیاسی است. مسجد از ابتدای ظهور اسلام مهم‌ترین مکان برای تجمعات همگانی مسلمانان بود و با تشکیل اولین حکومت اسلامی در مدینه، نقش سیاسی، آشکارا جزو فعالیت‌های اصلی مسجد گردید. طبق آیات و روایات، فرد مسلمان باید در مسجد رفتاری خاص مطابق با اخلاق اسلامی داشته باشد. بالطبع، این رفتار مانع از کجروی‌های وی در سایر امور خواهد شد. روایات معصومین به انضمام سیره و آیات قرآن میزان‌هایی برای تشخیص عملکرد درست در مساجد است. هرچه که رفتار و کردار مطابق با این میزان‌ها باشد، تطابق بیشتری با اسلام و خواست خدا دارد. عمل به اخلاق اسلامی در دوران رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) و امیرالمومنین به نحو احسن صورت گرفت که به عنوان سیره میزان تشخیص عمل قرار دارد؛ اما در دوران حکومت غیر معصوم، فعالیت سیاسی مساجد از راه اصلی خود منحرف گردید که تاثیراتی ممتد در تاریخ جهان اسلام تا زمان حاضر برجای گذاشت.

2. سوالات و فرضیات تحقیق

طبق این مطالب سوالات اصلی این پژوهش از این قرار می‌باشند:

1- میزان‌های اسلامی در طول تاریخ اسلام به چه ترتیب در فعالیت سیاسی مساجد لحاظ شدند؟

2- عملکرد دولت‌های مختلف، در طول تاریخ اسلام، در قبالِ فعالیت سیاسی مساجد چگونه بود؟

3- آسیب‌هایی که در فعالیت‌های سیاسی مساجد در طول تاریخ اسلام ایجاد شده، چه تاثیری در فعالیت سیاسی مساجد زمان حاضر گذاشته است؟

فرضیات ما در این پژوهش آن است که کلام خدا، سیره و احادیث معصومین به عنوان شاخص اصلی برای تشخیص صحت فعالیت سیاسی در مساجد است. لذا دوران حکومت معصومین بهترین نمونه عمل به دستورات اخلاقی در فضای سیاسی مساجد است و با کنار گذاشتن معصومین از خلافت، فعالیت سیاسی مساجد نیز از مسیر خود خارج شد.

در تاریخ اسلام هرگروهی که توانست بیشتر به میزان‌های الهی در رفتار سیاسی خود نزدیک شود، فضای سیاسی سالم‌تری در مساجد ایجاد کرد. لذا در دوران تاریخی، بسیاری از مساجد به عنوان سخنگوی حکومت‌های جائر زمان خود در آمدند.

3. روش تحقیق

این پژوهش بر اساس منابع کتابخانه‌ای صورت گرفته است. در ابتدا به مباحث مقدماتی مانند تعاریف مفهومی، معنای لغوی، پیشینه تاریخی مسجد و میزان های فعالیت اسلامی در مساجد پرداخته شده است. در فصل سوم به صورت استقرائی و توالی تاریخی نقش مساجد در حکومت‌های پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم)، امام علی (علیه السلام)، خلفای راشدین و امویان پرداخته میشود و با آسیب‌شناسی مقدماتی و تشریح مسئله در تاریخ صدر اسلام؛ نقش سیاسی مساجد در جنگ‌های صلیبی، امپراطوری عثمانی و حکومت صفویان بررسی می‌شود تا چند مدل از فعالیت‌های سیاسی مختلف مساجد در ادوار و اماکن مختلف ارائه گردد و در انتها به آسیب‌شناسی تطبیقی با دولت‌های آل سعود، لبنان، ترکیه و جمهوری اسلامی می‌پردازد تا آسیب‌های فعالیت سیاسی مساجد ریشه‌یابی شده و راه‌کارهای مقابله با آنها چاره‌اندیشی شود.

فصل دوم: مقدمات بحث

1. تعاریف مفهومی

میزان: در این پژوهش منظور از میزان، آیات قرآن، سیره معصومین و احادیث آنها در مورد فعالیت و رفتار در مساجد است. با احتساب میزان به عنوان شاخص عملکرد دول اسلامی در طول تاریخ ؛ نزدیکی و دوری حکومت ها به فعالیت سیاسی مد نظر اسلام مشخص می‌گردد.

فعالیت سیاسی: به فعالیت‌ها و رفتارهایی که درباره قدرت و امور حکومتی می پردازند فعالیت سیاسی گفته می شود.

مسجد: واژه مسجد برگرفته از فعل سَجَدَ و اسم مکان از ریشه سجود است. یعنی مکان سجده و بر خاک افتادن. مسجد به معنی سجده‌گاه و در اصطلاح عرفی خاص مسلمانان به معنای عبادتگاه است.

2. جایگاه مسجد در روایات

برای درک صحیح کارکرد سیاسی مسجد، ابتدا باید جایگاه مسجد را از دید معصومین به عنوان ارائه دهندگان اسلام ناب تشریح کرد تا پس از آن بتوان فعالیت سیاسی اسلامی از فعالیت سیاسی غیر اسلامی در مسجد را مورد بررسی قرار داد. لذا روایتی از حضرت صادق (علیه السلام) در باره مسجد را به عنوان مصداقی از نوع رفتار و هنجار اخلاقی در مسجد بررسی می کنیم:

«هر گاه به در مسجد رسیدى، پس متوجه باش که تو به درگاه سلطان بزرگى رسیده اى، و به بساط او پاى نمى گذارند مگر آنان که طاهر باشند، و براى مجلس و مجالست او اذن داده نمى شود، مگر کسى که درست کردار و راستگو باشد. پس هنگام ورود به پیشگاه با عظمت سلطان، مراقب خود بوده و از هیبت و جلال او خود را حفظ کن، و متوجه باش که تو اگر در انجام آداب و وظائف لازم کوتاهى کنى، در مورد خطر بزرگى هستى. و بدان که خداوند متعال قادر است به هر طورى که خواست از عدل و فضل خود با تو معامله کند. پس اگر به موجب فضل و رحمت خود با تو مهربانى و عطوفت کرد؛ البته طاعت کمى را از تو قبول کرده، و در مقابل عمل قلیلى جزاى کثیر و اجر زیاد به تو عطا مى کند. و اگر بخواهد موافق عدل با تو رفتار کرده، و در خواست صدق و اخلاص در اعمال از تو بکند در این صورت تو محجوب و از پیشگاه جلال او مردود خواهى شد، اگر چه اعمال تو زیاد باشد، و خداوند متعال آن‌چه را که بخواهد بجا خواهد آورد. و در این هنگام به تقصیر و عجز و فقر و انکسار خود متوجه شده و اعتراف کن، زیرا تو مى خواهى بر بساط سلطان بزرگى قدم گذاشته و در پیش روى و مقابل او مشغول عبادت گشته و با او انس بگیرى. پس اگر حلاوت و طعم خوش مناجات با خدا را چشیده، و لذت مخاطبه و گفتگوى با او را درک کرده، و از کاسه رحمت و کرامت او که همه در اثر توجه و حسن اقبال او صورت مى گیرد نوشیدى، هر آینه براى بندگى و خدمت او سزاوار و مستعد شدى، پس داخل در زمره بندگان خالص خدا باش که تو مأذون و مأمون هستى. و اگر نه؛ پس توقف کن مانند توقف آن کسى که راه‌هاى حیله به روى او بسته شده و آمال او کوتاه گشته و مدت زندگى او سپرى شده است، پس اگر خداوند متعال در این صورت از تو خلوص نیت و صدق دعوت و صمیمیت مشاهده فرمود؛ البته با نظر مهربانى و لطف و رحمت در تو خواهد نگریست، و تو را توفیق خواهد داد به آن‌چه دوست مى دارد و خوشنود مى شود، زیرا خداوند کریم است و دوست مى دارد که به بندگان مضطرى که به درگاه او رو آورده اند، بخشش و عنایت فرماید. خداوند مى فرماید: اى پروردگارى که دعوت مضطرین را اجابت فرموده و گرفتارى سوء آنان را برطرف مى کنى.[1]»

این دیدگاه اسلام به فعالیت در مسجد است، بنابراین شخصی که در صدد بود در مسجد به هر نوع فعالیتی بپردازد، باید این شرایط را لحاظ کند. این شرایط فیلتر مناسبی برای مصون ماندن از آفات قدرت است که سیاست با آن بسیار سروکار دارد. مفهوم مخالف این روایت این‌گونه نیز برداشت می شود که فعالیت سیاسی که در مسجد انجام شود و این شرایط را نداشته باشد، اسلامی نیست.

این‌گونه توصیه‌ها و رفتارها و کنش‌های سیاسی در چارچوب دعوت و تعاون اسلامی آغاز می شود؛ نظیر جلسات تفسیر قرآن، بیان احکام اسلامی، بزرگداشت اولیای دین، ذکر وقایع تاریخی مربوط به دین، ذکر مصائب و مشکلات مسلمانان در اقصی نقاط عالم و ... ولی به دلیل عدم مجراها و نهادهای سیاسی برای ظهور دغدغه ها و تمایلات دینی، خود مسجد به نوعی پایگاه سیاسی تبدیل شده است.[2]

 اجبار اخلاقی اسلام در زمینه فعالیت در مساجد خود مانع از بی عدالتی می شود. در واقع مسجد نیز مانند هر چیز پاک و مقدسی می تواند مورد سوء استفاده عده‌ای از خدا بی‌خبر واقع شود. بنابراین، میزان هایی برای تشخیص در راه بودن یا خارج از راه بودن فعالیت‌های مسجدی داده شده است. در تاریخ اسلام موارد زیادی از استفاده سیاسی به‌جا و بی‌جا از مسجد مشاهده می شود. مواردی که در زمان حکومت معصومین بوده و قول و فعل و تقریر معصوم در مورد آنها آمده است، خود میزان است. طبق این مطلب سیره رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) و حضرت امیر المومنین (علیه السلام) به اضافه روایات سایر معصومین و آیات قرآن میزان تشخیص سلامت فعالیت سیاسی در مسجد است.

 چون مسجد، نماد عینی و فیزیکی اسلام است از همین جهت مومنان در یک فرایند طبیعی مراحل گوناگون اجتماعی و سیاسی شدن را طی می‌کنند و به مبارزه سیاسی می‌پردازند. واین مطلب ابزارهای خود را دارد که یکی از آن ها نماز جمعه است. خطیب جمعه در خطبه‌هایش به امور جاری مسلمانان می پردازد و امکان خوبی برای سیاسی شدن توده مردم و مساجد فراهم می‌آورد.

فصل سوم: فعالیت سیاسی مساجد در تاریخ

1. اولین فعالیت‌های سیاسی در مساجد صدر اسلام

سنت فعالیت سیاسی از زمان حضرت رسول در مدینه و حتی قبل از آن با محدودیت‌های زیاد در مکه آغاز شد. فشار زیاد قریش و مشرکان عامل بسیار محدود کننده‌ای بود که مانع از فعالیت آزاد پیامبر در مسجدالحرام می شد. اما با هجرت پیامبر و تشکیل دولت اسلامی فعالیت مساجد سیاسی نیز آغاز گردید. در روز دوشنبه 12 ربیع الاول نزدیک ظهر پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) وارد محله قبا که در دو فرسخی مدینه شد. قبا مرکز قبیله بنی عمروبن عوف بود. پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) با استقبال بسیار گرم مسلمانان مدینه (انصار) روبه رو شد[3]. پیامبر بزرگوار اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم) در نخستین فرصت اقدام به تاسیس مسجد به عنوان یک پایگاه اجتماعی و سیاسی نمود. خداوند در شرافت مسجد قبا آیاتی را نازل فرمود قران سیمای مسجد قبا را چنین ترسیم می کند:

... همان مسجد(قبا) که بنیانش از اول بر پایه تقوا محکم گردیده سزاوارتر است بر این‌که در آن نماز اقامه کنی که در آن مسجد مردان پاکی که مشتاق تهذیب نفوس خودند درآیند و خدا انسان های پاک را دوست دارد."[4].

 پس از ورود پیامبر به مدینه، زمانی که ناقه پیامبر در قطعه زمینی که چند درخت خرما در آن کاشته بودند، زانو زد. پیامبر بعد از خرید زمین از صاحبان آن دستور داد که در آن‌جا مسجدی را بنا کنند و این اولین کار ایشان در مدینه است و این معنا را می‌رساند که مسجد، سنگ زیرین بنای حکومتی است، کار بنای مسجد، بی درنگ آغاز می‌شود و این همان مسجدی است که به مسجدالنبی معروف است.

2. کارکرد های مختلف مسجد در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم)

مسجد از آغاز تاریخ ظهور و توسعه و گسترش مکتب حیات بخش اسلام، پایگاه توحید، ایمان، تقوا، عبادت و بندگی خداوند بوده است و به عنوان خانه خدا و مردم شناخته شده و بهره‌برداری‌های گوناگونی از این مکان مقدس می‌شد.. مسجد برای مسلمانان هسته اصلی و تمرکز تمام فعالیت‌ها و حرکت‌ها بوده است. اقامه نماز، لشکر کشی و...

در تمام مواقع و موارد، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) از شان و موقعیت مسجد استفاده می کرد و به نفع تمام امور فردی و اجتماعی مردم با آنان سخن می گفت و راه سعادت مردم را در محیط مسجد برای آنان بیان می کرد[5]. مسجد در زمان پیامبر محل ملاقات رهبری با نمایندگان قبایل و فرق و مذاهب گوناگون، محل رسیدگی به امور جاری مسلمین، محل برنامه‌ریزی و طراحی فعالیت‌های دفاعی و نظامی، محل تربیت معنوی و دینی اصحاب، محل حل اختلاف و منازعات و به طور خلاصه مقر حکومت اسلامی بوده است. هم‌چنین در تاریخ اسلام، مسجد محلی برای بروز خشونت‌های سیاسی (مثل قتل دو خلیفه از چهار خلیفه صدر اسلام) بوده است.

با وجود این کارکرد فعال مساجد، زمینه برای سوء استفاده از این مکان مقدس نیز وجود داشت. مسجد ضرار نمونه  بارز یکی از این مساجد است. گردهمایی منافقان در زمانی حساس که پیامبر در مرکز حکومت اسلامی حضور نداشت و از سوی دیگر خطر خارجی کیان اسلام را تهدید می کرد، مسجد را به پایگاهی برای منافقان تبدیل کرد تا با نشر اراجیف خود بین مسلمانان تفرقه بیندازند[6].

این مطلب به وضوح نشانگر آن است که فتنه و تفرقه در هر مکانی باید از بین برود، اگرچه در مسجد که مقدس‌ترین مکان در اسلام است.

3. مسجد در زمان خلفای راشدین و امام علی (علیه السلام)

در طی قرون میانه، مسجد یک مکان صرفا مذهبی به معنای دقیق کلمه نبود، بلکه در آن‌جا غیر از عبادت، بسیاری از فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی نیز صورت می گرفت. پس از رحلت پیامبر، این سنت در میان خلفای اسلامی ادامه یافت. ساخت مسجد علی‌الخصوص مسجد جامع به علت فعالیت سیاسی مثل نماز جمعه، برای اتحاد اسلامی بسیار ضروری بود. از این رو تمامی خلفای اسلامی اعم از فاجر و صالح، اقدام به ساختن مساجد می نمودند چرا که مساجد، عامل همسو کننده مردم با دولت بودند.

در زمان ابوبکر مسجد جامع، پایگاهی برای تقسیم غنائم و فعالیت های نظامی شد و تا حد زیادی از فعالیت های فرهنگی دوران رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) کاسته شد و این مطلب به دلیل اشتغال خلیفه نخست به جنگ با قبایل مرتد و غزوات در سرحدات ایران و روم بود.[7]

حیات سیاسی مساجد در زمان عمر فعال‌تر از دوران ابوبکر بود. از همان بدو خلافت، وی مسجد را پایگاهی برای پیشبرد اهداف سیاسی خود قرار داد که یکی از مهم‌ترین اهداف وی مهاجرت قبایل عرب در سرزمین‌های مفتوحه بود. مسعودی این مطلب را این‌گونه روایت می‌کند:

«عمر در مسجد بپا خاست و حمد و ثناى خدا گفت. آن‌گاه کسان را به جهاد خواند و ترغیب کرد و گفت دیگر حجاز جاى ماندن شما نیست و پیغمبر صلى الله علیه و سلم فتح قلمرو کسرى و قیصر را به شما وعده داده است. به طرف سرزمین ایران حرکت کنید. ابو عبید برخاست و گفت:اى امیر المؤمنین، من اولین کسى هستم که داوطلب میشوم...» [8]

دوران خلافت امام علی (علیه السلام)، دوران بازگشت مساجد به راه اصلی خود بود؛ چرا که فعالیت سیاسی، با بصیرت اسلامی همراه بود. خطبه‌های سیاسی حضرت، سرشار از معانی عرفانی و اسلامی بود و جهت‌دهی صحیح سیاسی را مشخص می کرد.[9] در زمان امیرالمومنین (علیه السلام)، کوفه سیاسی‌ترین شهر دنیا و مسجد کوفه مرکز آن بود. سیاست در مسجد کوفه در آن زمان سیاست تامه اسلامی بود که از نفسانیات به دور بود. سیاست اصیل اسلامی فقط و فقط در مکانی محقق گردید که پایگاه اسلام شمرده می شود نه دارالخلافه و نه دارالندوه. کارکرد مسجد اسلامی در زمان امیرالمومنین تربیت رفتار سیاسی اسلامی بود نه سیاست‌زدگی یا سیاسی بازی. اما به عللی چند از جمله توسعه ناهمگون اسلام در طول دوران خلافت، سه خلیفه اول و عدم رشد یافتگی فهم سیاسی، مسلمانان را به جایی رساند که در مساجد به جای خطبه‌های سیاسی که با شرح اسماء و صفات خدا آغاز می شد، خطبه بتراء خوانده شود.[10]

4. مسجد در دوران بنی امیه

در دوران خلافت اموی نقش سیاسی مساجد نسبت به دوره‌های قبل بسیار کاهش پیدا کرد؛ چرا که غالب خلفای اموی با اصل اسلام مشکل داشتند و فقط از مساجد به عنوان تریبون سیاسی خود استفاده می‌کردند. بی بصیرتی مردم عراق، شام و عربستان باعث شد که فعالیت سیاسی مساجد از دست حاملان وحی به دست قدرت طلبانی هم‌چون معاویه، ابن زبیر و یزید افتد که اولی لعن امیرالمومنین را تا پنجاه سال بر منابر جاری کرد ، دومی مسجدالحرام، شریف‌ترین مکان زمین را دستاویز قدرت طلبی خود کرده و موجب دو بار ویرانی آن شد و سومی نیز کعبه و مسجدالحرام را با منجنیق ویران کرد. در تعاقب این فجایع مذهبی، انسانی و فرهنگی، سایر ملاعین اموی در هتک حرمت کوتاهی ننمودند. عبدالملک بن مروان در اولین بی حرمتی خود شقی‌ترین انسان زمان خود، حجاج بن یوسف را برای سرکوبی ابن زبیر فرستاد. حجاج در این سرکوبی، علاوه در کشتار زیاد در مسجد الحرام، خانه خدا را با منجنیق سوزاند و نجس نمود. [11] ضایعات فرهنگی دوران بنی امیه این مزیت را داشت تا حد زیادی خلفا را از نقش سیاسی مساجد دور کرد. در دوران بنی عباس، مساجد فعالیت سیاسی داشتند و خطبه‌های سیاسی نیز در آن‌جا ایراد می شد، اما دیگر محل سیاست بازی خلفا نبود.

از این زمان به بعد با جدا شدن بعد مذهبی از مقام خلافت و شکل‌گیری روحانیت(اعم از سنی و شیعه) مساجد هویت خود را مبنی بر گسترش و تعمیق اسلام در بین مسلمانان حفظ نمودند. علما، بینش مذهبی و در عین حال سیاسی به مسلمانان می‌دادند، اما باید توجه داشت که این بینش سیاسی بسیار کم به منصه ظهور می رسید؛ چرا که اهل سنت تا حد زیادی تابع سیاست‌های دولتی بودند و شیعیان نیز به خاطر تقیه و عدم تشکیل حکومت مشروع، جنبه فکر سیاسی خود را کتمان می نمودند، اما در نقاط عطف تاریخ توان سیاسی مساجد کاملا نمایان می شد. از جمله این نقاط عطف می توان به حملات صلیبیان، تشکیل دولت های غازی در مجاورت سرزمین های غیر مسلمان، تشکیل دولت های شیعی مانند آل بویه، سربداران و صفویه و .... اشاره کرد.

5. مساجد سیاسی در گستره تاریخ اسلام

در طول تاریخ اسلام همه نهضت‌ها و قیام‌ها از مساجد مایه و ریشه می‌گرفت و فریاد بیدارباش و حرکت عمومی از بالای منابر سر داده می‌شد و مردم بعد از سخنرانی‌های آتشین و روشن‌گر و کوبندة گویندگان متعهد و مسئول به خیابان‌ها و کوچه‌ها می‌ریختند و در برابر حکومت‌های ظلم پیشه به نبرد می‌پرداختند و در این نبرد و ستیز تا پای جان ایستادگی می‌کردند. می‌توان گفت اسلام و مسلمین عزت و عظمت خود را مرهون مساجد است و این سنگرهای تسخیرناپذیر بودند که بزرگ‌ترین نقش را در این جهت ایفا کرده و بزرگترین سد در برابر هر حرکت و جریان ضد اسلامی بوده و می‌باشد.[12]

در این‌جا به طور موردی به بررسی چند مسجد سیاسی در گستره تاریخ اسلام می پردازیم:

1- جنگ‌های صلیبی: جنگ‌های صلیبی عبارت بود از تهاجم دویست ساله اروپای مسیحی به سرزمین‌های اسلامی در شام و مصر. این جنگ ها که در یک تقسیم بندی کلی به هشت جنگ تقسیم می شود. ضایعه‌های کوتاه مدت و بلند مدت این جنگ ها برای جهان اسلام بسیار بود، اما برای جهان اروپایی فواید بسیار زیادی در برداشت. از آغاز جنگ‌های صلیبی تفرقه دول اسلامی یکی از مهم‌ترین عامل شکست مسلمانان و استقرار حکومت صلیبیان در ممالک اسلامی بود. ضربات سهمگین صلیبیان به جامعه اسلامی شام، باعث ایجاد حرکت های مقاومتی مردمی برای مقابله با این تهاجمات بود. مقاومت مردمی شام با محوریت مسجد وعلما توانست اقشار مختلف جامعه را متحد کند. در این زمان نقش محوری مساجد در عرصه سیاست تشکیل نیروی نظامی و وادار کردن حکام به جهاد بود. در این مسیر موج های مردمی، ابتدا از مسجد جامع حلب ایجاد شده و تا مساجد جامع دمشق، بغداد و قاهره نیز گسترش یافت. فعالیت‌های سیاسی علمای مذهبی با بهره‌گیری از قداست مساجد بود که جنبه غازی‌گری به دول شام داد که در پی آن حکومت‌های موفقی هم‌چون اتابکان زنگی، ایوبیان و ممالیک، شکل گرفته و از سرزمین‌های اسلامی دفاع نمودند. کلا در این جنبش‌ها مسجد به عنوان یک مرکز جدی برای فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی مطرح است، چرا که از این طریق پیشگامان دعوت به آرمان‌ها و ارزش‌های مورد نظر و استفاده از باورهای دینی برای مقابله با ظلم و هرگونه ضایع شدن حق می پرداختند.

2- دولت عثمانی: در ادامه مهاجرت ترک‌ها و ترکمانان به آناطولی، دولت‌های غازیی تشکیل گردید که اساس وجودی آنها -در سیاست و هویت- در قبال با جهاد علیه مسیحیان اروپا تعریف می‌شد. دولت عثمانی یکی از موفق ترین این دولت ها بود که توانست به مدت چند قرن، امپراطوری وسیعی در آسیا، آفریقا و اروپا شکل دهد و به مدت چهار صد سال بزرگ‌ترین دشمن جهان مسیحیت به شمار می‌رفت.

مساجد در دولت‌های غازی آناطولی تا اوج قدرت عثمانیان کارکردهای متفاوتی داشتند. در قرون هفتم، هشتم و نهم هجری به دلیل تشکل‌های مذهبی و مردمی آلپ‌ها[13] و متصوفه نقش سیاسی مساجد در فعالیت های جهاد و سازماندهی نیروها بود، اما با قدرت‌گیری عثمانیان جنبه مردمی مساجد کنار رفته و مساجد به تاییدکنندگان سیاست های امپراطوران عثمانی تبدیل گردید. اقدامات عثمانیان در مساجد تا حد زیادی تلاش برای افزایش وجهه و مشروعیت آنها بود. نمونه بارز آن در زمان سلطان محمد فاتح است. در کتاب اسناد و مکاتبات تاریخى از تیمور تا شاه اسماعیل  در این رابطه این‌گونه آمده:

« فرزند مراد دوم همان است که در تاریخ جهان به نام فاتح هوشمند و خونریز قسطنطنیه ثبت شده است. وى در سال 1453 میلادى توانست به قدرت سیاسى و مذهبى چند صد ساله سلاطین بیزانس خاتمه دهد و شهر قسطنطنیه (کنستانتینوپل) را که در مدتى نزدیک به یازده قرن پایگاه مسیحیت به شمار میرفت زیر پرچم اسلام آورد و کلیساى سن سوفى را به مسجد ایاصوفیه تبدیل نماید و بر جاى صوامع و کنائس مسیحیان، مسجد و محراب بنا کند و این کارى بود که مسلمین در طى قرون متمادى نتوانسته بودند انجام دهند و حتى هارون الرشید با همه قدرت و شوکتش از انجام آن عاجز مانده بود. »[14]

3- دولت صفوی: دولت صفویه اولین دولت ملی شیعه ایران بود که توانست با تکیه بر ایدئولوژی شیعه بیش از دویست سال بر ایران حکم راند. محققان، دوره صفویه را به دو بخش تقسیم کرده‌اند. دوره اول که توان مذهبی، بیشتر بر پایه تصوف است و دوره دوم که تکیه مذهبی بر علمای اثنی عشر است. در دوره اول متناسب با دیدگاه مذهبی متصوفه، خانقاه بیش از مسجد محل امور سیاسی بود، اما در دوره دوم به دلیل نقش علما در سیاست، مسجد به پایگاهی مهم برای اندیشه‌های بنیادین سیاسی تبدیل گردید. طیف متفاوت اندیشمندان از گروه‌های موافق مانند محقق کرکی گرفته تا گروه‌های مخالف مانند فیض کاشانی همه در بحث‌های خود در درون مسجد، اندیشه‌های بنیادین سیاسی تفکر شیعه را پی نهادند. از دیگر ویژگی‌های این دوره این بود که سیاست با کلام معصومین به عنوان میزان همراه شده بود. گرچه درباره رفتار شاهان صفوی این مطلب صادق نیست، اما علمای بزرگی هم‌چون محمد باقر مجلسی با تکیه بر علم اصیل اسلامی و کلام معصومین ناظران مهمی بر عملکرد دولت بودند.

فصل چهارم:  مساجد سیاسی در جهان اسلام معاصر

با شروع دور جدید تهاجمات غرب به جهان اسلام از قرن نوزدهم، و خود باختگی و ضعف دول اسلامی در قبال غرب مدرن، بار دیگر مساجد به عنوان مهم‌ترین پایگاه برای حفظ سیاست اسلامی در آمدند. در این دوران علما در سراسر جهان اسلام از دکن گرفته تا مراکش، مهم‌ترین نقش را در سیاست ایفا نمودند. در این مورد دیگر مانند دوران سلاطین عثمانی یا خلفای اموی و عباسی نبود که نفاق حکام مانع از بروز اندیشه اسلامی شود. این بار خطر، کیان اسلامی را  از جانب اروپای مسیحی تهدید می کرد. از این رو بار دیگر رهبری نهضت های مردمی به دست علما در مساجد آغاز شد. نهضت های اسلامی هند، مصر، شمال آفریقا، آسیای مرکزی و ایران همه از داخل مساجد شروع شد. نهضت اصلاح دین در اواخر دوران گورکانی در هند به دست اهل حدیث که به دنبال ارائه اسلامی به دور از آمیختگی با خرافات هند بود، جنبش‌های ضد ناپلئونی در مصر و بعدا جنبش باز گشت به خویشتن تا تشکیل اخوان‌المسلمین، حرکت‌های ضد ایتالیایی و ضد فرانسوی در تونس، چاد و لیبی، جنبش‌های مردمی آسیای مرکزی برای استقلال از سلطه چین و امپراطوری تزاری روسیه و سرانجام نقش فعال مساجد در تاریخ معاصر ایران همگی نشان از آغاز دوره‌ای جدید در فعالیت سیاسی مساجد است. اما هریک از این جنبش‌ها در راه تکامل فعالیت سیاسی معایبی را نیز به دنبال داشت. که در بخش بعد به آن پرداخته می‌شود.

1. آسیب شناسی تطبیقی فعالیت سیاسی مساجد

همان‌گونه که یاد شد، مساجد در زمان حضرت رسول و امام علی (علیه السلام) نقش فعال سیاسی داشتند، با این تفاوت که سیاست در این مساجد، سیاستی اسلامی بود. در دوران بعد نیز کم و بیش نقش سیاسی برای مساجد باقی ماند، اما به علت دوری از میزان‌های الهی تا حدی دچار انحراف شدند. این انحرافات در شایع ترین نوع آن استفاده ابزاری از مساجد در راستای اهداف دولت ها بود.

در هریک از سوابق تاریخی فعالیت‌های سیاسی در دوران معاصر به نحوی جدید با همان اصول قبلی در نقاط مختلف جهان اسلام تکرار گردیده است. در این جا به مقایسه دوره‌های تاریخی با دوران معاصر می‌پردازیم:

1- دولت آل سعود: با تضعیف امپراطوری عثمانی در اوایل قرن بیستم کارگزاران بریتانیا به تجزیه ممالک عربی- عثمانی پرداختند. آل سعود یکی از طوایفی بود که توانست در هرج و مرج زمان جنگ جهانی اول، حکومتی در عربستان تشکیل دهد. این حکومت با تکیه بر اندیشه‌های بنیادگرایانه وهابی توانست هویت جدیدی برای خود در منطقه دست و پا کند. عربیت و در دست داشتن حرمین و تمرکز علمای اهل سنت از جمله عواملی هستند که باعث افزایش اعتبار آل سعود در جهان اهل سنت می شود[15] تا جایی که بعضا خود را به عنوان خلیفه مسلمانان معرفی نموده‌اند. مساجد در عربستان سعودی علاوه بر تایید حکومت آنها نقش بسیار فعالی در ترویج اندیشه‌های بنیادگرایانه در جهان اسلام دارند. این مطلب با روابط حسنه‌ای که این دولت با اسرائیل به عنوان بزرگ‌ترین دشمن اسلام و آمریکا برقرار کرده عملا در تضاد است. از سوی دیگر فعالیت سیاسی مساجد عربستان با رویه‌ای از آیات قرآن، تماما «مصادره به مطلوب» در جهت منافع سیاسی آل سعود می باشد. از این رو است که سرکوب های مسلمانان معترض با فتوای علمای وهابی به شدیدترین شکل انجام می گردد ولی فتوایی در مورد عیاشی‌ها و فساد اخلاقی و حتی در اعتراض به حمایت‌های آل سعود از کشتار مردم فلسطین و لبنان داده نمی شود. لذا این سبک رفتاری از جهاتی به فعالیت مساجد اموی نزدیک است.

2- ترکیه: انقلاب سکولار در ترکیه در سال 1920 م. باعث شد که مذهب در این کشور بسیار تضعیف شود و تا سال ها توان بروز نداشته باشد. اما مردم ترکیه هویت اسلامی خود را در این مدت تا حد بسیار زیادی حفظ کرده‌اند. در دهه 70 میلادی با روی کار آمدن احزاب اسلامی در ترکیه، بارقه امیدی برای حیات اسلام سیاسی در ترکیه دمیده شد. اما احزاب اسلامی ترکیه حتی در دوره حزب عدالت و توسعه نشان دادند سیاست آنها هم‌چنان سکولار است و در بهترین حالت مساجد مکان هایی قابل احترام‌اند نه بیشتر. داعیه احیای امپراطوری عثمانی برای دولتمردان ترکیه بدون مذهب تجسم شده و از این رو نقش سیاسی‌ای برای مساجد در نظر گرفته نشده است. این مطلب در واقع بریدن روح اسلام است از بدن آن، که عبادات است. همان‌گونه که بیان شد اصالت کار سیاسی در اسلام در چهار چوب قوانین اخلاقی است که در مسجد تعریف می شود. سکولار کردن سیاست و عدم فعالیت سیاسی در مسجد جز پوسته‌ای یادگار از تاریخ برای مساجد باقی نگذاشته است.

3- جنوب لبنان: تاسیس رژیم صهیونیستی در فلسطین، ادامه تهاجمات جهان غرب برای باز پس‌گیری بیت‌المقدس بود. این بار نیز جهان اسلام به علت تفرقه و ترس از رویارویی با جهان اروپایی و آمریکایی اقدام منسجمی علیه این دشمن ننمودند. تفرقه در میان احزاب سیاسی مناطق اشغالی و مناطق در خطر مانند جنوب لبنان هر عملی را در این سرزمین بی اثر گذاشته بود. در این شرایط، گروه‌های سیاسی با رهبریت علمای دین شکل گرفت که علاوه بر اتحاد مناطق در خطر، به هجوم علیه رژیم صهیونیستی پرداختند. حزب الله لبنان به عنوان نمونه شاخصه این اتحاد مردمی بار دیگر نقش جهادی مساجد در بسیج و اتحاد عمومی علیه صلیبیان زمان حاضر را برعهده گرفت. نقش گروه‌های حزب‌الله و مساجد مانند نهصد سال پیش چنان در عرصه سیاسی محسوس است که دولت لبنان را به راحتی تحت تاثیر قرار داده و مهره مهمی در تعاملات سیاسی منطقه است. که این مطلب نیز ناشی از الهام گیری از نقش مساجد وفضای سیاسی آن در ایران است. نکته بسیار مثبت در مورد مساجد لبنان این است که به علت تشخیص درست دشمن مشترک، اتحاد شیعه و سنی در این منطقه بسیار زیاد است و سید حسن نصرالله با آن‌که عالمی شیعی است مانند قاضی اباالفضل بن خشاب در زمان جنگ‌های صلیبی رهبری گروه های مردمی جهادی را بر عهده گرفته است.

4- ایران: فعالیت سیاسی در مساجد ایران از دوره قاجار شکل تازه‌ای به خود گرفت. تهاجم استعماری غرب به ایران مساجد ایران را نیز هنگام با تمامی مساجد جهان اسلام در صدر مبارزه با دشمن غربی قرار داد. فعالیت مساجد در حوادثی چون حمله روسیه وانگلیس به ایران، قراردادهای تجاری استعماری، هتک حرمت‌های مذهبی و ... بسیار زیاد بود. در واقع آن‌چه که از دوران صفویه با کنار گذاشتن تقیه آغاز شده بود، اینک وارد مرحله‌ای جدید شد. مساجد در این زمان با میزان‌های خود در سیاست حرکت می کردند. علما با استفاده از فقه پویای شیعه و کارکرد فراوان مسجد در بین اقشار مختلف جامعه به توسعه فعالیت سیاسی مساجد پرداختند که تا زمان پهلوی‌ها ادامه یافت و با پیروزی انقلاب اسلامی به اوج خود رسید. استفاده امام خمینی از مساجد مطابق با سیره معصومین و روایات بود. از این رو افرادی در مساجد تربیت شدند که توانستند انقلاب کنند، هشت سال جنگ را به پیروزی برسانند و ادامه دهنده راه اسلام سیاسی با میزان های اسلامی باشند. طبق این گفتار به نظر می رسد مساجد در ایران به مساجد عصر نبوی نزدیک‌ترند چراکه 1. کارکرد زیادتری در عرصه سیاست نسبت به سایر نقاط جهان اسلام دارند 2. این فعالیت سیاسی با میزان های اصیل یعنی سیره و احادیث و آیات قرآن همراه است. البته نباید این مطلب را نیز فراموش نمود که مساجد دوران پیامبر نیز آفات خود را داشتند مانند مسجد ضرار که با تحریک بیزانس به ایجاد تفرقه در بین مسلمانان می پرداخت. دیگر آن‌که مساجد نبوی پس از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) از مسیر اصلی خود منحرف شدند و آن نیز به علت دوری از رهنمون‌های معصومین بود. احتمال این‌که مساجد انقلاب اسلامی در حیات سیاسی خود دچار این آفات شوند کم نیست، چرا که مواردی از احتمال لغزش در تاریخچه انقلاب، چه در اوایل و چه در چند سال گذشته وجود دارد.

ایفای نقش سیاسی باعث ایجاد تصور تازه‌ای نسبت به مسجد می‌شود، البته کارکردهای نیایشی آن همواره بر سر جای خود باقی می‌مانند، همین نقش اساسی و مهم مساجد در جهت آماده‌سازی نیروهای مردمی در راستای جهاد و اهداف سیاسی مبارزه با ظلم بود که باعث شد حکومت‌های ظالم به فکر محو و خاموش شدن چراغ مساجد از طریق در دست گرفتن موقوفات که منبع امور مالی مساجد بود و مصادره آنها به نفع خود بیفتند.

نتیجه‌گیری

مساجد در تاریخ اسلام همواره نقشی پررنگ داشتند. در دوران رسول خدا مسجد مامن مومنین بوده و تمامی امور اجتماعی مسلمانان در آن به انجام می رسید. حضور در مسجد اخلاق خاص این مکان مقدس را می طلبد و طبیعتا در اموری که در آن انجام می شد تاثیر زیادی دارد. لذا فعالیت سیاسی در مساجد بخشی از بعد تربیتی اسلام در ایجاد بصیرت سیاسی است. در زمان حکومت رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) و امیرالمومنین این تربیت سیاسی با تکیه بر قداست مسجد و با میزان های الهی که همان رهنمون های معصوم و آیات قرآن باشد به طور کامل متجلی شد. اما در زمان خلفا راشدین و علی الخصوص در زمان امویان، مساجد در امور بسیار به حاشیه رفتند و به دلیل فاصله گرفتن از سرچشمه وحی و نبوت در سیاست دچار انحرافاتی شدند که تا زمان کنونی در برخی جوامع اسلامی باقی است. این انحرافات در استفاده ابزاری از مساجد به عنوان تریبون سیاسی دولت غاصب اموی در آمد که در آن به تبلیغ اندیشه‌هایی مانند جبریه پرداختند.

پس از زوال امویان و جدا شدن مقام مذهبی از مقام سیاسی، تا حدی نقش سیاسی مساجد به دست علما افتاد. علما نیز با توجه به شرایط اجتماعی تصمیمی متناسب اتخاذ می نمودند. همان‌گونه که در این پژوهش مشاهده شد روابط سیاسی مساجد پس از خلافت اموی به سه دسته تقسیم می شدند 1. منبعث از مردم برای رهانیدن آنها از خطرات و بحران‌ها که در این‌جا مصداق جنگ‌های صلیبی و فعالیت‌های سیاسی مساجد آن دوره آورده شد. 2. فعالیت سیاسی صرفا در جهت تایید نظام حاکم مانند دوره عثمانی 3. دوره‌ای که فعالیت سیاسی علما در جهت همراه کردن فعالیت های حکومت در جهت اسلام بود و فعالیت سیاسی مساجد سعی در نزدیک کردن سیاست به میزان های اسلامی داشت مانند دوره صفویه.

باید توجه داشت که تجارب تاریخی و روندهایی که در طول تاریخ ادامه دارد رفتارها و بعضا آسیب هایی را از گذشته به دوران معاصر انتقال می دهند. انحرافاتی که در دوره‌های تاریخی یاد شده نام برده شد اکنون به نحو تازه‌ای در جوامع اسلامی ادامه دارد و یا زمینه‌های خطری که در گذشته وجود داشت اکنون نیز وجود دارد.

از آن جمله می‌توان در به کار بردن حرمین شریفین در راستای اهداف سیاسی آل سعود و اندیشه‌های بنیادی وهابت در عربستان نام برد که با تفاوت‌هایی باز تولید انحرافات دوران بنی امیه است. در دیگر مورد می توان به فعالیت سیاسی مردمی مساجد جنوب لبنان اشاره کرد. عدم حمایت دولت لبنان از مردم باعث شده که نقش سیاسی مساجد حمایت و سازماندهی توده‌های مردمی جهت مبارزه با اسرائیل بسیار آشکار شود.

پتانسیل بالای مساجد در فعالیت‌های اجتماعی زمینه‌های سوءاستفاده‌های خطرناکی را به دنبال دارد. در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) این سوء استفاده به شکل مسجد ضرار متجلی شد و در زمان فتنه و نبود معصوم در قدرت آسیب های زیادتری متوجه مساجد گردید. این مطلب به وضوح مشکلات مساجد جهان اسلام را نشان می دهد

فعالیت‌های مساجد باید تا حدی گسترش یابد که اقشار مختلف جامعه را نیز در برگیرد. سپس با استفاده از این اجتماع، طبق احادیث و سیره با بهره‌گیری از جو معنوی که در روایات به آن اشاره شده به تربیت نیروی با بصیرت سیاسی پرداخت نه به تبلیغ یک تفکر سیاست بازی و تحزب. موضع‌گیری دشمنان غربی و دخالت‌های آنها از طریق فرقه‌سازی یا سوءاستفاده از جو سیاسی مساجد می‌توان از جمله خطرات مهم برای فعالیت سیاسی در مساجد باشد. دیگر مطلب آن‌که فعالیت سیاسی در جامعه‌ای که بخواهد تربیت دینی داشته باشد باید از کودکی آغاز شود، لذا تامین فضای مناسب برای جذب و وسایل مناسب جهت تربیت صحیح دینی و سیاسی کودکان بسیار ضروری می نماید.

با کالبد شکافی تاریخی بیشتر در نقش مساجد در گستره تاریخ اسلام و تطبیق کارشناسانه آن با جهان امروز می‌توان علاوه بر شناسایی توان های مساجد آسیب‌های آنها را در ابعاد مختلف ریشه‌یابی کرده و در رفع آنها کوشید.

پی نوشت ها