باسمه تعالی

چکیده

خانواده به عنوان کوچکترین نهاد اجتماعی در مهندسی فرهنگی اهمیت ویژه ای دارد. با برنامه های فرهنگی و دینی خانواده گرایانه و بهره گیری از مساجد می توان ضمن اشاعه آموزه های اسلامی، جامعه ای با تربیت دینی و سبک زندگی اسلامی ایجاد نمود. این نوشتار،«نقش امام جماعت و متولّیان فرهنگی مساجد در جذب خانواده ها» (اعمّ از کودکان، نوجوانان، جوانان، کهنسالان و بانوان) را بیان می نماید. این پژوهش با رویکردی سیستمی و روش کتابخانه ای و با مطالعه منابع فارسی، لاتین و عربی (شیعی و سنّی) و با فیش برداری، تلخیص و دسته بندی مطالب تنظیم گردید. مطالب در سه بخش کلی: نقش  امام جماعت، نقش متولّیان فرهنگی و نقش تلفیقی امام جماعت ومتولّیان فرهنگی درجذب خانواده ها و با توجّه به گروه های سنّی اعضای خانواده ساختاردهی شد و راهکارهای عملیاتی ارائه گردید. نتایج نشان داد که امام مساجد و متولّیان فرهنگی مساجد باید با برنامه های چند بُعدی برای همه گروه های سنّی اعضای خانواده و با تدوین یک برنامه جامع راهبردی به مهندسی و مدیریت فرهنگی بپردازند. بر اساس نتایج، اگر امام جماعت مساجد و متولّیان فرهنگی با نگرش سیستمی ـ  اقتضایی و با در نظر گرفتن نیازهای چندوجهی خانواده ها شامل نیازهای عبادی، تربیتی، اجتماعی، آموزشی و اقتصادی، برنامه های فرهنگی را در مساجد اجرا کنند، خانواده ها به حضور در مساجد بیشتر جذب خواهند شد.

واژگان کلیدی

مسجد، خانواده، امام جماعت (امام مساجد)، متولّیان فرهنگی، تربیت دینی، دین‌درمانی، خانواده درمانی.

1)کلّیّات بحث

1-1)مقدّمه

 خانواده نظامی اجتماعی و اساس شکل گیری جامعه بزرگ تر است. در خانواده زیربنای تربیتی و شخصیتی فرد شکل می گیرد. خانواده دارای اعضایی است که با وظایف و مسئولیت‌شان مشخص می شوند. می دانیم که یکی از ارکان اساسی ادیان توحیدی، به ویژه اسلام، عبادت و بندگی است. جوهر و جان این عبادت و نیایش، حضور قلب و توجّه به خداوند است.[2]برای فراهم شدن عبادتی این چنین، به شرایط و عوامل متعددی از جمله مکان عبادت نیاز است. اسلام با در نظر گرفتن مکانی به نام مسجد در حقیقت جایگاه مناسبی را برای ارتباط با خداوند پیش بینی کرد. خدا در قرآن می فرماید: «وَ اَنَّ المَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدعُو مَعَ اللهِ اَحَداً»؛[3]مساجد از آن خداست، پس باید کسی جز او را نخوانید. بنابراین، برای تربیت دینی جامعه باید خانواده ها را به مسجد ترغیب نمود.

1-2)بیان مسئله

با پویاتر شدن جوامع و پیشرفت تکنولوژی و جهانی شدن آسیب های رفتاری جدیدی گریبان گیر افراد و خانواده ها شده است و دشمنان اسلامی که در پی شبیخون فرهنگی هستند بیشتر خانواده و بنیان خانواده را برای دست یابی به اهداف شوم خود برگزیده اند. در چنین شرایطی نیاز به دین و معنویت و تأکید بر سبک زندگی مذهبی بیش از پیش احساس می شود. از طرف دیگر تجربه ثابت کرده است که مسجد بهترین مرکز اشاعه آموزه های دینی هستند. بر این اساس اکنون این سؤال مطرح است که چگونه می توان خانواده ها را به مسجد جذب نمود؟

1-3)ضرورت بحث

تحقیقات ثابت کرده است که بسیاری از ناملایمات رفتاری و اخلاقی با دین درمانی، درمان می شود یا بهبود می یابند. افسردگی، استرس، اضطراب، تمایل به رفتارهای پرخطر جنسی، احساس پوچی، وسواس فکری، نا امیدی، میل به خودکشی، بیماری های روانی، اختلالات رفتاری، فشار خون، برخی از اختلالات متابولیکی، ناکارآمدی اجتماعی و ... نمونه هایی از مشکلات رفتاری هستند که با کمک ذکر، دعا، زیارت و سایر برنامه های فرهنگی مسجدی بهبود یا درمان می شوند.[4]بنابراین، مطالعه موضوعات مربوط به جذب خانواده ها به مسجد برای پیشگیری و درمان برخی آسیب ها و ناملایمات رفتاری و اخلاقی ضروری به نظر می رسد.

1-4)سؤالات تحقیق

 بر اساس مطالب بیان شده این تحقیق در پی پاسخ به سؤالات زیر است:

1. نقش امام جماعت مسجد (امام مسجد) برای جذب خانواده ها چیست؟ (اصلی)
2. نقش متولّیان فرهنگی مسجد برای جذب خانواده ها چیست؟ (اصلی)
3. نقش امام جماعت و متولّیان فرهنگی در جذب اعضای مختلف خانواده شامل بانوان، کودکان، نوجوانان و جوانان به مساجد چیست؟ (فرعی)

1-5)جنبه نوآوری بحث

در خصوص جذب افراد و خانواده ها به مساجد تحقیقات متعددی انجام گرفته است. هر کدام از پژوهش ها به یک گروه سنی خاصّ مثلاً نوجوانان یا جوانان پرداخته است. در این تحقیق برای پاسخ به سؤالات پژوهشی مطرح شده فوق، با یک نوآوری جدید از نگرش سیستمی و کل نگر استفاده گردید که در ادامه بحث تشریح می شود. نگارنده با در نظر گرفتن همه اعضای خانواده به عنوان یک یک کلیت واحد، نقش های امام جماعت و متولّیان فرهنگی در جذب همه اعضای خانواده را بیان نموده است.

2)مفاهیم و مبانی نظری پژوهش

2-1)نگرش سیستمی در جذب خانواده

روشن است که مجموعه ای به نام خانواده غالباً دارای اعضایی مانند: پدر، مادر و فرزندان است. این سه عضو مشخص، در یکی از گروه های سنّی کودک و نوجوان و جوان و میانسال یا کهنسال و بر اساس تفکیک جنسیتی قابل دسته بندی هستند. بنابراین، هر خانواده و حتی شبه خانواده[5]شامل عناصری است که در یک یا چند گروه سنّی مذکور قرار دارند. هر گونه فعّالیّت تربیتی و فرهنگی باید با این رویکرد جامع و نگرش سیستمی[6]انجام گیرد. «بر اساس این رویکرد، همه اعضای خانواده به عنوان اجزای تشکیل دهنده یک سیستم یکپارچه در نظر گرفته می شود و همه عوامل محیطی اعمّ از فرهنگی و اجتماعی و مذهبی و... در رابطه با آنها مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد تا اهداف برنامه های فرهنگی با محوریّت مسجد، محقّق شود».[7]در واقع همه اعضای تشکیل دهنده خانواده همانند اجزای یک سیستم به هم پیوسته هستند و بر هم تأثیر متقابل و هم افزایی[8]داشته، به نحوی که تغییر رفتاری و تربیتی یک عضو بر دیگران اثر دارد. بر همین اساس، امام جماعت و متولّیان فرهنگی مساجد باید یک دیدگاه کل گرا و سیستمی داشته باشند. در واقع آنها باید برای تک تک عضو عضو یک خانواده طرح و برنامه های فرهنگی و تربیتی داشته باشند. متولّیان فرهنگی باید با تصمیمات چند بُعدی، همه گروه های سنی خانواده را تحت الشعاع فعّالیت های فرهنگی خود قرار دهند تا نهاد خانواده، نهادی مسجدی تربیت شود.

2-2)خانواده چیست؟

خانواده[9]یک واحد زیستی (بیولوژیکی) است که تشکیل آن مبتنی بر پیوند زناشویی است و براساس آن افراد دارای رابطه سببی یا نسبی بوده و با یکدیگر خویشاوند هستند.خانواده نخستین نهاد اجتماعی است. افراد در خانواده به دنیا می‌آیند و در خانواده نیز می‌میرند. خانواده شالوده حیات اجتماعی محسوب گردیده و گذشته از وظیفه تکثیر نسل و کودک پروری، برای بقای نوع بشر وظایف متعدّد دیگری از قبیل تولید اقتصادی و فرهنگ پذیر کردن افراد را نیز بر عهده دارد.بنابراین، خانواده یک عامل واسطه‌ای است که قبل از ارتباط مستقیم فرد با گروه ها، سازمان‌ها و جامعه، نقش مهمّی ‌در انتقال هنجارهای اجتماعی به فرد ایفا می‌نماید.

2-3)چیستی تربیت و اهمیّت تربیت دینی در خانواده 

تربیت، در لغت به معنای رشد و پاکیزه کردن است. تربیت از ماده «ربو» یا «ربب» در لغت، به معنای افزودن، رشد و نمو کردن، نشو و نما کردن است. واژه تربیت، بیشتر در خصوص کودکان به کار می رود که به معنی پرورش و هدایت است و اخلاق و رفتار فرزندان را تا به مرحله بلوغ و شکوفایی استعدادها در بر می گیرد.[10]در زبان فارسی، واژه «تربیت» به معنای پروردن، ادب و اخلاق را به کسی آموختن و پروردن کودک تا هنگام بالغ شدن به کار رفته است. اصطلاح «تعلیم و تربیت» نیز به معنای آموزش و پرورش آمده است.[11]تربیت در اصطلاح عبارت است از هر گونه فعّالیتی که معلمان، والدین یا هر شخص به منظور اثر گذاری بر شناخت، نگرش،‌ اخلاق و رفتار فردی دیگر بر اساس اهداف از پیش معین انجام می دهند. در مفهوم اصطلاحی برخی معتقدند که تربیت عبارت است از تبدیل کردن قوه ها به فعلیت و استخراج نیروها و استعدادهای درونی انسان که سبب شکوفایی و پرورده ساختن است.[12]تربیت عبارت است از پرورش دادن، یعنی استعدادهای درونی  موجود را به بالفعل در آوردن. این پرورش دادن ها فقط در مورد موجودات زنده صادق است.[13]«تربیت دینی» عبارت است از مجموعه اعمال عمدی و هدفدار، به منظور آموزش گزاره های معتبر یک دین به افراد دیگر، به نحوی که آن افراد در عمل و نظر به آن آموزه ها، متعهّد گردند.

 خانواده یک نهاد چند وجهی یا چندبُعدی[14]است و روابط در آن از پیچیدگی‌های ویژه‌ای برخوردار است که در مطالعات خانواده باید مدّنظر قرار گیرد. این بدان معنی است که افراد خانواده تأثیر متقابلی بر رفتار[15]همدیگر دارند و جدا کردن یا عدم توجّه به این تأثیرات باعث کاهش اعتبار[16]یا بی‌‌اعتباری نتایج مطالعات می‌شود. شخصیت فرزندان از همان دوره کودکی و خردسالی، در خانواده تکوین می یابد. ابزارها و شیوه های گوناگونی در جهت تربیت فرزند یا هر فرد در دوران کودکی از نظر شخصیت پدر و مادر و اطرافیان، شیر مادر، حلال یا حرام بودن لقمه و...در علوم تربیتی و متون دینی وجود دارد. از آن جایی که موضوع دین، رفتارهای اختیاری و ارادی افراد بشر است؛ «هدف از تربیت دینی، ایجاد، تقویت و پرورش روح تقوا و هدایت پذیری است».[17]بنابراین، خانواده بهترین جا برای ایجاد تربیت دینی افراد است.

2-4)متولّی مسجد و شرایط

«متولّی» در کتب لغت به معنی دوست دارنده، کار پذیرنده، کسی که کاری به خود گیرد و به کار کسی اقدام نماید و امری را به گردن گیرد، است. در برخی موارد به معنی، ارشد، اکبر، اعلم، اتقی و اورع اولاد یا اعلم علمای محل و یا پیش نماز مسجد جامع و نظایر آن نیز استفاده می شود. در فقه اسلامی متولّی کسی است که برحسب صفات و مشخصاتی که واقف در وقف نامه ذکر کرده است و در هر عصر و زمانی به اداره امور وقف موافق نظر واقف می پردازد.[18]با این وجود، امروز متولّیان مساجد از برنامه ریزان و تصمیم گیرندگان همه فعّالیت های فرهنگی مساجد هم محسوب می شوند و انجام امور تولیت مسجد، بخش کوچکی از وظایف آنها محسوب می شود.

خصوصیات متولّیان مساجد در آیات متعدد قرآن بیان شده است که ذکر همه آیات در این مقال نمی گنجد؛ امّا مهم ترین آنها ایمان به خدا وقیامت، اقامه کنندگان نماز و... است.[19]در راستای همین کارکرد تربیتی، امروز متولّیان فرهنگی کشور به مقوله خانواده و مسجد تأکید می نمایند.[20]

2-5)امام جماعت کیست؟

امام در لغت به معنای پیشواست. امام آن کسی است که از او پیروی می کنند و به وی اقتدا می شود، خواه انسان باشد یا کتاب یا غیر آن. حق باشد یا باطل.[21]جماعت به معنای گروهی است که گرد هم آمده‌اند. امام جماعت در اصطلاح فردی است که در بین گروهی که می‌خواهند نماز اقامه کنند جلوتر از همه بایستد و دیگران به او اقتدا کنند. شرایطی که باید در امام جماعت وجود داشته باشد در منابع فقهی مطرح شده است که بحث در مورد جزئیات آنها در این مقال نمی گنجد.[22]

2-6)امام جماعت یا امام مساجد؟[23]

عنوان «امام جماعت مسجد» در میان جامعه مسلمانان ایران از گذشته‌های دور تاکنون بسیار مورد استفاده قرار گرفته و به‌کارگیری این واژه در ادبیات ما مرسوم و معمول است. اگر چه استفاده از این واژه از نظر حقوقی و عرفی عاری از اشکال اساسی و مبنایی است؛ ولی با توجّه به مفهوم محدودی که از این ترکیب به ذهن متبادر می‌شود، وظایف و مسئولیت اندکی برای آن متصّور می شود.امام از نظر لغوی به معنای پیشوا، پیش‌ نماز، خلیفه، فرمانده سپاه، راهنمای مسافران است. مفهوم «امام مسجد» بالاتر از امام جماعت است، وقتی می‌گوییم امام، هم نماز جماعت را شامل می‌شود و هم امام جمعه را؛ چون در مسجد هم نماز جماعت خوانده می‌شود و هم نماز جمعه.

در پیشنهاد واژه امام مسجد در این بحث منظور از امام، امام معصوم نیست؛ بلکه شخصی با  تحصیلات عالی دینی است که  آشنایی کافی و وافی در حوزه‌های فقهی و احکام و مسائل شریعت اسلامی دارد. وی شرایط و الزامات ذکر شده در منابع دینی را برای امامت مسجد (در عصر غیبت امام زمان (عج) و در حاکمیت ولی امر حاضر مسلمین) داراست. نگارنده با در نظر گرفتن وظایف گسترده امام جماعت و فعّالیت های متنوع مساجد امروزی و گسترده شدن فعّالیت های فرهنگی مساجد بر این باور است که به جای واژه «امام جماعت» بهتر است از «امام مسجد» استفاده شود.

2-7) روانشناسی دین[24]و روانشناسی دینی[25]

 «روانشناسی دین» یا روانشناسی مذهب از شاخه‌های تحقیقات علمی است که به بررسی دین می‌پردازد. کار اصلی روانشناسی دین تعریف و توضیح جامعه شناسانه   روانشناسانه از پدیده‌های دینی است.[26]در دهه های اخیرِ اواخر قرن20، نگاه های جدّی تری به دین شده و پژوهش های زیادی در این زمینه انجام شده است؛ یعنی نگاه ها بیشتر درصدد بررسی بی طرفانه ای نسبت به مسائل دین بوده است.[27]

در روان‌شناسی دین، روان‌شناسی به منزله مبنایی برای ارائه تفسیر از پدیده‌های دینی در نظر گرفته می‌شود. مثلاً یک پدیده دینی مثل عزاداری، هم تبیین روان‌شناختی دارد و هم تبیین جامعه شناختی و تبیین هایدیگر؛ امّا در این گستره، این پدیده را فقط از دید روان شناختی تبیین می کنیم. در مقابل، در «روان‌شناسی دینی» که شاخه‌ای از علم دینی است، باورهای مذهبی به منزله اصل و منبع قرار می‌گیرند و روان‌شناسی در چارچوب آن باور‌ها جستجو می‌شود.[28] امام مساجد باید با شناخت اصول روانشناسی دین، همه ابعاد دین  اسلام را با کمک علوم جدید بشناسند و سیاق های نوین دین درمانی را ایجاد نمایند.

2-8)دین درمانی[29]چیست؟

دین درمانی یا مذهب درمانی به شیوه هایی از روانشناسی گفته می شود که با ابزار دین و مذهب به درمان و بهبود آسیب های رفتاری در فرد یا گروه یا جامعه می پردازد. دین درمانی با دقت نظر به روانشناسی دین و روانشناسی دینی انجام می شود و مشکلات و آسیب های رفتاری یا نگرشی افراد را درمان می کند یا از بروز آسیب های کرداری و اخلاقی و اختلالات رفتاری پیشگیری می کند. دین درمانی ماهیت بین رشته ای دارد و علاوه بر تخصّص در روانشناسی، ورود به این گستره منوط به کسب دانش در الهیات، متافیزیک، اخلاق و اسطوره شناسی و...است.[30]

3) نقش های اختصاصی امام مسجد درجذب خانواده ها به مساجد

یکی از ارکان اصلی هر مسجد که از متولّیان فرهنگی اثرگذار مساجد محسوب می شود، امام جماعت است که در آموزه های اسلامی دارای منزلتی ارزشمند است. پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) می فرمایند: «إِنَّ اللَّهَ وَعَدَ أَنْ یدْخِلَ الْجَنَّةَ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ بِغَیرِ حِسَابٍ وَ یشَفِّعَ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فِی ثَمَانِینَ أَلْفاً الْمُؤَذِّنُ وَ الْإِمَامُ وَ رَجُلٌ یتَوَضَّأُ ثُمَّ یدْخُلُ الْمَسْجِدَ فَیصَلِّی فِی الْجَمَاعَةِ»؛[31]خداوندوعده داده است که سه نفر را بدون حساب وارد بهشت نماید و هر یک از آنها شفاعت هشتاد هزار را بنماید؛ مؤذن، امام جماعت و کسی که وضو بگیرد و وارد مسجد شود و در جماعت نماز بخواند». یکی از عواملی که در مبحث جذب خانواده ها به مساجد باید مدنظر قرار گیرد ویژگی های فردی و توانمندی های امام مسجد است. در خصوص امام مسجد موفّق تحقیقات زیادی صورت گرفته است.[32]همه ویژگی ها و خصوصیات فردی امام مسجد در جذب گروه های مختلف سنی اعضای خانواده اثرگذار است. بنابراین، متولّیان باید در انتخاب امام مسجد به این ویژگی های فردی امام جماعت توجّه ویژه نمایند؛ چرا که مسجدی در جذب خانواده  ها موفّق است که امام جماعتی توانمند و با ویژگی های کارآمد و مهارت های به روز داشته باشد. در ادامه برخی از نقش‌های امام جماعت در جذب خانواده ها به مساجد اشاره می شود.

3-2)ارتباط منظم و مستمر امام جماعت مسجد با نمازگزاران

روحانی مسجد یا امام مسجد باید از احوال نمازگزاران مطّلع باشد (از بیمار شدن یا صاحب فرزند شدن و ازواج کردن نمازگزاران و ...). تعامل اجتماعی امام مسجد با نمازگزاران باید به طور مستمر و منظّم برقرار باشد و این زنجیره ارتباط اجتماعی و عاطفی سست یا قطع نشود. امام مسجد باید در متن جامعه و در وقایع شاد یا غم انگیز زندگی فردی و اجتماعی نمازگزاران حضور پر رنگ داشته باشد. این برنامه همان برخوردی است که در صدر اسلام از طرف رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) و حضرت علی (علیه السلام) صورت می گرفت. وقتی یکی از نمازگزاران یک یا دو جلسه نماز غیبت می کرد، بلافاصله آن بزرگواران احوال او را جویا می شدند. اگر شخص مورد نظر در بستر بیماری افتاده بود، به عیادت وی می رفتند. درصورتی که دچار گرفتاری بود، سعی می کردند با مشارکت سایر مؤمنان و نمازگزاران، به رفع گرفتاری او اقدام نمایند و در صورت بیماری، برای بهبودی او دعا کنند.[33]

3-3)سرکشی امام مسجد از خانواده های شهدا و جانبازان

همه فعّالیت های امام مسجد باید با محوریت خانواده صورت گیرد تا جذب خانواده ها به مساجد تسهیل شود. سرکشی امام مسجداز خانواده های شهدا و جانبازان یکی از فعّالیت‌هایی است که امام مسجد می تواند انجام دهد. در برخی مساجد این برنامه با اعلام قبلی و با حضور نمازگزاران مسجد انجام می پذیرد که آثار مثبت بسیاری را به همراه داشته است. چنین برنامة مستمر و هفتگی می تواند به گونه ای تنظیم شود که این سرکشی هر شش ماه یا سالی یکبار تکرار شود. توجّه به خانواده های شهدا و جانبازان را می توان در سیره رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) مشاهده نمود؛ روزی آن حضرت همراه با گروهی از اصحاب بعد از نماز، از مسجد حرکت کردند و به دیدار خانواده «سعد بن ربیع» که از شهدای جنگ احد بود، رفتند و اعضای خانواده را مورد محبت و رحمت خویش قرار دادند.[34]

  پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) پس از شهادت جعفر بن ابی طالب در جنگ موته، به خانه او رفت و با حضور خویش موجب تسلّی دل خاندان او گردید.[35]امام جمعه و جماعت باید از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) تأسی بجویند.نمازگزارانی که به دلایل مختلف، خود یا خانواده آنها مورد محبت امام مسجد و نمازگزارن قرار می گیرند، این تفقّد را از برکت معنوی و اجتماعی مسجد تلقی می کنند. این عمل آثار مثبت بسیاری را به همراه خواهد داشت که مهم ترین آن ترغیب نمودن خانواده به حضور در مساجد است.

3-4)ارائه مشاوره روانشناسی با نگرش مذهبی

اهمیت معنویت و رشد معنوی در انسان ها، در چند دهه قبل به صورتی فزاینده توجّه روانشناسان و متخصصان بهداشت روانی و اخلاقی را به خود جلب نموده است. فلسفه اُمانیستی و علم پوزیتیوستی غرب در قرون اخیر مانند دو لبه یک قیچی و با روش های گوناگون سعی نمودند تا گفتمان الهی و معنوی را از صفحه روزگار و از زندگی بشریت حذف نمایند. در حالی که در قرن 21 ضمن اظهار عجز از این خواسته، به دین و معنویت عروج کردند. بر اساس تحقیقات انجام شده امروز از عامل معنویت و مذهب و دین در ارائه مشاوره های رفتاری توسط اندیشمندان رشته  روانشناسی مشاوره استفاده می شود.[36]

    دین کامل اسلام برای همه ابعاد و شئونات زندگی بشر دستورات مؤثری ارائه کرده است. برخی از این دستورات باید توسط متخصّصان دینی از منابع مربوط استخراج و تشریح شوند. از طرفی عصر کنونی، با توسعه همه جانبه تکنولوژی های ارتباط جمعی، عصر انفجار اطلاعات نامگذاری شده است و مفاهیمی چون دهکده جهانی و جهانی شدن مطرح است. این موضوع آسیب های اجتماعی و اخلاقی نوپدید و مشکلات رفتاری و اعتقادی جدیدی را به وجود آورده است.[37]تحقیقات انجام شده حتی در کشورهایی که دین رسمی آنها اسلام نیست، نشان داد که گرایش نوجوانان و جوانان و نونهالان به مذهب و انجام فعّالیت های مرتبط با دین یا انجام تشریفات مذهبی به صورت کلّی در کاهش سلامت رفتاری آنها مؤثر است. بر اساس این تحقیقات رفتار با ریسک بالا (مانند رفتار پُر خطر جنسی و مصرف مواد مخدر و...) در جوانانی که به کلیسا و معابد و خصوصاً مساجد گرایش دارند، بسیار کمتر است.[38]روانشناسی دینی یا همان روانشناسی مذهب و روانشناسی دینی از مباحث جدیدی است که باید در راستای فعّالیّت های فرهنگی مساجد به آن توجّه شود و اساس مشاوره های مذهبی قرار گیرد.

4) نقش های اختصاصی متولّیان فرهنگی مساجد درجذب خانواده هابه مساجد

4-1)توجه به حضور زنان در مساجد، به عنوان عامل جذب خانواده ها

 برخلاف شبهه عدم نیاز به حضور زنان در مساجد که در گذشته وجود داشت، امروز حضور زنان در مساجد به عنوان عاملی برای جذب خانواده ها به مساجد از دیدگاه متولیان و برنامه ریزان فرهنگی مساجد بیشتر گذشته است. در گذشته به خاطر فرهنگ ناروا و کج فهمی های به وجود آمده در گذشته، همیشه زن ها از حقوقی کمتر از مردها برخوردار بودند.[39]این طرز تفکر در دوران پیش از اسلام با شرمساری یا خشم پدران از تولّد فرزند دختر نمود پیدا می کرد.[40]قرآن در این مورد می فرماید: «وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثی ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظِیمٌ»؛[41]هر چند احادیثی مانند خَیرُ مَساجِدِ نِسائِکُمْ الْبُیوتُ»؛[42]و«صَلاهُ المَرئَهِ فی مِخدَعِها اَفضَلُ مِن صَلاتِها فی بَیتِها وَ صَلاتُها فی بَیتِها اَفضَلُ مِن صَلاتِها فِی الدّار»؛[43] به منع حضور زن در مساجد اشاره دارد؛ ولی این احادیث مربوط به دوره ای است که برای بانوان ناامنی یا موانعی وجود داشته باشد یا ناظر به زمانی است که شوهران به زنان خود اجازه حضور در مسجد را ندهند. البته در خصوص بررسی سندیّت و تفسیر جنبه های این روایات مباحث مطوّلی لازم است که در این مقال نمی‌گنجد.[44]

 آموزه های اسلامی، به زنان اجازه داده تا با حفظ حریم و عفّت و پاکدامنی در اجتماع حضور یابند و برای رشد و ترقّی خود و جامعه گام بردارند.[45]حضور زنان در مساجد برای انجام فرایض دینی مصداق تعظیم و بزرگداشت مساجد است، ولی شرط حضور رعایت عفّت، حجاب و شئون اسلامی است.در مستندات متعدد قرآنی و روایی تأکیدات متعددی در مورد لزوم و اهمیت حضور زنان در مساجد و در سخنرانی  یا مجالس وعظ  پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)  یا در جلسات اختصاصی برای زنان شده است.[46]

   بر اساس مطالب بیان شده، زنان در آفرینش و سرشت با مرد یکسان است، در رشد و کمال معنوی و رسیدن به قلّه‌های بلند تقوا و فضیلت و کسب ارزش‌های والای الهی و انسانی نیز دارای استعدادهای سرشاری است. زنان به دلیل این‌که دارای نقش‌های متعدد مادری، همسرداری، مربی‌گری و تربیت و پرورش فرزندان، نفش های عاطفی در خانواده هستند. حضور زنان در مساجد می‌تواند باعث جذب خانواده‌ها شود. از این رو، متولیان فرهنگی باید همه موانع حضور بانوان در مساجد را به نحو مقتضی برطرف سازند. در ادامه بحث به برخی از نقش‌های متولیان فرهنگی مساجد در اشاره می‌شود.

4-2)رعایت عدالت در مدیریت فضای فیزیکی مساجد

 یکی از راه هایی که در جذب خانواده ها به مساجد مؤثر است، مدیریت بهینه فضای مساجد برای حضور بیشتر زنان است. متولّیان و مؤسّسان برخی از مساجد، فضا و برخی امکانات بیشتری را به آقایان اختصاص می دهند و در این خصوص عدالت را رعایت نمی‌کنند. این امر باعث می شود که مسجد جنبه مردانه داشته باشد و این نکته که مسجد متعلق به همه اعضای خانواده است، از اذهان دور بماند. متولّیان مساجد باید با توجّه به روند افزایش جمعیت محل مورد نظر و با در نظر گرفتن یک چشم انداز بلندمدت، فضای فیزیکی مساجد را تقسیم و تسهیم کنند.

جهت حضور بانوان در مساجد، ایجاد محیطی امن و بدون استرس، چه در مسیر مسجد و چه در داخل مسجد مهم است. مسیرهای تردّد و مکان های مربوط به زنان نباید در انظار عمومی و در معرض دید مردان باشد. اگر فضای مربوط به خانم‌ها کوچک‌تر از مکانی است که برای آقایان مهیا شده است؛ با استفاده از ابزار و پارتیشن‌هایی که قابلیت باز و بسته شدن دارند می‌توان در مواقع لزوم این فضا را تغییر داد و مدیریت نمود. هم‌چنین، بانیان و وقف‌کنندگان مساجد باید توجّه داشته باشند که در فضای مسجد مکانی را برای بانوان دارای عذر شرعی احداث نمایند تا ضمن حضور در کنار مسجد بتوانند از سخنرانی ها و دیگر برنامه‌های مسجد بهره مند شوند.

پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)، به زنان اجازه شرکت در مساجد می دادند و زنان او نیز در نمازها به مسجد می‌رفتند؛ با این‌حال آن بزرگوار دستور دادند که محل زنان از محل مردان جدا باشد و ورودی زنان و ورودی مردان مجزا باشد. هم‌چنین، حضرت دستور دادند که پس از نماز، نخست زن‌ها و بعد مردها بیرون بروند.[47]بر این اساس بهتر است همه بخش های مردان و زنان عموماً با پرده‌ای از هم جدا شوند، یا بخش زنان در قسمت بالایی یا زیرزمین ساختمان مساجد قرار دارند.

4-3)حضور هیئت امنای زن در تشکیلات اجرایی مسجد

امروز با گسترده تر شدن دامنه فعّالیت فرهنگی و تربیتی مساجد مسئولیت های این تشکّل مذهبی مضاعف شده است. در برخی از مساجد همه اعضای تشکیل دهنده هیئت امنا و متولّیان را آقایان تشکیل می دهند و فاقد عضو خانم در تشکیلات خود هستند. بسیار روشن است بر حسب اقتضائات خاصّ جسمی یا فکری و نگرشی زنان، نیازها و خواسته های آنها از برنامه های فرهنگی مساجد نسبت به مردان متفاوت است. بر این اساس، باید یک یا چند نفر از بانوان در تشکیلات مسجد و هیئت امنا یا مجموعه متولّیان حضور داشته باشند تا با شرکت آنها در جلسات برنامه ریزی فرهنگی، متولّیان جوانب امور مربوط به زنان را مدّنظر داشته باشند. اگر زنان توانمند و دارای مهارت های مدیریتی و اجرایی مناسب در تشکیلات هیئت امنای مساجد حضور داشته باشند خواسته ها و موارد مربوط به زنان بهتر و دقیق تر رعایت می شود و شرکت بانوان در مساجد به عنوان مهم‌ترین اعضای خانواده بیشتر خواهد شد.

5)نقش های تلفیقی امام مسجد و متولّیان فرهنگی درجذب خانواده ها

5-1)داشتن تفکّر چند بعدی در مخاطب شناسی فرهنگی

متولّیان فرهنگی و امام مسجد باید در تنظیم برنامه های فرهنگی به گستردگی و تنوّع سنّی و شخصیتی مخاطبان یا مستمعین[48]توجّه داشته باشند. تهیه و تنظیم و اجرای یک برنامه خاصّ برای افراد موجب جلب همان گروه خاصّ به مسجد می شود. اگر متولّیان فرهنگی در تدارک برنامه های فرهنگی دارای نگرش تک بعدی باشند، نمی توان شاهد حضور گسترده خانواده ها به مساجد بود. متولّیان باید در انتخاب سخنرانان دقت نمایند. سخنرانان باید در هر خطابه موضوعات و مباحث خود را از زوایای مختلف تحقیق و بررسی کنند و آن را برای همه گروه های سنّی و همه اعضای خانواده ارائه نمایند. در واقع نباید مخاطب شناسی کنند، بلکه باید مخاطبان شناسی نماید و به همه گروه های مخاطبان توجّه نمایند. سخنرانی هایی که فقط تک منظوره هستند و مثلاً فقط در مورد جوانان است یا فقط به مقوله زنان مرتبط باشد، بالطّبع فقط همان گروه مستمعین را جذب خواهد نمود. از این رو، در انجام برنامه های فرهنگی توجّه به موضوعات و برنامه ها یا فعّالیت های چندبعدی و چندگروهی بسیار مؤثرتر است و در جذب خانواده ها به مساجد تأثیر زیادی دارند.

5-2)توجّه به حضورنوجوانان و جوانان به مسجد

یکی از اعضای تشکیل دهنده خانواده، جوانان و نوجوانان هستند. آنها به عنوان یکی از عناصر پرتوان و پر انرژی نهاد خانواده باید در برنامه ریزی های جذب خانواده به مسجد لحاظ شوند. امروزبیرون آوردن جوانان از محیط بسته خانه و جذب آنها به بطن جریانات اجتماعی و دینی برای فعّالین فرهنگی از مهم ترین کارها به شمارمی‌رود تا شاهد جوانان خواب آلود و چشم دوخته به صفحه مانیتور رایانه و تلویزیون نباشیم. جوانان و نوجوانان به عنوان آینده‌سازان جامعه اسلامی از بزرگ‌ترین سرمایه‌های این کشور به شمار می‌روند وتلاش درجهت توسعه آگاهی‌های دینی آنان از اهمیت به‌سزایی برخوردار است. اگر میزان معرفت جوانان به آموزه‌های دینی و انوار زلال معارف دین از رشدونمو مطلوبی برخوردار باشد، شخصیت دینی آنان به گونه‌ای شایسته شکل خواهد گرفت و هنگام ورود به جامعه اسلامی تاثیر به‌سزایی در آن پدید خواهند آورد. «نوجوانی دوره شکل گیری هویت و جوانی زمان تثبیت آن است.در دورهٔ نوجوانی و کودکی خانواده بیشترین تأثیر را در شکل گیری هویت به عهده دارد. در دورهٔجوانی محیط زندگی اجتماعی و خود جوان نقش اساسی را در تثبیت هویت ایفا می کنند».[49]

امام خمینی (ره) فرمودند: «مساجد باید مجتمع بشود از جوان ها، اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوائدی دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتی که اسلام برای ما دستور داده و فراهم کرده است، چه مسائل سیاسی را حل می کند، چه گرفتاری هایی را حل می کند، این طور بی حال نبودیم که مساجدمان مرکز بشود برای چند پیرزن و پیرمرد» به نظر می آید دستگاه های متولّی فرهنگ باید رویکردی جدّی به مسجد داشته باشند و جایگاه مسجد در برنامه های ما مشخص شود.[50]

یکی از اشکالات عملکرد تعداد اندکی از امام جماعت و متولّیان فرهنگی، احترام وافر به کهنسالان و پیرمردان نمازگزار و توجّه کمتر به نوجوانان و جوانان است. آنها در این احترام کردن چه بسا از نوجوانان و جوانان نمازگزار غافل می شوند. هر فردی با بررسی صفوف نمازهای جماعت برخی مساجد متوجّه می شود که غالباً صف اول را پیرمردهایی تشکیل می دهند که زودتر از نوجوانان و جوانان در مسجد حضور یافته اند. به نظر می رسد که یکی از مصادیق توجّه و احترام به نوجوان و جوانان برای استمرار حضور آنها در مساجد، آگاه کردن آنان از ثواب حضور در صف اول نماز جماعت است. این کار در تشویق و ترغیب آنها به حضور فعّال در مساجد و افزایش اعتماد به نفس آنها بسیار مؤثر است.

5-3) توجّه به حضور کهنسالان و سالمندان در مساجد

سالخوردگان در فرهنگ اسلام جایگاه ویژه ای دارند و حفظ حرمت و احترام آن ها لازم و واجب است. وجود یک باب تحت عنوان «احترام به سالخوردگان» در اصول کافی، بیانگر منزلت آنان است. در جامعه دینی ما حضور کهنسالان در مجامع و جلسات و خانه‌ها را مغتنم و موجب برکت می‌دانند.پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله وسلم)می فرمایند: «لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُوَقِّرْ کَبِیرَنَا وَیَرْحَمْ صَغِیرَنَا».^[51]یعنی، کسانی که حرمت سالخوردگان را رعایت نمی کنند و به کوچک‌ترها نگاه ترحم و محبّت نمی اندازند، از ما نیستند.

کهنسالان و سالمندان هم مانند دیگران باید قادر باشند آزادانه و بدون خطر در مساجد تردّد کنند و از کلیّه حقوق اجتماعی خود برخوردار شوند[52]مهندسی و طراحی ساختمان مساجد باید با در نظر گرفتن همه مخاطبان انجام شود. تهیه فضایی مناسب برای سالمندان مثل کوتاه کردن پلّه‌ها، سرویس‌های بهداشتی مناسب، تهیه وسایل و تجهیزات مورد نیاز جهت تسهیل در انجام عبادات مثل صندلی‌های اقامه نماز در کنار حفظ کرامت و منزلت آنان می‌تواند برای حضور سالمندان در مساجد مؤثر باشد. مهندسانی که در طراحی و احداث مساجد نقش دارند باید از حیث فنّی به قوانین مناسب سازی[53]دقّت نظر داشته باشند. حضور کهنسالان و سالمندان در برنامه های مذهبی مساجد به عنوان الگویی عملی برای نوجوان و جوانان حائز اهمیت است و موجب ترغیب سایرین به حضور در مساجد می شود.

5-4) توجه به حضور خردسالان و نقش آن در حضور مادران و خانواده در مساجد

  یکی از مهم ترین عواملی که مانع حضور زنان و مادران در مساجد است، به همراه داشتن کودکان و خردسالانی است که وابستگی زیادی به مادران خود دارند. به عبارت دیگر، منع حضور خردسالان در مساجد به هر دلیلی که باشد، عدم حضور مادران و زنان را به همراه دارد. در تعالیم اسلامی به اهمیت حضور کودکان و فرزندان در فضای معنوی مساجد اشاره شده تا آن‌جا که برخی از روایات مربوط به سیره رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) و سیره عملی ائمه (علیه السلام) به حضور کودکان در مسجد حین اقامه نماز و در صفوف نماز جماعت مربوط می شود.^[54]امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «کان رسولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله وسلم) یسمَعَ صَوتَ الصّبی وَ هُوَ یبکی وَ هُوَ فِی الصّلاةِ فَیخَفّف الصلاة أن تعبَر اُمّه»؛^[55]رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) هنگام خواندن نماز جماعت، صدای گریه طفلی را شنید که مادرش او را با خود به مسجد آورده بود. آن حضرت نماز را کوتاه کرد تا مبادا نگرانی در مادرش پیدا شود.

چه بسا مادرانی که به خاطر مشکلات ناشی از به همراه داشتن کودکان، در مساجد حضور نمی یابند. متولّیان مساجد باید در خصوص رفع این عامل، تصمیمات لازم را اتّخاذ نمایند. یکی از این راه حل ها، تأسیس «مسجد مهد» در کنار مساجد است. مسجدمهد، مهد کودکی است که هدف راه‌اندازی آن در کنار مساجد، نگهداری وآموزش مذهبی و قرآنی خردسالان و فراهم کردن فضایی معنوی، برای کودکان است. مسجد مهد در کنار مساجد و با تأکید بر مسئله احیای مساجد و با در نظرگرفتن مساجد به عنوان مهد تربیت و آموزش مسائل اعتقادی و اجتماعی تأسیس می شوند.^[56]

پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در مسجدالنبی محلی برای حضور بچه ها به نام «روضة الطفلان» یعنی باغ بچه ها قرار دادند. بهتر است امروز نیز ما به تبعیت از آن حضرت با تأسیس مسجد مهد برای کودکان اقدام نماییم. این کار در افزایش نمازگزاران در سطوح سنی بالاتر نیز مؤثر خواهد بود؛ یعنی کودکی که راغب به مسجد می شود به طور طبیعی پدر، مادر، برادر و خواهرش را با شیوه های کودکانه خود وادار می کند که در وقت نماز و سایر برنامه های فرهنگی در مسجدحضور داشته باشند.^[57]

5-5)تأسیس کانون های فرهنگی چند منظوره

تشکیل کانون های فرهنگی با بخش های زیرشاخه ای برای همه گروه های سنی و اعضای خانواده یکی از موارد مؤثر در جذب خانواده ها به مسجد است. مقام معظم رهبری (مدّ ظلّه العالی) در این خصوص در سفر اخیر خود به استان خراسان شمالی فرمودند: «من سفارش می کنم که کانون های فرهنگی ـ  هنری مساجد را فراموش نکنید... فکرکنید، مطالعه کنید و سخنی که متناسب با نیاز آن جوانی است که آن‌جا حضور پیدا می کند، فراهم کنید... خودتان را مجهزکنید، به سلاح معرفت و استدلال مسلح کنید، بعد به این کانون های فرهنگی ـ هنری برویدو پذیرای جوان ها باشید...».[58]

بیشتر کانون های مساجد، فعّالیت ها و برنامه ریزی منسجمی برای همه گروه های اعضای خانواده ندارند. بنابراین، متولّیان مساجد باید برای جذب خانواده ها کانون هایی در مساجد تشکیل دهند که با تفکیک و شاخه بندی آنها بتوان برای همه اعضای خانواده ها طرح و برنامه های فرهنگی انتخاب و اجرا نمود. در واقع باید در مورد تأسیس کانون فرهنگی دختران جوان، پسران جوان، زنان و مردان میان سالان و حتّی کودکان تصمیمات جدّی گرفته شود یا کانون های قبلی را با مدیریت فرهنگی صحیح گسترش داد.

5-6)توجّه جامع به کارکردهای آموزشی مساجد

یکی از انتقادات وارد بر عملکرد برخی امام مساجد و متولّیان این است که آنها بُعد آموزشی مساجد را کمتر مدنظر قرار می دهند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) می فرمایند: «کُلُّ جُلُوسٍ فِی الْمَسْجِدِ لَغْوٌ إلاّ ثلاَثةٌ؛ قرائةُ مُصلٍّ، أوْ ذِکرُ اللّهِ، أوْ سائِلٌ عَنْ عِلْمٍ».[59]هر نشستنی در مسجد بیهوده است، مگر این‌که برای سه کار باشد؛ خواندن قرآن، ذکر خدا، اندوختن دانش. در سال های آغاز بعثت، پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)، یاران خویش را در مسجدالحرام گرد می‌آوردند و واجبات و محرمات الهی را به آنان آموزش می دادند.[60]پس از هجرت بیشتر اوقات پس از نماز صبح و عشا به سخنرانی و گفت‌و‌گوهای علمی می پرداختند.[61]این جلسه ها با حضور مردان و زنان مسلمان برپا می شد.[62]تفسیر قرآن و سخن گفتن پیرامون معانی آیات آن، بخش در خور توجّهی از سخنرانی های پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) را تشکیل می داد. علاوه بر جلسه های سخنرانی پیامبر، کلاس های آموزشی گوناگونی نیز در مسجد تشکیل می شد.[63]با این توضیحات، اهمیت جنبه های آموزشی مسجد معلوم می شود.

از منظر روایات اسلامی، تشکیل جلسه های علمی در مسجد، نسبت به برگزاری جلسه‌های دعا، جایگاه والاتری دارد و پاداش آن، ثواب عمره کامل یا حجّ کامل[64]و جهاد در راه خدا است[65]که رحمت خدا آنان را فرا می گیرد.[66]در این میان، طرح مباحث دینی در مسجد، فضیلت بیشتری دارد. پس از پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)، ائمه معصومین (علیه السلام) نیز برای حفظ جنبه های آموزشی مسجد، تلاش های ارزنده ای انجام دادند. مسجد، ابزارها و موقعیت هایی را در اختیار دارد که به کمک آن می توان به آموزش و افزایش شناخت دینی نمازگزاران پرداخت. مسجد مکانی است که مسلمانان برای برپایی فرائض الهی و مجالس مذهبی در آن حاضر می شوند و این فرصت مناسبی است تا معارف و احکام دین منتشر شود. البته نقش امام مسجد در این میان بسیار مهم است.

پیش از پیدایش مدرسه، مساجد یگانه مرکز مهم آموزشی ـ فرهنگی در جهان اسلام بوده است. پس از آن نیز، مدرسه در دامان مسجد بنا می شد. از همین رو، در بیشتر کتاب هایی که درباره مسجد به نگارش در می آمد، از مدرسه بسیار سخن گفته می شد که سبب آن ارتباط نزدیک مسجد و مدرسه است.[67]

   بنابراین، امام مساجد و همه متولّیان فرهنگی و هیئت امنای مساجد باید به کارکرد آموزشی مسجد در همه ابعادش توجّه نمایند تا از پتانسیل موجود در مساجد و تجمعاتی که برای برنامه های مذهبی مقطعی یا دائمی ایجاد می شود به بهترین صورت استفاده کنند. این امر خود زمینه ای برای گسترده تر شدن حضور همه افراد و خانواده ها در مساجد می گردد.

5-6-1)جلسات آموزش احکام و مسایل شرعی برای بانوان

  زنان به عنوان نیمی از پیکر جامعه انسانی، همانند مردان مطرح هستند و نمی‌توان از نقش سازنده آنان چشم پوشید. در راستای آموزش بانوان در مسجد باید تصمیمات جدّی اتخاذ گردد. بانوان به خاطر نقش های مؤثر و متنوع در خانواده مانند نقش همسری و شوهرداری، نقش مادری، نقش تربیت فرزند، نقش عاطفی و... الزاماً با بسیاری از فعّالیت‌های گسترده زندگی روزمرّه ارتباط تنگاتنگ دارند. وظایف خاصّ و نقش های با اهمیت، نیاز توسعه یافته بانوان به احکام و دستورات فقهی را روشن می سازد. هم‌چنان که بخش اعظم توضیح المسایل ها و رساله های عملیّه را احکام خاصّ مربوط به بانوان تشکیل داده است و مسایل شرعی پیچیده ای در این مباحث وجود دارد. بعضی فقها و مراجع در این خصوص گفته اند: اگر راهی برای یادگرفتن مسائل اسلامی جز از طریق رفتن به مسجد وجود ندارد واجب است بانوان به مسجد بروند.[68]

   در روایات مربوط به سیره نبوی در خصوص اختصاص زمانی برای زنان نقل شده است که گاهی زنان به آن حضرت می گفتند: «لَقَد غَلَبَنا عَلَیکَ الرَّجالُ فَاجعَل لَنا یوماً وَقَد فَعَلَ رَسُولُ اللهِ ذلِکَ».[69](ای رسول خدا) شما را مردان احاطه کرده اند. روزی را هم برای ما اختصاص بدهد و رسول خدا چنین کرد. بنابراین، مسئولیت بانوان در خانواده و بیرون خانواده و نیز نقش ها و وظایف اقتضایی آنها ایجاب می کند که راه و رسم زندگی طبق شئونات اسلامی را در قالب برنامه های منسجم و مستمر فرهنگی مساجد آموزش ببینند و فرا گیرند. متولّیان فرهنگی مساجد با عنایت به موضوع فوق بهتر می توانند در جذب حداکثری بانوان در مساجد تصمیم گیری نمایند.

5-6-2)برگزاری جلسات و کارگاه های آموزش خانواده

 امروز دشمنان دین اسلام دریافتند که آن‌چه آنها را در اجرای اهداف شوم تهاجم فرهنگی و شبیه خون فرهنگی موفّق خواهد کرد، تخریب بنیان خانواده هاست. در چنین شرایطی امام مساجد و مبلّغان و متولّیان فرهنگی مساجد باید به آموزش خانواده بر حسب موازین اسلامی و ایجاد و توسعه خانواده اسلامی با تأکید بر سبک زندگی اسلامی اهتمام ورزند. کارگاه ها و کلاس های آموزشی برای جوانان در شرف تشکیل خانواده و ازدواج یا تشریح اصول اخلاق در خانه برای همه اعضای خانواده و استفاده از آموزه های اسلامی در تحکیم بنیان خانواده ها یکی از فعّالیت های مهم فرهنگی تربیتی است که در جذب خانواده به مساجد و کاهش آسیب های اجتماعی بسیار مؤثر است.[70]بسیاری از تحقیقات علمی و میدانی بیانگر این مطلب هستند که برخی از آسیب های رفتاری را می توان با تکنیک «خانواده درمانی»[71]درمان نمود یا اثرات آن را کاهش داد. روانشناسانی که به خانواده درمانی و «ازدواج درمانی»[72]اعتقاد دارند از عامل مهمی چون معنویت، مذهب، دین و برنامه های فرهنگی و مسجدی برای اهداف درمانی و بالینی خود استفاده می‌کنند.[73]

5-7)ایجاد صندوق قرض الحسنه مساجد وتوجّه به اقتصاد خانواده

مهم ترین علت ایجاد صندوق های قرض الحسنه انگیزه مذهبی و دینی است. قرض‌الحسنه به عنوان یک سنّت حسنه در گذشته به صورت عقد بین فرد قرض دهنده و قرض گیرنده انجام می شد و این امر با ارزش، سال های متمادی بین مسلمانان جهان به عنوان نوعی عبادت تلقّی و به قصد اجر اخروی انجام می شد. جلوه های زیبای قرض الحسنه در قرآن بسیار است. آن‌جا که می فرماید: «مَن ْذَاالَّذی یُقْرِضُاللَّهَ قَرْضاًحَسَناًفَیُضاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌکَریم»؛[74]کیست آن‌کس که به خدا وامی نیکو بدهد تا نتیجه اش رابرای وی دو چندان گرداند و او را پاداشی خوش باشد؟

در سال 1348 اولین صندوق قرض‌الحسنه در یکی از مساجد جنوب تهران به نام «صندوق ذخیره جاوید» تشکیل شد. این صندوق با هدف کمک به محرومان و نیازمندان و مبارزه با معاملات ربوی و رباخواری، ابتدا کمک های بلاعوض پرداخت می کرد و بعد از مدّتی به پرداخت قرض‌الحسنه مبادرت ورزید. بعد از آن صندوق‌های متعددی در مساجد دیگر یا خارج مساجد در تهران و سایر شهرها تأسیس شدند و گسترش یافتند.[75]

در فرهنگ اسلامی، قرض دادن و برطرف کردن نیازهای مؤمنان، کار پسندیده ای به شمار می آید. متولّیان فرهنگی مسجد می توانند با تشکیل صندوق قرض‌الحسنه، کارآیی اقتصادی مساجد را حفظ نمایند. در واقع دست گیری افراد نیازمند در بحران های اقتصادی با ارجحیت بُعد خانوادگی آن بحران ها، مهم ترین تأثیر این صندوق هاست. با پند و اندرز مبلغان دینی در مسجد و امام مساجد در مورد این موضوع، خیزش ملّی و جریان های فقرزدایی در سطح جامعه افزایش می یابد. این موضوع بسیاری از خانواده ها را به حضور فعّال در مساجد ترغیب می کند.

6)نتیجه گیری

  با تحلیل کلی مطالب مطرح شده می توان گفت همه متولّیان فرهنگی مساجد اعمّ از امام مسجد، متولّیان فرهنگی و مسئولین اجرایی و تصمیم گیرندگان مساجد باید با برنامه‌های چند بعدی برای همه گروه های سنی اعضای خانواده جاذبه معنوی لازم را فراهم نمایند. آنها باید با برنامه ریزی تک بعدی یا جزئی و تلفیق برنامه ها و تولیت و مدیریت یک برنامه جامع راهبردی، به مهندسی فرهنگی و مدیریت فرهنگی بپردازند. چشم اندازی که امام جماعت و متولّیان فرهنگی مساجد را در این هدف گرانقدر یاری می‌رساند، دارا بودن نگرش سیستمی ـ  اقتضایی در رابطه با همه اعضای خانواده شامل: پدران، مادران، نوجوانان، جوانان و کودکان در هر جنسیت است. در واقع امام مساجد و متولّیان فرهنگی باید به نیازهای چند وجهی خانواده ها که شامل نیازهای عبادی، تربیتی، اجتماعی، آموزشی و اقتصادی است، توجّه نمایند و در تمام برنامه های فرهنگی آنها را لحاظ نمایند. بدین ترتیب خانواده ها، حضور در مساجد و فعّالیت های مسجدی را بخشی از زندگی خانوادگی خود دانسته و به صورت گروهی و تلفیقی و بیش از پیش در مساجد حضور می یابند.

منابع و مآخذ

الف)فارسی

• قرآن کریم،ترجمه: فولادوندمحمدمهدی،دفترمطالعات تاریخ ومعارف اسلامی،چاپ اول، 1379.

1. الموسوی الخمینی (ره) روح الله،چهل حدیث (اربعین حدیث)،موسسه تنظیم و نشرآثارامام خمینی، ۱۳۶۸.

2. صحیفه نور،موسسه تنظیم و نشرآثارامام (ره)،ج 13،تهران، 1385

3. آذربایجانی،مسعود،معارف،خرداد 1388،ش 66،روانشناسی دین (قسمت اول)،قابل دسترس درپایگاه اطلاع رسانی حوزه به آدرس:  www.hawzah.ne

4. برجیان،منصور،جغتایی بهزاد،مناسب‌ سازی دراماکن عمومی وتجاری،انتشارات فنون معاصر،چاپ اول، 1385.

5. شیخ صدوق،ابن بابویه قمی ابوجعفرمحمدبن علی (مشهوربه شیخ صدوق)،من لایحضره الفقیه،ترجمه و شرح: غفاری محمدجواد،غفاری،علی ‌اکبر،بلاغی صدرالدین،نشرصدوق،تهران،ج 1 وج 2، ١٣۶٧. 

6. پناهی،علی احمد،نقش نمازدرآرامش روان،فصلنامه روانشناسی درتعامل دین،س1،ش1،بهار 1387.

7. پورعلی فرد،محمدمهدی،نکته‌ای دربارةروش تربیت دینی نسل جوان ونوجوان،ج 1، شاکر،چاول، 1376.

8. جمعی ازفضلا و نویسندگان،تفسیرنمونه، (زیرنظرآیتالله مکارم شیرازی) تهران،انتشارات دارالکتب الاسلامیه،ج11،چ6، 1368.

9. حسینی سیّدحمید،منتخب میزان الحکمه باترجمه فارسی،باهمکاری سیّدمحمّدکاظم طباطبایی،مرکزتحقیقات دارالحدیث، 1388.

10. حیدریان،حمیرا،آشنایی باوظایف دفترشبه خانواده همه چیزبرای نزدیکی بیشتر به خانواده،پیام زن،شهریور 1385،شماره 174،قابل دسترس در: http://www.hawzah.net

11. خدارحیمی،سیامک،جعفری سیدغلامرضا، نقش مذهب بر بهداشت روانی،رواندرمانی وروانشناسی بالینی،فصلنامه اصول بهداشت روانی،ش 4،سال اول،زمستان 1378.

12. دفترتحقیقات کاربردی معاونت اجتماعی نیروی انتظامی مازندران،مجموعه مقالات همایش منطقه ای آسیب های نوپدید،چاپ اول،خرداد1390.

13. دهخدا،علی اکبر،لغتنامه دهخدا،باهمکاری گروهی از نویسندگان،دانشگاه تهران،جلد 14،چ2، 1377.

14. رستگار،مرتضی (محقّق)، 110سؤال پیرامون مسجد،دفترمطالعات وتحقیقات مرکزرسیدگی به امورمساجد،انتشارات موسسه فرهنگی ثقلین،مرداد 1384.

15. رشیدی پور،مجید،آشنایی باتعلیم وتربیت اسلامی،انتشارات انجمن اولیاومربیان،آذر 1382.

16. رضایی،علی،جایگاه مساجد درفرهنگ اسلامی،مؤسسه فرهنگی ثقلین قم،چاپ اول، 1382 خرداد.

17. شبلی،احمد،تاریخ آموزش در اسلام،ترجمه: ساکت محمدحسین،دفترنشرفرهنگ اسلامی،تهران، ۱۳۶۳ هـ. ش،پیوست ۲ (نقدی برکتاب تاریخ آموزش دراسلام) ازمصطفی جواد.

18. طباطبایی بروجردی،حسین (متوفی1340)،جامع الحادیث شیعه،قم،ج6، 1369.

19. طباطبایی،سیدمحمدحسین،تفسیرالمیزان (23 جلدی)،ترجمه موسوی همدانی سیدمحمدباقر،نشربنیادعلمی وفکری علامه طباطبایی،جلد 12،چاپ چهارم، 1370.

20. طباطبایی،محمدحسین،تفسیرالمیزان،ترجمه موسوی محمدباقر،انتشارات دفترانتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)،قم،ج 16، سال ١٣٧۴ .

21. طبرسی الفضل ابن الحسن،مجمع البیان فی تفسیرالقرآن،ترجمه،تحقیق و تصحیح: جمعی ازمترجمان و نویسندگان،نشرفراهانی،تهران،ج ۱۱،سال 1351.

22. عظیم زاده اردبیلی،فائزه،مطالعه تطبیقی حقوق زنان ازمنظراسلام وغرب،دانشگاه امام صادق (علیه السلام)،مرکزامورزنان و خانواده،معاونت آموزش پژوهش، 1386،قابل دسترس درآدرس:  http://www.women.gov.ir

23. فرجی،محمدمهدی،ویژگی های امام جماعت موفق،مبلغان،شماره 118،مرداد 1388،صص 32-43.

24. قربانی،نیما،روان‌شناسی دین: یک روی‌آورد علمی چندتباری،قبسات،ش 8، 1377.

25. قرشی،باقرشریف،زندگانی حسن بن علی (علیه السلام)،ترجمه فخرالدین حجازی،انتشارات بعثت،تهران،چ2،ج 1، 1353.

26. لطف آبادی،حسین،روانشناسی رشد 2،سمت،تهران،چ اول،1390.

27. مطهّری،مرتضی،تعلیم وتربیت دراسلام،صدرا (باکسب اجازه ازشورای نظارت برنشرآثاراستادشهید)،چاپ 23،بهار 1373.

28. مکارم شیرازی،ناصر،باهمکاری جمعی ازنویسندگان،تفسیرنمونه (تفسیروبررسی تازه ای درباره قرآن مجیدبادرنظرگرفتن نیازها،خواست ها،پرسش ها،مکتب‌هاومسائل روز)،دارالکتب الاسلامیه،تهران،ج 7،1380.

29. مکارم شیرازی،ناصر،رساله توضیح المسائل،انتشارات امام علی ابن ابیطالب (علیه السلام)،چ31، 1389.

30. مؤسسه مسجد،حضورسبززنان درخانه های خدا،نشریه مبلغان،فروردین 1382،شماره 40.

31. همدانی رفیع الدین،اسحاق ابن محمد (قاضیابرقوه، 583-623)،سیرت رسول الله (به روایت عبدالملک ابن هشام)،ترجمه فارسی و ویرایش متن: مدرس صادقی جعفر،نشرمرکز،تهران،چسوم، 1383.

ب) عربی

1. طوسی، ابی جعفرمحمدبن حسن(متوفی460)،تهذیب الاحکام،مصصح: موسوی خراسان سیدحسن،دارالکتب الاسلامیه،تهران، 1390ق.

2. حرّعاملی،محمدبن الحسن (متوفی1104ق)،وسایل الشیعه،انتشارات اسلامیه،تهران،چ3،ج 1 و 3 و ٥،  ۱۳۶۷

3. سجستانی الازدی،ابی داودسلیمان بن الاشعث (202-275ق)،سنن ابی داوود،دارالحدیث،قاهره،مجلدات 1 و 2، 1999م برابر با ۱۳۷۸ش.

4. ابن حجر عسقلانی،ابوالفضل شهاب‌الدین احمدبن علی بن محمد،فتح الباری فی شرح البخاری،المکتبه العصریه، صیدا،بیروت،ج1، ۱۳۸۹.

5. بخاری،محمداسماعیل،صحیح بخاری،تحقیق: قایم الشّماعی الرّفاعی،دارالقلم،بیروت،ج ۱، (نه جلددرچهارمجلد)،کتاب الصلاة،باب ۷5، ۱۴۰۷ق،

6. زرکشی،محمّدبن عبدالله بن بهادر (745-794 ق)،اعلامالمساجدباحکام المساجد،وزاره الاوقاف،تحقیق ابوالوفاءمصطفی المراغی،قاهره، 1420ق.

7. طباطبائی حکیم،سیّدمحسن،مستمسک عروه الوثقی،دارالتفسیر،قم،چ 1، 1416ق،ج 7.

8. طبرسی،احمدبن علی بن ابوطالب،الاحتجاج،نشرمرتضی،مشهد، ۱۴۰۳ق.

9. شهید ثانی عاملی شامی،زین العابدین بن علی بن احمد(۹۱۱-‎۹۶5ق)،منیةالمریدفی ادب المفیدوالمستفید،به تحقیق مختاری رضا،مکتب الاعلام الاسلامی،قم،چاول،‎۱۴۰۹ قبرابربا‎۱۳۶۸ش.

10. کتّانی،عبدالحی سیدمحمد (متوفی1382 ق)،نظام الحکومةالنبویةالمسمّی التراتیب الاداریة،دارالاحیاءالتراث العربی،بیروت،ج2، 1346 ـ 1349ق.

11. قریشی،سیدعلی اکبر،قاموس قرآن،تهران،دارالکتب الاسلامیه،چاپ ششم، 1412ق.

12. کلینی،ابوجعفرمحمدبن یعقوب،اصول کافی،انتشارات ولیعصر،تهران،ج 3،سال 1375.

13. مجلسی،محمّدباقر،بحارالانوار،انتشارات اسلامیه،مجلدات 77 و 72،سال 1362.

14. مصطفوی،حسن،التحقیق فی کلمات القرآن الکریم،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،تهران،چ اول، ١٣٧۴. 

15. نوری، حاج میرزاحسین (محدث نوری1320 ق)،مستدرک الوسائل،مؤسسه آل‌البیت لاحیاءالتراث،قم،ج۶، 1408ق

16. هیثمی،نورالدین،مجمع الزوائدومنبع الفوائد،دارلکتب العلمیة،بیروت،جلد٢، ۱۴۰۸ق.

ج)وب سایت ها و منابع الکترونیکی

1. آقایی، حمید، نشست خبری با خبرنگار شبستان، 1392، قابل دسترس در:www.shabestan.ir

2. پایگاه خبری تحلیلی پارسینه،خبر ۲۰۱۰۶،اردیبهشت ۱۳۸۹،قابل دسترس درسایت:  www.parsine.com

3. پورابراهیم،سلیمان،متن گفتگوی انجام شده باخبرنگارمهر،رشت، 1392،قابل دسترس درآدرس: http://www.mehrnews.com

4. جامعه معلولین ایران،قانون جامع حمایت ازحقوق معلولان وآیین‌نامه‌های اجرایی مصوب؛قابل دسترس درآدرس:  http://iransdp.com

5. حسینی خامنه‌ای،سیدعلی،متن بیانات معظم له دردیدارعلما وروحانیون استان خراسان شمالی در  19مهرماه1391،   www.leader.ir

6. خبرنامه مشرق نیوز ،خبر ۶۹۴۲۷،مهر۱۳۹۰،قابل دسترس درآدرس: www.mashreghnews.ir

7. دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، ناشر چاپی: سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، نشر دیجیتال: مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان، ج 28، ص سریال1579، 1341-1342، نسخهpdf، به آدرس:www.ghaemiyeh.com

8. سازمان بهزیستی کل کشور به آدرس: http://behzisti.ir/services

9. موظف ‌رستمی،محمدعلی،امام مسجد یا امام جماعت مسجد،خرداد 1392،سازمان تبلیغات اسلامی،قابل دسترس درآدرس:  http://www.ido.ir

10. ویکی پدیابه آدرس: http://fa.wikipedia.org

د)منابع انگلیسی

1. gouger, j. daniel and robert w. knap; (1974), system analysis techinque, new york,  john wiley and sons, p:39.

2. haug, i. e. (1998). including a spiritual dimension in family therapy: ethical considerations. contemporary family therapy, 20, 181-194.

3. john m. wallace jr, tyrone a. forman, (1998) , religion’s role in promoting health and reducing risk among americanyouth, health education & behavior vol. 25 (6),  pp: 721-741,  (december).

4. marianne mcinnes miller, alan korinek, david c. ivey, (2004) , spiritualty in mft training: development of the spiritual issues in super vision scale. contemporary family therapy 26(1), march, human sciences press, inc.pp: 71-82.

5. tiffany nickles, (2011) , the role of religion and spiritualty in counseling, a senior project for the bachelor of science degree in psychology, (faculty advisor: basil fiorito) california polytecnic staye university, san luis obispo spring quarter, p 3.

پی نوشت ها: