مقدمه
دین اسلام، تشکیلاتی ترین سیستم موجود را در مقایسه با قدیمی ترین احزاب و تشکل ها رد محل تاریخ جهان داراست و شاید علت رشد و بالنده بودن دین اسلام در میان تمامی ادیان همین مطالب است. براستی کدام تشکل را در تاریخ بشری سراغ دارید زمینه که نه تنها گردهمایی سالانه یا ماهانه و یا هفتگی، که تجمع روزانه پیروان خود را فراهم کند و جالب تر آن که در یک شبانه روز پنج بار و حداقل سه بار افراد را در کنار هم جمع کند. آری اسلام قوی ترین سیستم فراخوانی جمعیت را با کم هزینه ترین شکل ممکن فراهم کرده است ، با مسجد و نماز.
اگر احزاب بزرگ دنیا، با هزینه های گزاف به خود می بالند که توانسته اند از حجمی بزرگ از هواداران خود را در طول یک سال، یک بار جمع کنند، آن هم بدون آن که اطمینان را به جلب رضایت همه هواداران خود داشته باشند در دین اسلام به سهولت و این اجتماع میلیونی پیروان، غالباً بیش از یک بار در شبانه روز، در مسجد اتفاق می افتد.
آیا به درستی من و شما با خود لحظاتی به این خاستگاه عظیم قدرت الهی اندیشیده ایم؟ آیا به خاطر می آوریم که بیشترین حرکت های توده ای و مهییج مردم در انقلاب اسلامی از همین مساجد سرچشمه گرفته ای؟ آیا در دوران پس از انقلاب به جایگاه مهم مسجد و نقش چشمگیری این مکان های مقدس، در هدایت توده ها و هماهنگی آنها با آرمان های انقلاب، استفاده شایان و مناسب را برده ایم؟ آیا به جایگاه مساجد، این خانه های خدا روی زمین بهای لازم را داده ایم؟ در حدیث قدسی آمده است:
«آگاه باشید که خانه ی من در روی زمین مساجد است. آنها برای اهل آسمان همچنان می درخشند که ستارگان بر روی اهل زمین پرتوافشانی می کنند.»
آری بررسی مساجد، خانه های خداوندی در روی زمین اثر و همواره اجازه داده از این خانه ها، و نام خداوند در سراسر گیتی بلند باشد و مشعل های هدایت الهی از این مکان ها بر سراسر جهان نور افشانی نماید.
مسجد موضوعی است که از جهات گوناگون در گذر زمان مورد توجه همه مسلمانان بوده است. معماران بزرگ با تمام وجود، سعی بر برافراشتن بناهای ماندگار در تاریخ اسلامی از خود داشته اند امروز در سرزمین های اسلامی مساجدی با قدمت هزار ساله و بیشتر را می توان جست. از حیث تحولاتی اجتماعی می توان گفت: هیچ حرکت و تحولی را در سرزمین های اسلامی نمی توان یافت که مسجد در آن نقش نداشته باشد. از منظر فقه، کمتر موضوعی را می توان یافت که به اندازه مسجد مورد اهتمام فقها قرار گرفته باشد. (1)
واژه مسجد در لغت
در متون و فرهنگ اسلامی، مسجد به مکانی گفته می شود که عبادتگاه مؤمنان است. وجه تسمیه عبادتگاه مسلمانان بر مسجد از آن روی است که سر به سجده نهادن مظهر اوج فروتنی و کرنش آدمی در برابر خداوند است. (2)
برخی گفته اند: واژه مسجد عربی شده مَزگَت فارسی است که به همان معنا در قدیم به کار رفته است. هنوز هم برخی از نیایشگاه های تاریخی ایران مانند اسپی مزگت (مسجد سفید) د رگیلان همان نام فارسی خود را حفظ کرده اند. عرب ها پس از وام گیری از این واژه از پارسی از آن واژه هایی مانند سجود- سجاد و سجاده ساختند. (3)
واژه مسجد در قرآن
کلمه مسجد جمعاً 28 مرتبه در قرآن کریم ذکر شده است. که 22 مورد آن به صورت مفرد و 6 مورد آن به صورت جمع آمده است. در این آیات به اهمیت و جایگاه رفیع مسجد در اسلام، پاره ای از احکام مسجد، مسجدالحرام و احکام خاص آن مسجد الاقصی و مسجد اصحاب کهف، اشاراتی شده است.(4)
البته از این تعداد 15 مورد درباره «مسجد الحرام» است و یک بار درباره «مسجد الاقصی(5)» و یک بار درباره «مسجد (6)»
اهمیت مسجد
از آیات متعدد قرآن به روشنی استفاده می شود در جامعه این اهمیت و ارزش ویژه بی نظیری دارد، به طوری که هیچ کانون و مرکزی در هر مکانی و زمانی نمی تواند همتا یا جایگزین آن باشد. این حقیقت با توجه به فواید، آثار و کارکردهای گوناگون مسجد از نگاه قرآن که در نوشته حاضر مطرح شده است روشن و قابل اثبات است، ولی در برخی آیات قرآن به طور ویژه و با تعبیرهای خاص بیان گردیده است:
الف- آیه 36 سوره نور:
« فی بُیوتٍ اَذِنَ اللهُ اَن تُرفَعَ...»
« انوار هدایت الهی در خانه هایی قرار دارد که خداوند اذن داده است که قدر و منزلت آنها رفعت یابد.»
مقصود از «بیوت» مساجد است(7) یا این که مساجد از مصادیق روشن و قطعی آن است(8). و رفع به معنای رفعت قدر و منزلت و تعظیم است.(9)
بنابر این، مساجد خانه هایی اند که خداوند خواسته ای رفعت و منزلت داشته باشند و همواره مورد تعظیم و احترام قرار گیرند. مؤید این مطلب روایاتی است که مساجد را خانه های خدا در زمین معرفی کرده است. پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود:
«المساجد بیوت الله فی الارض… (10)»
«مساجد خانه های خدا در زمین اند.»
عظمت و برتری حقیقی، اصالتاً از آن خداست و عظمت و برتری هر چیز دیگر، به اندازه نسبت و ارتباطی است که با او دارند. در آیه یاد شده پس از بیان عظمت و اهمیت مساجد، به راز آن نیز اشاره شده است:
« و یُذکَرَ فیهَا اسمُهُ یُسَبَّحُ لَهُ فیها بِالغُدُوَّ و الاصال»
« و خداوند اذن داده که نام او در آن خانه ها برده شود و هر صبح و شام درآنها تسبیح او گویند.»
معنای دو جمله یاد شده این است که دلیل عظمت و اهمیّت مساجد، ذکر و تسبیح مستمر خدا در آنها است. و مرحوم طبرسی درباره جمله «ان تُرفع» می گوید: مقصود این است که مساجد را تعظیم نموده و آن را از نجاسات، معاصی و پلیدی حفظ و پاک نگه دارید.(11)»
شایان ذکر است که «فی اذن الله أن ترفع» شامل همه مساجد می شود، گرچه همه مساجد در اهمیّت و قداست در یک درجه نیستند بلکه برخی مساجد از اهمیت ویژه و خاصی برخوردارند. بنابراین، سخن مفسرانی که گفته اند آیه یاد شده شامل مساجدی است که توسط چند تن از انبیای الهی تأسیس شده اند را می توان اشاره به مهم ترین و شاخص ترین مساجد دانست.
و آن مساجد عبارتند از: کعبه که سازنده آن حضرت ابراهیم و اسماعیل بودند و مسجد بیت المقدس که توسط حضرت سلیمان را بنا شده و مسجد مدینه (مسجد النبی) و مسجد قبا که بنیان گذار آن پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله وسلم) بوده است.(12)
ب: آیه 18 سوره جّن:
« و اَنَّ المَسجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدعوا مَعَ اللهِ اَحَداَ»
«مساجد از آن خداست ،پس هیچ کسی را با خدا نخوانید.»
در این آیه خداوند با تأکید می فرماید:
«مساجد از آنِ خداست.»
در این که مقصود از «المساجد» در آیه یاد شده چیست؟ مفسران احتمال های گوناگونی مطرح کرده اند، از جمله این که: مقصود از آن، مسجد به معنای معروف و معمول آن (یعنی بناهای خاصی که به نام مسجد شهرت دارند و برای اقامه نماز و بندگی و یاد خدا بنا شده اند) است. طبق این تفسیر معنای آیه این است که: مسجدها مختص خداست، پس در آن غیر او را پرستش نکنید. (13)
گروهی از مفسران گفته اند: مقصود از «المساجد» در آیه مذکور تمام نقاط زمین است، زیرا پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود:
«جُعِلَت لِیَ الارضُ مسجداَ.(14)»
«زمین برای من مسجد و محل سجده قرار داده شده است.»
در این صورت معنای آیه این می شود: مساجد (زمین ) از آن خداست پس در آن غیرخدا را پرستش نکنید.
خداوند به اولین مسجد بنا شده در زمین سوگند یاد کرده ای که نشانه اهمیت و عظمت آن است. مرحوم طبرسی می گوید: برخی مفسران گفته اند مقصود از «وَ البَیتِ المَعمُورِ؛ سوگند به خانه آباد»(15) کعبه و بیت الحرام است که همواره با انجام حج و عمره آباد است و این، اولین مسجد بنا شده برای عبادت در زمین است. (16)
علاوه بر آیات یاد شده، خداوند در قرآن در موارد متعدد این مراکز مقدس را «مساجد الله ، مسجدهای خدا» نامیده(17) و آن را به نام مبارکش اضافه کرده است و این نشان دهنده لطف و عنایت خاص او بر این اماکن و اهمیت و عظمت آن است.
نیاز به مسجد
آیات قرآن و سنت پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله وسلم) گویای این حقیقت است که جامعه دینی و اسلامی تنها با محوریّت مسجد شکل می گیرد و تأسیس مسجد از اولیّن نیازهای جدّی جوامع دینی و توحیدی است. پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) پس از هجرت از مکه به مدینه در اولین اقدام دو مسجد قبا و مسجد مدینه (مسجد النبی) را بنا کرده و با محوریّت مسجد به سایر امور سامان بخشیده است. حضرت پس از ورود به قریه قبا که در شش کیلومتر مدینه آن عصر قرار داشت. مسجد قبا را ساخت و آن را مرکز فعالیت های چند روزه خود که در آنجا اقامت داشت قرار داده بود.
مفسران(18) آیه 108 سوره توبه را مربوط به این مسجد (مسجد قبا) دانسته اند:
«لاتّقُم فیهِ اَبَداً المَسجِدُ اُ سِّسَ عَلَی التَّقوی مِن اَوّلِ یَوم اَحَقُّ اَن تَقومَ فیهِ فیهِ رِجالُ یٌحِبّونَ اَن یَتَطَرَّ وا و اللهُ یُحِبُ المُطَّهَّرین.»
« آن مسجدی که روز نخست بر پایه تقوا بنا شده، شایسته تر است که در آن (به عبادت) بایستی، در آن، مردانی هستند که دوست می دارند پاکیزه باشند، و خداوند پاکیزگان را دوست دارد.»
پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) پس از تأسیس مسجد قبا و اقامت چند روزه در آنجا، روانه مدینه شد و در اولین گام مسجدالنبّی را ساخت و آن را مرکز و محور تمام فعالیت های خود قرار داده است و حتّی حجره ها و خانه های خود را در کنار دیوار مسجد بنا کرد و به دین ترتیب یثرب (19) با مرکزیت مسجد بر یک جامعه دینی پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) شدت یافت. و برخی مفسران آیه یاد شده را اشاره به همین (مسجد النبی) دانسته اند. (20)
در آیه 87 سوره یونس آمده:
«وَ اَوحَینا اِلی مُوسی و اَخیهِ اَن تَبَوَّء الِقَومِکُما بِمِصرَ بُیوتاً واجعَلو بُیوتَکُم قِبلَهً و اَقیمُو الصَّلوهَ».
« به موسی و برادرش (هارون) وحی کردیم که: برای قوم خود خانه هایی در سرزمین مصر انتخاب کنید و خانه هایتان را رو به قبله قرار دهید و نماز را بر پا دارید.(21)»
برخی مفسران در تفسیر و تبیین آیه یاد شده گفته اند:
موسی (علیه السلام) پس از نابودی فرعون وارد مصر شد و او و برادرش هارون مأمور شدند بنی اسرائیل را برای تهیه و بنای مساجدی که مرکز یاد و عبادت خدا باشد راهنمایی نمایند و آنها موظف بودند مساجدشان را به سمت قبله یعنی کعبه بسازند.(22)
این تفسیرها گویای این حقیقت اند که داشتن مساجد، از اولین ضرورت های جوامع دینی است، زیرا موسی (علیه السلام) و برادرش هارون (علیه السلام) موظف بودند در اولین فرصت بدست آمده پس از نابودی جبّار عصر خود فرعون اقدام به ساخت مساجد مناسب بنماید، همان گونه که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در اولین فرصت به دست آمده پس از هجرت دو مسجد قبا و مسجد مدینه را تأسیس کرد و با مرکزیت مسجد آیین خود را گسترش داده است.
نتیجه این که، آیات قرآن الهام بخش این حقیقت اند که هرگاه مؤمنان بخواهند مکانی را برای سکونت و زندگی انتخاب کنند ابتدا باید به فکر مسجد باشند و با محوریّت مسجد زندگی کنند زیرا همان گونه که از آیات قرآن استفاده می شود مسجد محل ذکر و یاد خداست(23) ، و ذکر یاد خدا تنها راه آرامش بشر مضطرب و سرگردان در وادی مادیت است:
«ألا بِذِکرِ الله تَطمَئنُّ القُّلوبِ.(24) »
«آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل ها آرامش می یابد.»
بنابراین وجود مساجد و معابد در شهرها و آبادی ها مایه آرامش و مانع زوال و نابودی آنهاست.
بنای مسجد
ساخت مسجد از امور بسیار ارزشمند و نوعی عبادت به شمار می آید و در معارف و روایات اسلامی تأکید و تشویق فراوانی بر این کار شده است. (25)
بنا به نظر عده ای از مفسران در تفسیر آیه 36 سوره نور، خداوند به خصوص درباره آن دستور داده است:
«فی بیوت اذن الله ان ترفع...»
« (انورو هدایت الهی) در خانه هایی قرار دارد که خداوند زمان داده است که آنه را بنا نمایند.
خدای تعالی صحنه ساخت اولین مسجد بنا شده در زمین و حال و هوای ستودنی سازندگان آن را به عنوان یک خاطره به یاد ماندنی یاد کرده است:
« و اِذ یَرفَعُ اِبراهیمُ القَواعِدَ مَنَ البَیتِ و اِسمعیلُ رَبَّنا تَقَبَّل مَنّا اِنَّکَ اَنتَ السَّمیعُ العَلیم.»(26)
« و به یاد آورید هنگامی را که ابراهیم و اسماعیل، پایه های خانه (کعبه) را بالا می بردند، (و می گفتند:) پروردگارا از ما بپذیر که تو شنوا و دانایی.»
و نیز قرآن از اولین مسجد بنا شده توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) مسجد قبا به نیکی یاد کرده و تشویق به حضور و عبادت در آن شده است:
«... لَمسجِدُ اُسِّسَ عَلَی التَّقوی مِن اَوَّلِ تیومٍ اَحَقُّ اَن تَقومَ فیهِ...»
«همانا مسجدی که از روز نخست بر اساس تقوا بنا نهاده شده سزاوارتر است که در آن به نماز بایستی.»
و در مورد سلیمان (علیه السلام) در قرآن می خوانیم که: خدای تعال عده ای از جنیّان را مسخّر او ساخته بود که برایش محراب 5 و مساجد می ساختند.
« و لِسُلَیمنَ الرّیحَ ... و مِنَ الجِنَّ مَن یَعَمُل بَینَ یَدَیهِ بِاِذن رَبِهَّ ... یَعَلمونَ لَهُ مایَشاءُ مَن مَحریبَ...).(27)
« و باد را به تسخیر سلیمان درآوردیم... و نیز گروهی از جّن را که به فرمان پروردگارشان در برابر او کار می کردند... از این آیات و تمام آیاتی که در آنها به نوعی کیش مسجد مطرح شده استفاده می شود ساختن مسجد از نگاه قرآن نه تنها یک امر مطلوب، بلکه مورد امر و فرمان خدای سبحان در یک ضرورت است.
حضور در مساجد
حضور در مساجد امری بسیار مطلوب و ارزشمندی و آیات قرآن بر آن تأکید فراوان دارد. از طرفی از کسانی که با مسجد آمد و شد دارند و درآن به عبادت یاد خدا می پردازند با بهترین تعابیر ستایش می کند و آنان را دوستداران طهارت و پاگیزگی و محبوبان خدا معرفی می کند:
در آن مسجدی که از روز نخست بر پایه تقوا بنا شده، شایسته تر است که در آن (به عبادت) بایستی، در آن، مردانی هستند که دوست می دارند پاکیزه باشند، و خداوند پاکیزگانی را دوست می دارد.» (27)
و آنان را مردانی وارسته از دنیا، ذاکر خدا، اقامهکنندگان نماز و پرداخت کنندگان زکات و خائفان از حوادث سخت قیامت معرفی می کند و از پاداش ارزشمند آنان در سرای دیگر و بهره مندی ایشان از فضل خدا سخن می گویند: «(نور و هدایت) در خانه ها (مساجدی) قرار دارد که خداوند اذن فرموده و رفعت و عظمت داشته باشند. خانه هایی که نام خدا در آنها برده می شود و صبح و شام در آنها تسبیح او می گویند. مردانی که نه نجاست و نه معامله ای آنان را از یاد خدا بر پا داشتن نماز و ادای زکات غافل نمی کند، آنها از روزی می ترسند که در آن دل ها و چشم ها زیر و رو می شود. (آنها به سراغ این کارها می روند) تا خداوند آنان را به بهترین اعمالی که انجام داده اند پاداش دهد، و از فضل خود بر پاداششان بیفزاید، و خداوند بر هر کس (28) بخواهد بی حساب روزی می دهد.»
و از سوی دیگر کسانی را که مانع مردم از حضور در مساجد و یاد خدا در آن می شوند ظالم ترین انسان ها خوانده است و آنان را مستحق رسوایی و ذلّت در دنیا و عذاب سخت در آخرت دانسته است:
« و من اظلم ممن منع مسجد الله ان یذکر فیها اسمهه و سعی فی خراب ها اولئک ما کان لهم ان یدخلوها الا خائفین لهم فی الدنیا خزی و لهم فی الاخره عذاب عظیم.(29)»
«کیست ستمکارتر از آن کس که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیری کرد و سعی در ویرانی آنها نمود؟! بهره آنها در دنیا (فقط) رسوایی است و در آخرت، عذاب عظیم (الهی)!»
و در آیه 29 سوره اعراف به نحو روشن تری بر حضور در مساجد تأکید و توصیه شده است:
« و اَقیموا وُجوهَکُم عِندَ کُلّ مَسجِدٍ».
« و توجه خویش را در هر مسجدی به سوی او(خدا) کنید.»
عده ای از مفسران «مسجد» در آیه یاد شده را به معنای معروف آن را دانسته اند. (30) و لذا به روشنی از جمله یاد شده استفاده می شود حضور در مساجد امری مستحب و مورد تشویق و مطلوب خداوند است. (31)
از مجموع این آیات استفاده می شود حضور در مساجد امری ارزشمند و مطلوب و بلکه بررسی یک مؤمن دور اندیش که به فکر سعادت و سرای آخرت است ضرورتی اجتناب ناپذیر است.
کارکردهای مساجد
آنچه بر اهمیّت مساجد در جوامع اسلامی دینی و اسلامی می افزاید کارکرد، آثار و فواید گوناگون این مراکز مقدس برای مسلمانان و مؤمنان در ابعاد مختلف خصوصاً در بعد معنوی و روحی است برای مساجد در معارف اسلامی کارکردهای متعددی بیان شده است که بخشی از آن در آیات نورانی قرآن و قسمتی از آن در اینجا مرور کوتاهی خواهیم داشت بر کارکردهای مساجد از نگاه قرآن:
الف- عبادی
ذکر یاد خداوند که حقیقت و روح دینداری است که در هر زمان و مکان و به هر اندازه ای باشد مطلوب و شایسته است، اما در جامعه دینی و الهی باید مراکز و پایگاه هایی وجود داشته باشد که مؤمنان در اوقات خاصی، فارغ از هر چیزی در آن به پرستش و یاد خدا بپردازند. به همین منظور است و خداوند در کلام خویش این بناها را به خود نسبت داده و به نام خود و «مساجد الله» خوانده ای و این نشاندهنده عنایت و توجه خاصّ باری تعالی به این مراکز است، چه این که این مراکز در زمین نهاد یاد و پناهگاه بندگان شیفته او می باشد.
این ویژگی یعنی یاد خدا، در آیات متعدد قرآن به صورت وصف اصلی و جداناپذیر مساجد مطرح شده است:
در آیه 112 سوره بقره:
« و مَن اَظلَمُ مِمَّن مَنَعَ مَساجِدَ اللهِ اَن یُذَکَرَ فیها اسمُهُ و سَعی فی خَرابِها...»
« چه کسی ستمکارتر از کسانی است که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیری می کنند و سعی در ویرانی آنها دارند.»
از این آیه استفاده می شود که مهمترین فلسفه وجود مساجد، زنده بودن را یاد خدا در دل و جان بندگان او سادگی که مانع حضور مردم و یاد خدا در خانه های او شود در زمره ستمکارترین انسان ها است. چرا که طبق آموزه های قرآنی تنها راه آرامش و آسایش روح انسان یاد خداست.
آیه 36 سوره نور:
« فی بُیوتٍ اَذِنَ اللهُ اَن تُرفَعَ و یُذَکَرَ فیهَا اسمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالغُدُوُِ و الا صال.»
« [نور هدایت الهی] در خانه هایی که خداوند اذن دارد که رتبه رفیع یابند قرار دارد، خانه هایی که نام او در آن برده می شود و همواره در آن تسبیح او گویند.»
پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: آیا نمی خواهید به شما خبر دهم که بهترین اعمال چیست؟ ... عرض کردند چرا ای رسول خدا! فرمود: حضرت و پرسید بهترین اهل مسجد کیست؟ و فرمود: کسی که بیشتر به یاد خدا باشد. (32)
بنابراین، بهترین عمل یاد خدا و حضور مستمر در مسجداست.
از مهمترین فلسفه وجود مساجد در جامعه اسلامی اقامه نماز و فرامین پنج گانه درآن است. نماز عبادتی است که انسان مؤمن از آغاز تا انجام آن، در ظاهر و باطن خویش متوجه خالق یکتاست و نهایت خضوع و خشوع خود را در برابر او اظهار می کند و خدای تعالی خواسته است بنده مؤمنش این عبادت ویژه را در خانه ویژه اش یعنی مسجد انجام دهد، چرا این که مسجد خانه ذکر اوست:
«مساجد یذکر فیها اسمه کثیراً». (33)
و ذکر او بالاترین عمل و عبادت است که در نماز متجلی می شود:
« و اَقِم الصَّلوهَ اِنَّ الصَّلوهَ تَنهی عَن الفَحشاء و المُنکَرِ وَ لَذِکُر اللهِ اکبَرُ...(34)»
« و نماز را برپا دار که نماز آدمی را از کارهای زشت و ناپسند باز می دارد و مهمتر آن که نماز یاد خدا است و یاد خدا بزرگترین عمل است.»
بنابراین، بسیار منطقی است که این عمل برتر در برترین مکان ها و بناها یعنی مسجد ظهور و بروز یابد. و چه زیباست که بندگان ویژه خدا یعنی مؤمنان دین عبادت ویژه را در خانه ویژه او (مسجد) انجام دهند.
در همین راستا خدای تعالی ابراهیم خلیل و فرزندش اسماعیل (علیه السلام) را مأمور می کند خانه اش یعنی کعبه و مسجدالحرام که محور و مرکز همه مساجد در هر نقطه و مکان اند را بر روی بندگان نمازگزار و طواف کننده آماده و پاکیزه نمایند:
نماز را در هر مسجدی می توان اقامه نمود و نباید آن را برای رسیدن به مسجدی خاص تأخیر انداخت برخی مفسران آیه «... و اقیمو وجوهکم عند کل مسجد...(35)» را به این معنا دانسته اند و گروهی اگر از مفسران آن را اینگونه تفسیر کرده اند: در وقت هر نمازی که دستور به جماعت خواندن آن داده شده به مسجد بروید. (36)
اعتکاف در مساجد
در این آیه اعتکاف را می توان در هر مسجدی انجام داد یا باید در مساجد خاصی باشد، میان فقها اختلاف است. برخی با استناد به عموم «فی المساجد» در آیه استفاده کرده اند که در هر مسجدی می توان عمل اعتکاف را انجام داد گرچه اکثر علمای شیعه اعتقاد دارند که اعتکاف باید در مساجد خاص مانند مسجدالحرام، مسجد النبی، مسجد کوفه و مسجد بصره یا مسجد جامع در هر باشد. (37)
عروج به ملکوت و شهود آیات خدا
معراج پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در نقطه شروع از مسجد آغاز شد و در نقطه پایان به مشاهده برخی آیات الهی انجامید:
«سُبحانَ الَّذی اَسری بِعَبدِهِ لَیلاً مِنَ المَسجِدِ الحَرام اِلَی المَسجِدِ الاَقصَی الذَّی بَرکنا حَولَهُ لِنُرِیَهُ مَن آیاتِن مِن...(38)»
«پاک و منزه است خدایی که بنده اش (محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) را در یک شب از مسجدالحرام به مسجد الاقصی. که گرداگردش را پربرکت ساختیم. برد تا برخی آیات خود را به او نشان دهیم.»
مسجد می تواند بر روی همه مؤمنان صالح، مبداء عروج و رسیدن به شهود آیات خدا باشد و این امر منحصر به پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نیست گرچه نوع خاص آن منحصر به او بوده است.
طهارت روح و جان
خداواند در قرآن اهالی مسجد بنا شده بر اساس تقوا و رضای الهی را بیان چنین معرفی کرده است:
«... لَمسجِدُ اُسِّسّ عَلَ التَّقوی مِن اَوَّلِ یَوم اَحَقُّ اَن تَقومَ فیهِ، فیهِ رجالُ یُحّبونَ اَن تَتطَهَّروا و اللهُ یُحِبُّ المُطَّهّرین...(39)»
در آن مسجدی که از روز نخست برپایه تقوا بنا شده شایسته تر است که در آن (به عبادت) بایستی، در آن، مردانی هستند که دوست می دارند پاکیزه باشند.»
طهارت روح و جان از هر نوع اندیشه و اوصاف ناپسند، عالی ترین مقصد انسان است و راه این مقصد، مسجد و غایت آن ورود در دایره محبوبان خداست:
«و الله یحبِ المتطهرین(40)»
«و خدا پاکیزگان را دوست دارد.»
و آنچه سبب طهارت روح و جان انسان می شود ذکر و تسبیح خداست و مسجد، جای ذکر و تسبیح اوست.
6- تقرب به خدا
مسجد از سجده و سجود است و سجود به معنای خاصش یعنی نهادن پیشانی بر خاک برای اظهار خضوع و بندگی در برابر خدای بهتر و این، نزدیکترین حالت انسان به خداست و انتخاب این نام یعنی مسجد برای خانه های خدا بیانگر این است که این اماکن بهترین و مناسب ترین مکان ها برای تقرب و نزدیک شدن به خداست.
خداوند در قرآن در موارد متعدد این مراکز مقدس را «مساجد، مسجدهای خدا» نامیده (41) و آن را به نام مبارکش اضافه کرده است تا از این راه لطف و عنایت خاصش را به این اماکن و اهالی آن نشان دهد.
«و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغّدو و الاصال(42)»
یا خانه هایی که نام خدا در آن برده می شود و صبح و شام در آنها تسبیح او می گویند.»
یا دو تسبیح خدا در مکانی، پیش از آن که سبب عظمت و منزلت آن مکان بشود موجب عظمت و منزلت رفیع اهل آن مکان می شود که مسجد واقعی همان دل و جان ذاکر و تسبیح گوی خداست.
کرامات ربانی و الهامات رحمانی
حضور خالصانه و مستمر در مساجد و خانه های خدا به انسان کمک می کند که از کرامت های ربّانی و الهام ها و بشارت های رحمانی بهره مند گردد.
قرآن درباره مریم (علیه السلام) می گوید: او در محراب عبادتش همواره از رزق ویژه الهی بهره مند بود و هر گاه حضرت ذکریا (علیه السلام) که کفیل او بود بر او در محراب عبادتش وارد می شد رزق و روزی مخصوصی را در نزدش مشاهده و از آن تعجب می کرد:
«کفایت او (مریم) را به ذکریا سپرد. هر زمان ذکریا وارد محراب او می شده غذایی مخصوص در آنجا می دید از او پرسید: ای مریم! این را از کجا آورده ای؟! گفت: این از سوی خداست خداوند به هر کسی بخواهد، بی حساب روزی می دهد. (43)
و نیز گفته شده او هنگامی که به سن جوانی و بلوغ رسید حضرت زکریا در مسجد (بیت المقدس) مکانی تعبیه کرده بود و او همواره در آن به سر می برد و آب و غذای او هر روز برایش می رسید. (44)
و بشارت تولد عیسی (علیه السلام) به طور اعجاز آمیز نیز در مسجد به او داده شده هنگامی که او از خانواده اش جد اشده و در گوشه ای از مسجد بیت المقدس اقامت گزید.(45)
بنابراین با ارتباط مستمر با مساجد که خانه خدا هستند و شیاطین را بدان راهی نیست و کنترل زبان و دربانی خانه دل که مسجد حقیقی همان دل پاک و مصفای مؤمن است می توان به کرامات ربّانی و بشارت ها و الهامات رحمانی دست یافت و در مساجد به مقصد و مقصود خود رسید.
ب- تربیتی
1- نظافت و زیبازیستی
خداوند در یک زمان عام، صریح و روشن فرموده است:
« یا بَنی ءدَمَ خُذوا زینَتَکُم عِندَ کُلُّ مَسجِدٍ...(46)»
« ای فرزندان آدم! هنگام حضور در هر مسجدی خود را بیارایید.»
مؤمنان برای ادای فرایض، در شبانه روز چندین بار در مساجد حاضر می شوند و بر اساس این فرمان خدای سبحان، موظفند هنگام حضور در آن خود را بیارایند و لباس های زینتی خود را بپوشانند و از بوی خوش بهره بگیرند.
و از سوی دیگر به ابراهیم و اسماعیل (علیه السلام) فرمان داد که خانه اش را برای طواف کنندگان، معتکفان و نمازگزاران پاک و پاکیزه نمایند:
«... وعَدِنا اِلی اِبراهیمِ و اِسمعیلَ اَن طَهِّرا بَیتِیَ لِلطّافینَ و العکِفینَ و الرُّکَّعِ السُّجود(47)»
این دستور گرچه درباره خانه خدا (کعبه) و اطراف آن یعنی مسجدالحرام است ،اما اختصاص به آن ندارد، بلکه هر مسجدی باید پاک و پاکیزه باشد تا مؤمنان بتوانند با آرامش خاطر، در آن به عبادت بپردازند و روح خود را جلا دهند.
بنابراین مساجد در جامعه دینی پیام آور رعایت نظافت و بهره گرفتن از انواع زیبایی ها و زیبا زیستن حساب می آیند.
2- هدایت و نورانیّت
در آیه 35 سوره نور، خدای تعالی خود را به وسیله پدیده نور معرفی کرده و فرموده است:
« اَللهُ نورُ السَّمواتِ و الارَضِ».
«خداوند نور آسمان ها و زمین است.»
سپس با تمثیلی گویا این نور را تبیین نموده است! مثل نور خدا همانند چراغدانی است که در برگیرنده چراغی در میان آبگینه بلورین و چونان ستاره درخشان، چراغدانی که از روغن زیتون با برکت و آماده اشتعال فروزان می شود.
«مَثَلٌ نورِهِ کَمِشکوهٍ فیها مِصباحُ اَلمِصباحُ فی زُجاجَهٍ اَلزُّجاجَهٌ کَاَنَّها کَوکَبٌ دُرّیُّ یوقَدٌ مِن شَجَرَهٍ مُبارَکَهٍ زَیتونَهٍ(48)»
و در ادامه تمثیل آمده است:
«این چراغ پرفروغ و نورافشان در خانه هایی است که به اذن خدا رتبه رفیع یافته اند و همواره مرکز یاد و تسبیح خدا هستند:
«فی بُیوتٍ اَذِنَ اللهُ اَن تُرفَعَ و یُذکَرَ فیهَا اسُمُه یُسَبّحٌ لَهُ فیها بِالعُدُ وِّ الاصال.»
ویژگی نور این است که خود آشکار است و اشیای دیگر را آشکار می کند و این مَثَل بسیار گویای است که می تواند ذهن و درک ما را درباره خدا نزدیک و تقویت کند، خدایی که قائم به ذات است و هیچ نیازی به غیر خود ندارد و همه موجوداتی در سایه هستی او هستی می یابند.
خلاصه مفاد در آیه 35 و 36 سوره نور این است که: خدا نور هستی است و مرکز و کانون این نور، مسجد است. همان گونه که پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) فرموده است:
«مساجد خانه های خدا در زمین هستند و برای اهل آسمان نور افشانی می کنند آن گونه که ستارگان برای ساکنان زمین نورافشانی می نمایند.(49)»
3- حاجت خواهی
از جمله کارکردهای مساجد در جوامع دینی این است که این اماکن محل عرضه حوائج به پیشگاه باری تعالی و راز و نیاز با او و درخواست از فضل و رحمت اوست. در همین راستا مرحوم طبرسی نقل می کند که برخی [مفسران] گفته اند:
جمله «اَن تُرفَعَ» در آیه «فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکرفیه اسمه...(50)»
به معنای رفع (بردن) حوائج در مساجد به پیشگاه خداوند است. (51)
چه این که مسجد خانه خداست و برای زیارت خدا و ملاقات با او و در میان گذاشتن حوائج خویش با او چه جایی بهتر از خانه اوست؟!
4- امنیّت روحی و روانی
در موارد متعدد از قرآن مساجد به عنوان مرکز یاد و ذکر خدا معرفی شده است. (52)
و از طرفی خداوند با تأکید تمام فرمود: تنها راه رسیدن به اطمینان و آرامش و امنیّت روحی و روانی، یاد اوست:
«آگاه باشید که تنها با یاد خدا دل ها آرام می گیرد.(53)»
و از سوی دیگر در گفتگوی ابراهیم خلیل (علیه السلام) با مشرکان و بت پرستان، شرک و توحید به غیر خدا عامل پریشانی، اضطراب و احساس ناامنی در روح و روان آدمی معرفی گردیده است:
«چگونه من از بت های شما بترسم؟ در حالی که شما از این نمی ترسید که برای خدا همتایی قرار داده اید که هیچگونه دلیلی درباره آن، بر شما نازل نکرده است. کدامیک از این دو دسته (بت پرستان و خداپرستان)شایسته تر به امنیّت و آرامش هستند اگر می دانید؟ آنها که ایمان آورده اند و ایمان خود را با شکر و ستم نیالودند امنیّت تنها از آن آنهاست و آنها هدایت یافته اند.(54)»
و در آیه دیگر قرآن آمده است:
«و اَنَّ المَساجِدَ لِلَّهِ فَلات َدعوا مَعَ اللهِ اَحَدا.(55)»
«مساجد مختص خداست و در آن غیر او را نخوانید.»
یعنی از شرک که عامل پریشانی و احساس ناامنی روحی و روانی است، دوری کنید.
افزون بر این، درباره کعبه و مسجدالحرام می خوانیم:
«... و مَن دَخَلَهُ کانّ ءامِنَّا...»
« و هر کس وارد آن (کعبه) شود در امان خواهد بود.(56)»
مقصود از ورود به کعبه تنها ورود جسمانی نیست، بلکه مهمتر از آن ورود و حضور قلبی است و نیز منظور وارد شونده تنها امنیِت ظاهری نیست بلکه ضروری تر از آن، احساس امنیِت در روح و روان است.
بنابراین مسجد پایگاه توحید و راه رسیدن به آرامش و امنیت روحی و روانی خواهد بود.
ج- اجتماعی
1- حیات دین در جامعه
در سوره حج، آیه 40 آمده است:
«... لَولا دَفَعُ اللهِ النّاسَ بَعضَهُم بِبَعضٍ لَدُّمَت صَومِعُ و بِیَعُ و صَلَوتُ و مَساجِدُ یُذَکَرُ فِیها اسمُ اللهِ کَثیراً...»
« اگر خداوند بعضی مردم را به وسیله بعضی دیگر دفع نکند، دیرها و صومعه ها و معابد یهود و نصارا و مساجد که نام خدا در آن بسیار برده می شود ویران می گردد.»
در این آیه به جای این که خدای سبحان بفرماید اگر جهاد و مبارزه مؤمنان با کافران نبود، دین خدا و معنویّت نابود می شدند و از این تغییر، این حقیقت است که حیات دین الهی در جامعه به حیات و سر پا بودن مساجد و معابد است که نماد دین خدایند.
و هدف دین ستیزان در برچیدن مساجد و معابد از جوامع دینی در واقع نابودی دین و معنویّت است، چه این که آنان در غیاب دین و معنویّت می توانند بر جوامع سلطه یابند و به اهداف خود برسانند بنابراین، بر مؤمنان و متدیان است که با تمام وجود از مساجد و معابد حفاظت و دفاع کنند تا در سایر آن جامعه ای سالم، مطلوب و رهبر، از استمار و استثمار و استکبار داشته باشند.
البته روشن است که مقصود از حفاظت مساجد در برابر دشمنان تنها حفاظت بنای آن نیست بلکه مهمتر از آن، حفظ مساجد از افکار و برنامه های پلید و منافقانه دشمنان است.
2- انس و وحدت
در آیات 107 و 108 سوره توبه دو نوع مسجد مطرح شده است: مسجد ضرار و زیان رسان و مسجد بنا شده بر اساس اخلاص و تقوا.
مسجد ضرار این گونه معرفی شده است:
« و الذین اتخذوا مسجداً ضراراً و کفراً و تفریقاً بین المؤمنین و ارصاداً لمن حارب الله و رسوله من قبل...»
«گروهی از منافقان مسجدی ساختند برای زیان رساندن ( به مسلمانان) و تقویت کفر و تفرقه افکنی میان مؤمنان و کمینگاه بررسی کسی که از پیش با خدا و پیامبرش مبارزه کرده بود.»
از مفهوم آیه یاد شده استفاده می شود: مسجد سودمند مسجدی است که نافع برای همگان، مراکز ازدیاد ایمان مردم، پایگاه وحدت و اُنس و اُلفت مؤمنان و جایی برای فعالیت های اجتماعی اولیای خدا باشد. و این همان مسجدی است که بر اساس تقوا و اخلاص تأسیس شده باشد برخی مفسران از جمله «و تفریقاً بین المؤمنین» استفاده کرده اند که نباید فاصله میان مساجد، آنچنان کم باشد که روی اجتماع یکدیگر اثر بگذارند. بنابراین آنها که روی تصب های قومی و یا اغراض شخصی مساجد را در کنار یکدیگر می سازند و جماعات مسلمان را آنچنان پراکنده می کنند که صفوف جماعت آنها خلوت و بی رونق و بی روح می شود عملی برخلاف اهداف اسلامی انجام می دهند.(57)
3- مساوات و ستمگری
از جمله کارکردهای تربیتی و اجتماعی مسجد این است که این کانون های مقدس در جامعه، پیام آور مساوات، برابری و رعایت حقوق دیگران و احترام به آن است. چه این که مسجد، محل عبادت خدا و اظهار فروتنی در برابر او و آراسته شدن به زینت اخلاق عالی انسانی و الهی است و این، با تعدی به حقوق بندگان خدا و سرکشی و گردن فرازی در تعامل با آنان سازگار نیست. در همین راستا خدای حکیم در وصف مسجدالحرام می فرماید:
«... و المَسجِدِ الحَرامِ الذَّی جَعَلنُه لِلنّاسِ سَواءً اَلعکِفُ فیهِ و البادِ...(58)»
« و مسجد الحرام که آن را برای همه مردم برابر قرار دادیم، چه کسانی که در آنجا زندگی می کنند یا از نقاط دور وارد می شوند.»
افزون بر این، هر گونه متدی و انحراف از مسیر حق و ستم به حقوق دیگران در آن، عذاب دردناک الهی را به دنبال دارد:
با این بیان تا روشن می شود خدای تعالی هرگز اجازه نمی دهد در خانه او به حقوق بندگان او تعدی شود و نیز روشن می شود مساجد در جامعه دینی الهام بخش برادری و برابری و احترام به حقوق دیگران و دوری از تعدی و ستم است.
د- اقتصادی
حل مشکل اقتصادی
از اوصاف اولین مسجد تأسیس شده برای مردم یعنی کعبه این است که این کانون مقدس مایه برکت برای جهانیان و جوامع بشری است:
«اِنَّ اَوَّلَ بَیتٍ وُ ضِعَ للِنّاسِ لَلَّذی بِبَکَّهَ مُبارَکاً و هُدًی لِلعلَمین(59)»
«نخستین خانه ای که برای مردم (و نیایش خداوند قرار داده شده، همان است که در سرزمین مکّه است، که پربرکت، و مایه هدایت جهانیان است.»
این مسأله در مورد کعبه با توجه به سفر هزاران بلکه میلیونی نفر به سرزمین مکّه برای حج و عمره و قوائد اقتصادی آن روشن است. اما در مورد سایر مساجد چگونه قابل توجیه است؟ خصوصاً با توجه به روایاتی که خرید و فروش و معاملات و کارهای اقتصادی را در مساجد ناخوشایند و مکروه معرفی می کند. (60)»
در جواب می توان گفت: مساجد پایگاه های تقویت ایمان و تقوا و تعالی معنویت است و خداوند ایمان و تقوا را عامل مهم بهره مندی از رفاه اقتصادی و آسایش معرفی می کند:
«و لَو اَنَّ اَهلَ القُرَی ءامَنوا و اتَّقَوا الَفَتَحنا عَلَیهم بَرَکاتٍ مِنَ السَّماء و الاَرِض ولِکن کَذَّبوا فَاَخَذناهُم بِما کانوا یَکسبون.(61)»
«و اگر اهل شهرها و آبادی ها، ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند و برکات آسمان و زمین را بر آنها می گشودیم، ولی آنها حق را تکذیب کردند، ما هم آنان را به کیفر اعمال شان مجازات کردیم.»
بنابراین بار روی آوردن به مساجد و تقویت بنیه های دینی و معنوی می توان از رفاه و آسایش مطلوب نیز برخوردار شد.
فهرست منابع
