چکیده

نگارنده با معرفى کتاب به عنوان یکى از مهم ترین ابزارهاى فرهنگى که در طول قرون متمادى همواره عامل مهمى در تضمین رشد و پویایى جوامع بشرى بوده و همچنان جایگاه خود را حفظ کرده، توجه به آن را شاخصه رشد فرهنگى و ملى هر کشور دانسته، به نقش مطالعه و کتاب خوانى در زندگى انسان اشاره و با ارایه آمارى در مورد وضع موجود، پیشنهاداتى را تحت عنوان چه باید کرد؟ مطرح ساخته است و در این راستا از مشارکت مردم در تأسیس کتابخانه ها و ایجاد صندوق خرید کتاب و تجهیز کتابخانه هاى مساجد، بهینه سازى کتابخانه هاى موجود، آگاه ساختن همه مردم از نقش کتاب در زندگى معرفى کتاب، دعوت از صاحب نظران، تشکیل انجمن ها و گروه هاى علمى و فرهنگى، راه اندازى بخش کودکان و نوجوانان، استفاده از روش باز و برقرارى ارتباط بین مساجد و مدارس منظم ساختن کتابخانه ها و برگزارى مراسم هفته کتاب مساجد، یاد نموده و در پایان پیشنهادات و راه کارهایى را پیش رو نهاده است.

 

اشاره

 

به نام خداوند لوح و قلم                         حقیقت نگار وجود و عدم

خدایى که داننده رازهاست                      نخستین سرآغاز آغازهاست

 

  « ان اللّه  لایغیر ما بقوم حتى یغیروا ما بأنفسهم»

 کتاب از جمله مهم ترین ابزارهاى فرهنگى است که در طى قرن هاى متمادى، همواره عاملى مهم در تضمین، رشد و پویایى جوامع بشرى بوده و در عین رشد روزافزون رسانه ها و ابزارهاى پیشرفته دیگر، همچنان جایگاه یگانه خود را حفظ کرده است.

 میزان توجه به کتاب و کتابخوانى، نشانگر رشد فرهنگى و ملى هر کشور است و امروز تعداد کتاب ها و نشریه هاى منتشر شده هر کشور در طى سال، کتابخانه ها، کتابخوان ها، نویسندگان، مترجمان و ناشران، به عنوان معیارهاى اساسى و مهم توسعه یافتگى کشورها، استفاده مى شود. هم چنین بى توجهى به کتاب و کتابخوانى، یک بیمارى فرهنگى و اجتماعى به حساب مى آید که ناشى از فراگیر نشدن فرهنگ مطالعه و کتابخوانى در بین اقشار گوناگون جامعه است و مى تواند در دراز مدت، ضربه هاى جبران ناپذیرى بر پیکره فرهنگ کشور وارد کند.

 بنابراین، گسترش فرهنگ مطالعه و کتابخوانى، توسعه کتابخانه ها، چاپ وانتشار کتاب و شیوه بهره گیرى از این ابزار بى رقیب فرهنگى، ضرورت رشد و تعالى جامعه است و در این میان، ایجاد رغبت و عادت به مطالعه و کتابخوانى در بین خانواده ها و کودکان و نوجوانان، از اهمیت ویژه اى برخوردار است. وظیفه ما ایجاب مى کند که براى آگاه کردن نوجوان و جوانان این مرز و بوم، همت گماریم و با تشویق آنان به خواندن مطالبى که در جهت سعادت و پیشرفت ایشان مؤثر است، زمینه رشد علمى و فرهنگى آنان را فراهم کنیم.

 نگاهى گذرا به علل موفقیت کشورهاى پیشرفته جهان، مبیّن این واقعیت است که بخشى عظیم از این توفیقات مرهون توجه به نسل نوجوان و جوان آن کشورها و سرمایه گذارى در جهت رشد و شکوفایى استعدادهاى آنان بوده است؛ زیرا کودکان و نوجوانان، همیشه به عنوان عظیم ترین سرمایه ها و ذخایر معنوى کشور مطرح هستند.

 برهمین اساس و با عنایت به جوان بودن جمعیت کشور ما، آموزش دادن و آگاهى بخشیدن به چند میلیون کودک، نوجوان و جوان این مرز و بوم، از جمله شالوده هاى اساسى در تحقیق توسعه و پیشرفت همه جانبه کشور سرافراز ایران و گامى در جهت پیشبرد هدف هاى والاى نظام مقدس اسلامى است و کتاب و کتابخوانى در این خصوص، نقشى بسیار مهم و اساسى دارد که باید بیش از پیش، به آن توجه نشود.

  متأسفانه، از آن جا که  فرهنگ مطالعه و کتابخوانى در جامعه ما، هنوز جایگاه خود را به دست نیاورده و از وضعیتى نامطلوب برخوردار است، لذا باید براى عادت دادن کودکان و نوجوانان و سایر اقشار جامعه به مطالعه و کتابخوانى، چاره اى جدى بیندیشیم.

 

نقش مطالعه و کتابخوانى در زندگى انسان

شاید براى بعضى این سؤال پیش آید که مطالعه و کتابخوانى، چه نقشى اساسى در زندگى انسان و به ویژه کودکان و نوجوانان دارد که این همه بر آن تأکید مى شود؟ بدون تردید دست یابى به پاسخ صحیح این سؤال، خود مقدمه اى براى فراهم کردن شرایط مناسب براى مطالعه کودکان و نوجوانان است.

 انسان، موجودى کمال گراست و با سکون و سکوت سازگارى ندارد. او همیشه به دنبال راهى است که یک  قدم پیش گذارد و گره اى از مشکلات خود بگشاید، بنابراین او براى پیشرفت در عرصه هاى زندگى، احتیاج به شناختى نسبتا کامل و همه جانبه از خود و جامعه دارد و باید با گذشته و آینده، ارتباط برقرار کند.

 کتاب و کتاب خوانى عاملى براى شناخت و رشد دینى، فرهنگى، اخلاقى و اجتماعى انسان است. با مطالعه است که انسان ساخته مى شود، رشد مى کند و براى حرکت آماده مى شود. هم چنین مطالعه کتاب، انسان را به مرزهاى علم و دانش نزدیک مى کند و او را به قله هاى رفیع معرفت و آگاهى مى رساند.

 آیین مقدس اسلام، درباره فراگیرى علم و دانش، سفارش فراوان نموده و آن را عاملى براى رشد، پویایى و تعالى جامعه برشمرده است.

 خداوند متعال مى فرماید:

 «خداوند کسانى از شما را که ایمان آورده و از دانش بهره گرفته اند، به درجات رفیع مى رساند».[1]

 هم چنین از دیدگاه قرآن کریم، بین کسانى که از علم و دانش برخوردارند و کسانى که از این سرمایه ارزشمند بى بهره اند، تفاوت زیادى وجود دارد:

 « هل یستوى الذین یعلمون والذین لایعلمون».[2]

    «آیا آنان که مى دانند، با آنان که نمى دانند؛ برابرند؟».

 از پیامبر عظیم الشأن اسلام نیز روایت شده است:

 «هر کسى در جست وجوى دنیاست، باید دانش فرا گیرد و هر کس  به آخرت دل بسته است، باید از علم بهره گیرد و هر کس دنیا و آخرت (هر دو) را مى خواهد، بازهم گریزى از دانش آموزى ندارد».

 و در جاى دیگرى مى فرماید:

  «اگر روزى بر من بگذرد که در آن روز، به علم و دانش من چیزى افزوده  نشود، آن روز، روز مبارکى نیست».

 حضرت على علیه السلام درباره اهمیت فراگیرى علم و دانش، فرمایش زیبایى دارند:

  «اى مردم! بدانید که کمال دین، به فراگیرى دانش و عمل به آن است. آگاه باشید که دانش آموزى بر شما، از مال اندوزى ضرورى تر است؛ چرا که روزى هرکس از جانب خداوند است که در اختیار وى قرار خواهد داد؛ اما علم  چنین نیست، بلکه علم در گنجینه اى نزد صاحبان خود نگهدارى مى شود. به شما فرمان داده شده است که آن را به دست آورید و فرا گیرید».

 امام صادق علیه السلام مى فرماید:

  «لقمان به فرزند خویش فرمود: پسرم! ساعاتى از شبانه روز را به مطالعه و تحصیل دانش اختصاص بده؛ زیرا اگر مطالعه را ترک کنى، دانش خود را ضایع خواهى کرد.»

 امام سجاد علیه السلام مى فرمایند:

  «اگر مردم مى دانستند که تحصیل علم چه فوایدى دارد، در پى آن مى رفتند، گرچه با ریختن خون دل و فرو رفتن در اعماق گرداب هاى پرخطر باشد».

 و در همین زمینه امام صادق علیه السلاممى فرمایند:

    «دوست دارم با تازیانه بر سر پیروانم بزنم تا ژرف نگر و محقق گردند».

 چرا که به گفته امام على علیه السلام:

 «آن که پیوسته از دانش دانشمندان بهره نگیرد، رفته رفته عقلش مى میرد».

 مقام معظم رهبرى هم اشاره اى زیبا به اهمیت کتاب دارند:

 «در اهمیت عنصر کتاب براى تکامل جامعه انسانى، همین بس که همه ادیان آسمانى و رجال بزرگ تاریخ بشرى، از طریق کتاب جاودانه مانده اند و روابط فرهنگى جامعه بشرى نیز از پوشش کتاب و مبادلات فرهنگى تقویت شده است».[3]

 شادروان دکتر على شریعتى هم عقیده داشت:

 «سخن گفتن درباره کتاب دلیل آوردن براى آفتاب است».

 هم چنین مى فرمود:

 «کتاب، در این چهار دیوارى هاى بسیار استوار و سیاه و نفوذناپذیرى  که گرفتارش هستیم، روزنه اى به سوى دشت است».

 از مجموعه این آیات و روایات و سخنان چنین استفاده مى شود که آدمى براى رشد و تعالى، و رسیدن به سعادت و موفقیت، راهى جز فراگیرى علم و دانش و بهره گیرى از فکر و اندیشه خردمندان ندارد و این کار نیز بدون استفاده از کتاب و مطالعه امکان پذیر نیست. بنابراین، کودکان ونوجوانان هنگام باز کردن کتاب، در حقیقت درهاى سعادت و خوشبختى را به روى خود مى گشایند، تا در مسیر ترقى و پیشرفت گام بردارند.

 على رغم تأکید دین مبین اسلام و بزرگان و دانشمندان بر دانش اندوزى، و سابقه درخشانى که در این زمینه داریم، با این حال هم اکنون وضعیت مطلوبى نداریم. آمار و ارقام از پایین بودن میزان مطالعه و کتاب خوانى و کتاب خواهى در کشور ما حکایت دارد، در حالى که نگاهى به گذشته ها نشان مى دهد که ایران از جمله مراکز مهم فرهنگ و تمدن جهان بوده است.

    «ایران طى قرون نخستین اسلامى بیش از ششصد کتابخانه داشت که آوازه ى برخى از آن ها در سراسر جهان پیچیده بود. همین عامل باعث شد تا بسیارى از دانشمندان از دورترین نقاط جهان اسلام یعنى اندلس  و دیگر نقاط به ایران بیایند و از کتابخانه ها و مراکز فرهنگى آن بهره ها ببرند».[4]

 کتابخانه مساجد هم در گذشته نقش مهم در ترویج و گسترش فرهنگ غنى اسلام داشته است. کتابخانه در حوزه مساجد اسلامى از پیشینه اى کهن و ارج و منزلت والایى برخوردار است. تاریخ تمدن اسلامى در طى قرون گذشته بیانگر این حقیقت است که کتابخانه به عنوان نهاد فرهنگى ـ آموزشى، از ارکان اساسى مساجد بوده است. تأسیس کتابخانه در مساجد سبب ارزش و قداست آن است و همواره در گوشه و کنار ممالک اسلامى مورد توجه خلفا، حکام و امرا و دولت هاى فرهنگ دوست و مردم مسلمان بوده است. بنابراین از بدو پیدایش مساجد و جوامع به ویژه در مراکز اصلى حکومت ها کتابخانه اى نیز براى آنها ایجاد مى شد و لذا کمتر مسجدى در ایران قدیم بود که کتابخانه اى نداشته باشد.

 «اسلام ذاتا تمدن ساز و فرهنگ پرور است و لذا همان طور که تاریخ  پرافتخار اسلام و ملل اسلامى نشان داد، مساجد به عنوان بارزترین  و برجسته ترین عامل معرفى اسلام از روز نخست نمایانگر همه وجوه  فرهنگى، سیاسى، اجتماعى و عبادى مسلمین بود و لذا غنى ترین رشد  و توسعه و عالى ترین شکوفایى را در مساجد اسلامى مى بینیم.  شکوفایى بى نظیر تمدن و فرهنگ اسلام در سرزمین ایران (به ویژه در  قرون نخستین) حاکى از شعور باطنى و زمینه فرهنگى جامعه ایران بوده  است و کتابخانه هاى مساجد، مدارس و غیره که در این باره برپا بوده اند،  بیانگر عمق علاقه ایرانى به کتاب و کتاب خوانى و فرهنگ اسلام بود».[5]

 دکتر زیگرید هونکه، مستشرق اروپایى هم به وجود کتابخانه در همه مساجد آن زمان اشاره کرده است.

 مقام معظم رهبرى با ابراز نگرانى از پایین بودن میزان مطالعه در کشور ایران، اسلام را پرچمدار کتاب خوانى معرفى مى کنند:

 «هر زمان که به یاد کتاب و وضع آن در جامعه مى افتم، قلبا غمگین  و متأسف مى شوم و این به لحاظ آن است که در کشور ما (به هر دلیلى)  تعداد کتاب باید حداقل ده برابر این میزان، رواج و توسعه و حضور داشته  باشد. اگر به دلیل پرچم دارى تفکر اسلامى و حاکمیت اسلام به حساب  بیاورید، این معنا صدق مى کند؛ چون اسلام به کتاب و خواندن و نوشتن،
 خیلى اهمیت مى دهد. اگر هر منصفى به بیانات نبىّ مکرم اسلام  و ائمه علیهم السلام و پیشوایان اسلام توجه کند و ببیند که این ها در چه زمانى  به کتاب و کتابخوانى دعوت مى کردند و فرا مى خواندند، همه افسانه ها از  ذهنش شسته خواهد شد و خواهد فهمید که دشمنان اسلام راهى جز این  نداشتند که افسانه هاى کتاب سوزى و کتاب ستیزى را بر سر زبان ها بیندازند؛  چون اسلام پرچم دار کتابخوانى است».[6]

 با تصویب قانون تأسیس و نحوه اداره کتابخانه هاى عمومى کشور مصوب جلسه 17 اسفند 82 مجلس شوراى اسلامى، روزنه ها و زمینه هاى نو و گسترده به سوى دستیابى به پیشرفت و توسعه در حوزه مربوط به کتابخانه ها و نیل به اهداف ذاتى و وجودى آن ها به وجود آمده است و پیش بینى هاى انجام شده در این قانون مبنى بر همکارى و همیارى تمام نهادها و دستگاه هاى اجرایى از جمله شهردارى ها، نوید بخش تحولى شگرف و اساسى و آتیه اى درخشان در عرصه رونق و اعتلاى کتاب و ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب خوانى است، اما هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله اى بسیار داریم و زمان مدیدى طول مى کشد تا بر موانع موجود فایق آییم.

استاندارد بین الملل ایفلا و کتاب خانه هاى عمومى

 مقایسه شاخص ایفلا

براى جمعیت بالاى 000/50 تن یک باب کتابخانه وجود داشته باشدبه ازاى هر 000/40 تن یک کتابخانه وجود داردبراى هر000/2 تن 3 صندلى باید وجود داشته باشدبه ازاى هر 000/3 تن 2 صندلى وجود داردبه ازاى هر تن باسواد 2 جلد کتاب باید باشدبه ازاى هر ایرانى باسواد کم تر از یک جلد کتاب وجود دارد این فاصله وقتى بیشتر رخ مى نمایاند که نگاهى به تلاش هاى دیگران در این عرصه بیندازیم، به ویژه تلاش هایى که براى جنگ فرهنگى علیه ایران و انقلاب اسلامى و براى جلوگیرى از گسترش آن سازماندهى شده است. جنگ فرهنگى استکبار جهانى علیه انقلاب اسلامى نبردى تمام عیار و همه جانبه است که با استفاده از روش هاى مستقیم و غیرمستقیم به اجرا در آمده است و هریک داراى برنامه هاى کوتاه مدت و دراز مدت است تا از گسترش فرهنگ انقلاب جلوگیرى نماید.

 از جمله مهم ترین اقدامات مستقیم، ایجاد مراکز آموزشى و فرهنگى مانند تأسیس مدارس، مساجد، کتابخانه ها و دانشگاه هاست. هم چنین انتشار کتاب و مجله در سطح بسیار وسیع و بالایى صورت مى گیرد، طبق آمار کنگره آمریکا، در طول یک سال مجموعا سى و چهار هزار کتاب برضد جمهورى اسلامى و انقلاب اسلامى چاپ و منتشر شد که خود نشانگر همکارى همه جانبه نظام کفر جهانى در این زمینه است.

 «اخیرا بزرگ ترین چاپ خانه خارج از اروپا و امریکا که از نظر امکانات  و پیچیدگى در ردیف چاپخانه هاى طراز اول دنیاست؛ با صرف هزینه اى  معادل دویست میلیون دلار در عربستان احداث شده است. این چاپ خانه  بخشى از مجموعه عظیم تبلیغى، فرهنگى و انتشاراتى است که قادر است  سالانه بیش از ده میلیون جلد کتاب چاپ و در سراسر دنیا منتشر نماید.  فعالیت برضد فرهنگ اسلامى ـ شیعى، محور اصلى کار این مجموعه است».[8]

   «هم چنین از جمله اقدامات آژانس ارتباطات بین المللى امریکا  (همکار نزدیک سازمان سیا) که فعالیت خود را از آوریل 1978 م آغاز کرده،  انتشار دوازده مجله به بیست دو زبان، تأسیس کتابخانه ها و مرکز فرهنگى  و تبلیغى در کشورهاى گوناگون، و توزیع سالانه پنج میلیون نسخه کتاب  به بیست و پنج زبان در این کشورهاست».[9]

 در چنین وضعیتى است که باید تلاشى همه جانبه را براى گسترش فرهنگ و مطالعه و کتاب خوانى آغاز کنیم و از تمام ابزار و امکانات براى رسیدن به این هدف بهره بگیریم. اما از کجا آغاز کنیم، آیا دیر نشده است؟ و...  .

 متأسفانه این موضوع در صدر مشکلات زندگى امروز شهروندان ایرانى نیست ولى تلاش براى بهبود آن مانند هر فعالیت فرهنگى دیگرى لازم است و به زمان نیاز دارد. فرهنگ سازى و تلاش همه جانبه براى تغییر نگرش ها زمانى بسیار مى طلبد، اما براى این کار، هیچ وقت دیر نیست و از هم اکنون باید دست به کار شویم.

چه باید کرد؟

براى نهادینه کردن و ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب خوانى در جامعه باید از همه امکانات و ابزارهاى موجود بهره بگیریم، به ویژه از مساجد که سابقه دیرینه و درخشانى در این عرصه دارند. ما با وجود مساجد متعدد در هر شهر و محله، از امکانات بسیار ارزشمندى برخورداریم.

 از آن جا که از جمله توصیه هاى مهم کارشناسان، براى ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب خوانى، توسعه کتابخانه هاى عمومى در هر محله است بنابراین کتابخانه هاى مساجد مى توانند این خلأ را برطرف کنند و براین اساس مهم ترین ویژگى کتابخانه هاى مساجد این است که امکان دسترسى به کتاب را آسان مى کند.

 برخى تحقیقات نشان مى دهد جوانان وجود کتابخانه را از جمله مهم ترین جاذبه هاى مساجد مى دانند. به عنوان نمونه نتایج به دست آمده از یک پژوهش در استان کرمان نشان مى دهد که عوامل زیر در جذب جوانان مؤثر بوده است:

 1 . وضعیت ظاهرى مسجد، 1/81 درصد؛

 2 . طولانى نشدن نمازهاى جماعت، 2/72 درصد؛

 3 . امام جماعت مسجد، 8/69 درصد؛

 4 . کتابخانه مسجد، 6/55 درصد؛

 5 . فعالیت کانون هاى فرهنگى مساجد، 54 درصد؛

 6 . هیأت امناى مسجد، 6/36 درصد.

 همان طور که ملاحظه مى شود، کتابخانه تأثیر بسیارى در جذب نوجوانان و جوانان به مسجد دارد.

 بعد از انقلاب اسلامى در بیشتر نقاط ایران در کنار مساجد کتاب خانه عمومى تأسیس شده است. بنا بر گزارش رسمى، کتابخانه ها از طریق ستاد رسیدگى به امور مساجد و زیرنظر رهبرى اداره مى گردند و علاوه بر کمک هاى مردمى، از کمک ارگان هاى دولتى نیز بهره مند مى شوند. هیأت امناى کتابخانه هاى عمومى کشور در سال 1375 واحدى تحت عنوان مدیریت کتابخانه هاى عمومى مساجد دایر نمود. این مدیریت هم اکنون درحال بررسى وضعیت کتابخانه هاى مساجد است. کارمندان این کتابخانه ها را کودکان و نوجوانان داوطلب تشکیل مى دهند.[10]

 براساس آمار دیگرى، اعضاى کتابخانه هاى مساجد در سال 1380 حدود دویست و شصت هزار تن بوده است. بر همین اساس حدود 7 هزار کتابخانه در مساجد کشور وجود دارد که به لحاظ محدودیت بودجه و امکانات تنها 1275 کتابخانه تحت پوشش اداره کتابخانه هاى مساجد کشور است.

 مقایسه این آمارها با تعداد 635/57 مسجد که براساس سرشمارى سال 1375 در کشور وجود دارد، نشان مى دهد هنوز تلاش بسیارى لازم است تا بتوانیم از این امکانات براى رشد و تعالى نوجوانان و جوانان بهره بگیریم.

 تأسیس کتابخانه و مراکز فرهنگى در جوار مساجد از جمله نیازهاى اساسى امروز است. با این کار زمینه حضور گسترده نوجوانان و جوانان علاقه مند در پایگاه معنوى مسجد بیش از پیش فراهم شده و در کنار بهره مندى از این مکان، فرصت تقویت بنیه اعتقادى آنان فراهم مى آید. اگر جاذبه هاى لازم براى حضور جوانان و نوجوانان وجود نداشته باشد، نمى توان به حضور مداوم و مستمر آنها در مسجد امیدوار بود. جوانى که پا به مسجد بگذارد هویت اسلامى و ایرانى خود را حفظ کرده و دیگر اسیر توطئه هاى شوم دشمنان نخواهد شد و در دام رنگارنگى که برایش گسترده اند، گرفتار نخواهد شد.

 «سال ها پیش رهبر انقلاب، پرده از وجود توطئه فرهنگى گسترده اى  علیه جوانان مسلمان و انقلابى این مرز و بوم برداشتند و فرمودند: دشمنان  اسلام امروز با استفاده از شیوه هاى بسیار زیرکانه و شیطانى جنگ تمام  عیار فرهنگى علیه ملت ما به راه انداخته اند. آنان قصد دارند تا نسل جوان ما  را که نیروى مدافع کشور و همیشه حاضر در صحنه هاى کار و عمل،  خودسازى، تربیت علمى و تحقیقى و پیشرفت بوده است، به تدریج تباه  کنند. آنان تلاش مى کنند تا ذهن و فکر نیروى جوان کشور را تحت تأثیر  تبلیغات گوناگون قرار دهند و آن را نسبت به حقایق مقدس اسلامى که  به عنوان پایه ها و ستون هاى اصلى اعتقادى شناخته شده اند، بى اعتنا  و سست کنند».[11]

 به این حقیقت واقف بودند که اگر براى پیشگیرى از این جنگ و توطئه فرهنگى تلاش کنیم، آینده جامعه مشکلات بسیارى مواجه خواهد شد. تأکید مقام معظم رهبرى بر ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب خوانى در جامعه نشان مى دهد که ایشان توسعه کتابخانه ها و انتشار کتاب هاى مفید و سازنده را از جمله ابزارهاى مهم در مقابله با این تهاجم خانمان برانداز مى دانند. هم اکنون دارا بودن دست کم 100 متر مربع فضا براى ایجاد کتابخانه در مساجد شهرى و 70 متر مربع فضاى اختصاصى براى ایجاد کتابخانه در روستاها ضرورى است. میزان سهمیه سالانه کتاب براى کتابخانه ها پانصد کتاب است که براساس درجه بندى کتابخانه ها و تعداد اعضا و مراجعان و مساحت کتابخانه ها متفاوت است.

مشارکت مردم در تأسیس کتابخانه هاى مساجد

خوشبختانه اعتقادات دینى مردم ایران موجب شده است، مساجدى بزرگ و وسیع در گوشه و کنار این کشور ساخته شود، همکارى و مشارکت در ساخت مسجد به عنوان کار خیر و سنت حسنه از دیرباز وجود داشته است. اگر بتوانیم جامعه را آگاه سازیم که کتابخانه هم مى تواند به عنوان بخشى از ساختمان مساجد داراى کارکرد فرهنگى مثبت باشد، قطعا گامى مهم در راه توسعه فرهنگ مطالعه و کتاب خوانى برداشته ایم. نهادهاى مسؤول باید به این سمت حرکت کنند که ضمن توجیه متولیان امر، در ساخت مساجد جدید به فضاى کتابخانه هم توجه شود.

 در مساجد فعلى هم مى توان با توجه به شرایط هر منطقه، فضایى را براى کتابخانه در نظر گرفت و حتى با اجاره کردن محلى در نزدیکى مسجد براى تأسیس کتابخانه اقدام کرد.

 مردم باید به این باور برسند که، به همان اندازه که مسجد به فرش و سایر امکانات نیاز دارد، به کتابخانه و کتاب هم احتیاج دارد و چه بسا تأثیر کتابِ مناسب در تقویت بعد اخلاقى، اعتقادى و علمى انسان چنان عمیق باشد که اثر آن به عنوان باقیات الصالحات تا قرن ها پا برجا باشد.

اختصاص یک صندوق به خرید کتاب و تجهیز کتابخانه

از آن جا که معمولاً افراد با نیت هاى خاصى به مساجد کمک مى کنند، مى توان صندوقى براى خرید کتاب و تجهیز کتابخانه در نظر گرفت. آگاه کردن مردم در باب ارزش و اهمیت کتاب و نحوه مشارکت آنان در این امر زمینه کمک بیش از پیش به کتابخانه مسجد را فراهم خواهد کرد. این کار نه تنها از اختلاف نظرهاى احتمالى براى اقدام در این زمینه پیشگیرى مى کند، بلکه باعث فرهنگ سازى هم خواهد شد.

 اگر امکان اختصاص جاى مناسبى براى کتابخانه در مساجد یا در جوار آن ها وجود ندارد، مى توان موقتا با گذاشتن چند کمد و ویترین زمینه بهره مندى علاقه مندان از کتاب را فراهم آورد.

 با اعمال مدیریت صحیح و حفظ قداست مسجد و رعایت جوانب کار، و جلوگیرى از هرگونه مزاحمت براى نمازگزاران، مى توان فضایى فراهم آورد که نوجوانان و جوانان در مسجد به مطالعه کتاب هاى مورد علاقه خود بپردازند یا آن ها را به امانت بگیرند. براى دستیابى به نتیجه بهتر باید هر کمد به گروه سنى مشخصى اختصاص یابد. این کار موجب سهولت دسترسى و ترغیب علاقه مندان به کتاب هاى مورد نظر مى شود.

 راه اندازى کتابخانه و تلاش براى توسعه و تقویت آن اقدامى ضرورى و مؤثر و بسیار ارزشمند است، اما نکته اساسى که باید همواره مورد توجه باشد این است که نقش مسجد در ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب خوانى تنها در تأسیس کتابخانه و تهیه کتاب خلاصه نمى شود، بلکه مسجد به عنوان پایگاه علمى و آموزشى باید اساس کار خود را بر آموزش بگذارد. کسانى که پشت سر امام جماعت، به نماز مى ایستند، به او اعتماد دارند و سخنانش را مى پذیرند و براى او احترام قائل اند.

 امام جماعت باید در کنار آموزش احکام و معارف اسلامى و مسائل ضرورى دیگر به تبیین ارزش و جایگاه علم و دانش اندوزى از دیدگاه قرآن و عترت بپردازد و اهمیت و نقش کتاب را در توسعه و ترویج علم و دانش و بالا بردن آگاهى مسلمانان بیان کند. جامعه باید بداند که علم و دانش به آدمى توان مى بخشد و او را از اعماق هولناک ضلالت و گمراهى به اوج قله هاى سعادت و خوشبختى رهنمون مى شود و در همه حالات کتاب ابزارى مناسب براى افزایش علم و آگاهى است و اگر خداوند متعال در قرآن کریم به قلم و کتاب سوگند مى خورد.[12] شاهدى بر این مدعاست.

 نوجوان و جوان مسلمان باید بداند در آیات و روایات متعددى به اهمیت و ارزش علم و دانش اشاره شده است. تا آن جا که جویندگان علم و دانشمندان، سعادت همراهى و همنشینى با پیامبران و اولیاى الهى را پیدا مى کنند و چنان عزت و عظمتى مى یابند که مورد ستایش ملائکه الهى قرار مى گیرند. آن ها باید بدانند چرا تلاش در راه فراگیرى علم و دانش چون جهاد در راه خدا قلمداد مى شود و قلم دانشمندان افضل بر خون شهیدان مى گردد و زمانى که از سرّ همه این ها
آگاه شوند، کتاب و مطالعه و پژوهش نزد آنان ارزشمند مى شود و نیازى اساسى به حساب مى آید، و آن وقت اگر مسجد هم کتابخانه و کتاب نداشته باشد، علاقه مندان به جستجوى کتاب هاى مورد علاقه خود خواهند رفت.

 امام جماعتِ آگاه و عالم باید به پدران و مادران بیاموزد که چگونه کتاب حس کنجکاوى کودکان و نوجوانان را ارضا مى کند و موجب رشد، آگاهى و خلاقیت آنان مى شود و این که خانواده چه نقشى در تقویت توانایى هاى کودکان و ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب خوانى دارد و مهم تر از همه چگونه مى توان با مطالعه زندگى بهترى داشت و فرزندان خوبى تربیت کرد و مسائلى از این قبیل.

 او باید از همه راه هاى ممکن استفاده کند تا عطش مطالعه را در نسل جوان ایجاد کند، به سان تشنه اى که به دنبال آب بگردد.

 «این از بدیهیات است که تا کسى در خود احساس تشنگى نکند،  هرگز به دنبال آب نمى رود و اگر هم درباره آب سخن گفته شود، چون براى  او جاذبه اى ندارد، توجهش را جلب نمى کند؛ اما هنگامى که تشنگى حاصل  شد، یعنى جاذبه اى در درون براى آب به وجود آمد، دیگر خود آب، لفظ آب،  صداى آب، سمت و جهت آب همه و همه براى او جالب توجه، دلربا، زیبا  و جذاب خواهد بود».[13]

 آن وقت است که پدر و مادر کودک و نوجوان ما براى یافتن کتابى که عطش دانستن او را سیراب کند، خودش به جستجوى کتاب خواهد رفت و به قول مولانا:

آب کم جو تشنگى آور به دست                     تا بجوشد آبت از بالا و پست

 

کتابخانه هاى موجود

مساجدى که داراى کتابخانه هستند باید ضمن برنامه ریزى مناسب شرایط استفاده ى مطلوب علاقه مندان از این فضاهاى فرهنگى را فراهم آورند. از جمله این شرایط مى توان به موارد زیر اشاره کرد:

 1 . استفاده از کتابدار شایسته: از جمله اقدامات مهمى که باید صورت گیرد، استفاده از کتابداران ثابت و آگاه است، این افراد حتى اگر متخصص رشته کتابدارى هم نباشند، باید علاقه مند به این کار باشند و حداقل دوره هاى تخصص کوتاه مدت را بگذرانند.

 کتابدار نقشى مهم در جذب افراد علاقه مند و به ویژه کودکان و نوجوانان دارد و اگر نتواند به وظیفه خود عمل کند، ممکن است شرایطى را فراهم آورد که افراد از کتابخانه و مطالعه فاصله بگیرند.

 هر کس در دنیاى پیچیده امروز نتواند خود را با پیشرفت ها هماهنگ کند، موفقیت چندانى به دست نخواهد آورد.

 «کتابداران مرشدى هندى به نام «رانگاناتان» دارند؛ ریاضى دانى که در  انگلیس تحصیل کرد و در هند به لحاظ روح ناآرام خود به کتابخانه تبعید  شد و در همان کتابخانه پنج اصل کتابدارى را ثبت و به جهان عرضه کرد؛  اصولى که بنیان تفکر جدید کتابدارى شد.

 پنج اصل رانگاناتان عبارت اند از:

 1 . کتاب / اطلاعات براى استفاده است؛

 2 . هر خواننده کتاب / اطلاعات خودش را نیاز دارد؛

 3 . هر کتابى / اطلاعات خواننده خودش را دارد؛

 4 . وقت خواننده / جوینده اطلاعات، طلاست؛

 5 . کتابخانه (به هر شکل و نامى که مطرح باشد) نهادى پویاست».[14]

   «در حالى که نگاه کتابدار با توجه به اصول دوم و سوم معطوف به مثلثى  است که میان او، اطلاعات و خواننده به وجود مى آید، در نیل به اصل  چهارم کتابدار مى کوشد تا با انجام دادن انواع خدمات  فنى و تخصص در  وقت خواننده صرفه جویى کند. در باره اصل پنجم بعضى از صاحب نظران  عقیده دارند، کتابدارانى که صرفا به دنبال راضى نگه داشتن مخاطب اند  کتابدار نیستند، لذا باید این اصل را سرلوحه کار خود قرار دهند.  کتابدارى واقعا شایسته این نام است که با انجام دادن کارهاى جدید  و ابتکارى، مرتب در خواننده تحول ایجاد بکند و هر ساعت او را در مقایسه  با ساعت قبل متحول سازد. یعنى ضمن پاسخ گویى به خواسته هاى  مخاطب، فضایى را براى بیان ناگفته ها و حتى ناخواسته ها فراهم بیاورد  و به صورت هدایت گر فرهنگى تأثیرگذار باشد».[15]

   «نتایج پژوهشى با عنوان بررسى وضعیت کتابخانه هاى شهرستان بم  در سال 1382 نشان مى دهد که على رغم وضعیت نسبتا مناسب کمّى  کتابخانه هاى شهرستان، این نهادهاى فرهنگى به علت ضعف هاى کیفى  نتوانسته اند نقش اصلى خود را به عنوان نهادى پویا در توسعه فرهنگ  شهرستان ایفا کنند. نارضایتى بیشتر مراجعه کنندگان از خدمات کتابخانه ها  بیانگر این واقعیت است که انتظارات جامعه در حال رشد کشورمان، با امکاناتى که کتابخانه ها در اختیار آن ها قرار داده اند، برآورده نمى شود.  لذا براى رفع این معضل باید چاره اى اندیشید. زیرا حجم بالاى اطلاعات که  هر روزه برآن افزوده مى شود، مى طلبد که کتابخانه ها از قالب سنتى خود  به درآیند و به صورت پایگاهى شوند که جدیدترین اطلاعات را در خود جاى  داده است و پیشرفته ترین امکانات را در اختیار مراجعه کنندگان قرار مى دهد.  براى رسیدن به این هدف استفاده از امکانات بخش هاى گوناگون جامعه  اعم از بخش هاى خصوصى و نهادهاى شهرى و موقوفات و سایر منابع  مى تواند یارى دهنده باشد».[16]

 بنابراین کتابخانه هاى مساجد براى کسب موفقیت باید هماهنگ با تحولات و پیشرفت فن آورى با استفاده از فهرست نویسى و رده بندى علمى و نظام دار و امانت دهى منظم و فعال، امکان بهره مندى و دسترسى علاقه مندان به محتواى کتاب ها و انواع موضوع ها را فراهم آورند، چرا که در عصر اطلاع رسانى، روش هاى کهنه، قدیمى و ابتدایى دیگر کاربرد و کارآیى لازم را ندارند.

 اگر مساجد در وضعیتى باشند که بتوانند فرد توانمندى را به عنوان کتابدار انتخاب و پس از طى آموزش هاى لازم براساس برنامه اى منظم از او استفاده کنند، تأثیرى بسیار در جذب کتاب خوان هاى نوجوان و جوان خواهد داشت و در حقیقت از جمله رموز اصلى توفیق کتابخانه هاى مساجد همین است.

 اما چون در اکثر مساجد این امکان وجود ندارد، لذا باید از مشارکت نوجوانان و جوانان براى اداره کتابخانه هاى مساجد بهره گرفت. گروهى متشکل از چند جوانان علاقه مند مى تواند کتابخانه مسجد را به خوبى اداره کنند.

 تجربه نشان داده است اگر به گروه هاى نوجوان و جوان مسؤولیت داده شود و به خوبى رهبرى شوند، مى توانند بسیار مؤثر واقع شوند، حتى اگر خانواده هاى آنان این آمادگى را نداشته باشند. هرچند خود ما در کشورمان تجربه هاى بسیار موفقى از این دست داریم، ولى استفاده از تجربه هاى سایر کشورها نیز مى تواند مفید واقع شود.

 «مثال جالب در این زمینه، نهضت سارودادیا در سریلانکاست.  کشورى که در بسیارى از دهکده هایش، کودکان کلید توسعه مشارکت در  جامعه اند. معلمان مدارس ابتدا الگوهاى مشارکت کودکان را متحول کردند  و به دنبال آن همین کار را درخصوص بزرگسالان انجام دادند».[17]

 در ضمن بر این نکته مهم تأکید مى شود که مشارکت نوجوانان و جوانان در اداره مسجد باید همراه با نظارت و آموزش باشد.

 2 . آشنا ساختن همه مردم با نقش کتاب در زندگى و لزوم مطالعه: آگاه کردن مردم جامعه به ویژه کودکان و نوجوانان درباره اهمیت کتاب و نقش مطالعه در زندگى فردى و اجتماعى انسان، از جمله مقدمات ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانى در مدارس است. وقتى مردم بدانند کتاب خوب و مفید داراى چه ارزش و اهمیتى است و چگونه مى تواند آنان را در مسیر زندگى سالم و سعادت بخش قرار دهد، به آسانى آن را مى پذیرند. در حقیقت، همین آگاهى است که مى تواند انگیزه اى قوى براى کودکان و نوجوانان و حتى بزرگسالان به منظور روى آوردن به کتاب و مطالعه باشد. بنابراین، از جمله اساسى ترین برنامه هایى که در مساجد باید در نظر گرفته شود، بررسى راه هاى افزایش آگاهى مردم درخصوص این امر مهم است.

 3 . معرفى کتاب هاى خوب: معرفى کتاب به عنوان کارى انگیزشى، براى ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب خوانى مؤثر است. در تحقیقات انجام شده، قرائت قسمت هایى از کتاب و هم چنین معرفى کتاب در تابلوى اعلانات، تأثیرى فراوان در تشویق افراد به مطالعه دارد، که از میان این دو روش، روش اول بازدهى بیشترى داشته است.

 «از جمله کارهایى که پیش از معرفى کتاب باید انجام شود،  تلخیص کتاب است. «تلخیص» یعنى خلاصه کردن و منظور از تلخیص  کتاب یا نوشته اى، بیان اصل مطلب در کوتاه ترین شکل خود است».[18]

 از مهم ترین کارهایى که در تلخیص کتاب باید به آن توجه کرد، تعیین مشخصات کتاب، شامل نام کتاب، نام و نام خانوادگى نویسنده یا مترجم، نام مؤسسه انتشاراتى، سال انتشار، محل انتشار، تعداد صفحه ها، و نوبت چاپ است که باید با خطى زیبا نوشته شود و در تابلویى که در معرض دید نمازگزاران باشد یا بر در ورودى کتابخانه نصب گردد.

 هم چنین اگر امام جماعت هفته اى یک بار ظرف چند دقیقه کتابى مناسب و ارزشمند را معرفى نماید، انگیزه اى قوى زیادى براى مطالعه کتاب در علاقه مندان به وجود مى آورد. ضمن این که استمرار چنین اقدامى ارزش قایل شدن براى کتاب و کتابخوانى است. نکته مهمى که باید مدنظر قرار گیرد، این است که حداقل چند جلد از کتاب هایى که معرفى مى شود، در کتابخانه مسجد موجود باشد.

 4 . دعوت از افراد صاحب نظر و متخصص: از جمله کارهاى ارزشمندى که امام جماعت و هیأت امناى مساجد مى توانند انجام دهند، دعوت از افراد صاحب نظر و علاقه مند در این حوزه و یا کتابداران کتابخانه هاى عمومى است. حضور افراد متخصص و آگاه به مقوله کتاب و کتاب خوانى مى تواند موجب ترغیب و تشویق مردم به ویژه کودکان و نوجوانان باشد. مساجدى که فضاى مناسبى براى تأسیس و راه اندازى کتابخانه ندارند مى توانند با این اقدام خود، امکان ارتباط بیشتر افراد با کتابخانه هاى عمومى و سایر کتابخانه ها را به وجود آورند و در جهت فراگیر شدن فرهنگ مطالعه و کتاب خوانى قدم بردارند.

 5 . تشکیل انجمن ها و گروه هاى علمى و فرهنگى: تشکیل انجمن ها و کانون هاى دانش آموزى، دانشجویى و تشکل هاى ویژه جوانان، فرصت ارتباط مؤثر با این قشر توانمند و پویا با مساجد را فراهم مى آورد و بخشى از این انجمن ها و کانون ها مى توانند با کتابخانه مرتبط شوند، انجمن هاى علمى و فرهنگى و مطالعه و تحقیق گروه هایى از دانش آموزان و نوجوانان و جوانان علاقه مند اگر به کمک یک یا چند نفر از مربیان آگاه، سازماندهى و هدایت شوند و براساس استعدادها و دلبستگى هایشان در مسیر مطالعه، تحقیق و گردآورى مدارک و غیره راهنمایى شوند، کمکى مؤثر در این زمینه خواهد بود.

 نتیجه کار این گروه ها مى تواند از طریق نشریه داخلى مسجد، بولتن و یا روزنامه دیوارى در اختیار دیگران قرار گیرد.

 به هر حال این نکته حایز اهمیت باید مورد توجه مسؤولان امر قرار گیرد که فعالیت هاى متنوع و سازنده گروهى، نقش به سزایى در جذب نوجوانان به مساجد خواهد داشت، چرا که گروه جایى است که فرد مى تواند توانایى ها و استعدادهاى خود را در حد اعلا نشان دهد و رضایت خاطر کسب نماید.

 دکتر على اکبر شعارى نژاد (1377 : 569) در بیان اهمیت و آثار گروه مى نویسد:

 «فرد در دوره نوجوانى نه کودک است و نه بالغ، به همین سبب به گروه  و جمعیتى نیازمند است که به سطح رشد و مظاهر فعالیت و فهم او پاسخ  دهد و آن ها را بفهمد تا فرد، مقام واقعى خود را در میان دوستانش دریابد.  گروه همسالان به این معنا، از جمله عوامل ضرورى براى رشد و تکامل  اجتماعى نوجوانان است و اهمیت آن در تربیت فرد ـ چنان که گفتیم ـ  بیش از والدین و معلمان است؛ زیرا همین گروه است که محیط مناسب  براى ایجاد عادت براى گفت وگوى اجتماعى، مهارت ها و ارتباط ها فراهم  مى کند و روح وابستگى به یک جمعیت را در او رشد و پرورش مى دهد،  استعدادهاى اجتماعى او را آشکار مى سازد و در نتیجه میزان رهبرى،  پیشوایى، اطاعت و فرمانبردارى، حدود سازگارى و نفرت خود را درمى یابد  که در رشد اخلاقى و میزان قبول مقیاس هاى اخلاقى مؤثر است  و به نوجوان براى کسب اطمینان خاطر در زمان رهایى از تسلط خانواده  کمک مى کند. علاوه بر آن ها، نوجوانان را براى زندگى آینده و دوست  داشتن دیگران آماده مى کند».

 یکى دیگر از متخصصان تعلیم و تربیت نیز مى گوید:

 «کار گروهى پیشرفت اجتماعى را آسان مى کند و موجب ایجاد انگیزه  در افراد براى رسیدن به تکامل بیشتر مى شود. همچنین ثابت شده است،  گروه هایى که از روى دوستى تشکیل مى شوند، با دوام ترین گروه ها هستند.  تعلق داشتن، بیش از هر عامل دیگر، موجب ایجاد حس آرامش مى شود.  تعلق داشتن، به گروه آن قدر براى نوجوان اهمیت دارد که اگر از راه مثبت  و سازنده و در جهت منافعِ جامعه براى تشکیل گروه ها اقدام نشود،  ممکن است به شکل مخرّب پدیدار شود و آثار زیانبارى در پى داشته باشد».

 6 . راه اندازى بخش کودکان و نوجوانان در کتابخانه: از جمله مهم ترین راه هاى جذب کودکان و نوجوانان به کتابخانه هاى مساجد این است که این کتابخانه ها بخشى از محل، خدمات و کتاب هاى خود را به کودکان و نوجوانان اختصاص دهند و تک تک بچه هایى را که در حیطه نفوذ کتابخانه زندگى مى کنند، دقیقا از وجود کتابخانه و شرایط عضویت آن آگاه کنند.

 «به طور مثال اگر در مسجد محله اى کتابخانه اى براى بچه ها تشکیل  مى شود، کتابدار بایست با حضور در مراسم نماز جماعت، چند دقیقه اى  در مورد تشکیل و نحوه کار کتابخانه براى نمازگزاران صحبت کند  و امام جماعت نیز به کرّات (اما به فاصله معقول) درخصوص مورد اهمیت  و لزوم مطالعه بچه ها سخنرانى کند و تذکرات لازم را بدهد. علاوه برآن،  کتابدار نباید تنها به این امر اکتفا کند، بلکه با ارسال نامه هایى براى تک تک  خانواده هاى محل و یا با نصب آگاهى در مکان هاى مناسب، تأسیس و طرز  کار کتابخانه را به اطلاع عموم برساند».[19]

 7 . استفاده از روش باز: نحوه دسترسى به کتاب نیز از جمله مواردى است که بر ایجاد میل و رغبت کودکان به مطالعه مى افزاید. استفاده از روش باز براى کودکان نکته اى مهم است که باید دقت کرد. فضا باید به گونه اى باشد که آن ها بتوانند کتاب هاى گوناگون را بررسى کنند، به دست بگیرند و ورق بزنند، تا بتوانند کتاب مورد نظر و دلخواه خود را انتخاب نمایند.

 8 . برقرارى ارتباط بین مساجد و مدارس: ایجاد ارتباط بین مدارس و مساجد به ویژه در مناطق و شهرهاى کوچک که زمینه این ارتباطات بیشتر است، در بالا بردن میزان مطالعه در کودکان و نوجوانان مؤثر است. این ارتباط مى تواند به ارتباطى دوسویه و مؤثر تبدیل شود. تشویق کودکان و نوجوانان مسجدى به بهره گیرى از کتاب هاى موجود در مدرسه از یک سو و حضور امام جماعت و یا اعضاى هیئت امناى مساجد در مدارس و هماهنگى به بهره گیرى از سوى دیگر، زمینه ساز بهره گیرى آنان از کتاب و در نتیجه افزایش مطالعه است.

 استفاده از همکارى معلمان مدارس هم براى آگاه ساختن در دانش آموزان مؤثر است. بسیارى از معلمان و مربیان، از جمله شخصیت هاى مورد علاقه و اعتماد کودکان و نوجوانان هستند. مى توان با ترتیب دادن جلسه هاى سخنرانى، برگزارى مراسم جشن کتاب و برنامه هاى متنوع دیگر از معلمان دعوت کرد تا مردم به ویژه کودکان و نوجوانان را در زمینه اهمیت کتاب و مطالعه آگاه کند.

 استفاده از ارتباط بین مساجد و مدارس از جنبه اى دیگر نیز حایز اهمیت است. در مساجدى که نزدیک مدارس قرار دارند، این ارتباط آسان تر شکل مى گیرد. معمولاً در طول سال تحصیلى کلاس هاى آموزش خانواده با موضوعات گوناگون در مدارس تشکیل مى شود و نتایج نسبتا خوبى هم در بردارد. مى توان یک یا دو جلسه از این آموزش ها را به موضوع اهمیت مطالعه و کتاب خوانى و روش هاى علاقه مند کردن کودکان و نوجوانان به مطالعه در مساجدى
که شرایط مناسب دارند، اختصاص داد.

 9 . برگزارى مراسم هفته کتاب: در اهداف برگزارى هفته کتاب آمده است:

 «توسعه فرهنگ مکتوب و ایجاد علاقه و شوق در عموم مردم به ویژه  کودکان به امر کتاب و مطالعه».[20]

 گرامى داشت هفته کتاب در مساجد از جمله اقداماتى است که مى تواند در آگاه سازى جامعه و ایجاد رغبت و عادت به مطالعه مؤثر واقع شود. مى توان با ترتیب دادن مراسم باشکوه، جشن کتاب، مسابقات گوناگون و تجلیل از کتابخوان هاى نمونه و امثالهم فضاى جامعه را به سمت مطالعه و کتابخوانى سوق داد.

 10 . وضع و تدوین مقررات براى کتابخانه: بدون تردید کتابخانه خوب، داراى قوانین و مقرراتى خاص است که همین امر، موجب ایجاد نظم و انضباط مى شود و بازدهى کار کتابخانه را افزایش مى دهد.

 کتابخانه هاى مساجد، از این نظر، با مشکلاتى مواجه هستند که اگر با استفاده از روش هاى اصولى براى حل این مشکلات اقدامى صورت نگیرد، امور کتابخانه به خوبى پیش نمى رود و موفقیتى حاصل نمى شود. شاید اساسى ترین این مسائل، نظم و انضباط اعضا و چگونگى تحویل گرفتن و پس دادن کتاب باشد.

 براى جلوگیرى از بروز مشکلات احتمالى و به منظور بالا بردن کیفیت کار کتابخانه مسجد، به ویژه درخصوص کودکان و نوجوانان توجه به نکات زیر ضرورى است:

 الف) بسیارى از مشکلاتى که اعضاء پدید مى آورند، ناشى از ناآگاهى و نداشتن شناخت صحیح از کتابخانه و قوانین و مقررات مربوط به آن است؛ لذا باید در ابتداى عضویت، در نهایت خوشرویى و دقت، قوانین و مقررات کتابخانه را براى مراجعه کنندگان، بیان کنند و از آنان خواسته شود، با مسئولان کتابخانه و کتابدار همکارى کنند.

 ب) مى توان قوانین و مقررات کتابخانه را روى یک برگ کاغذ، تایپ کرد و هنگام ثبت نام براى عضویت در کتابخانه مسجد، در اختیار مراجعه کنندگان قرار داد، تا پس از مطالعه دقیق و آگاهى از مقررات، متعهد به رعایت آن شوند و ورقه را امضا کنند و در پرونده کتابخانه اى اعضا نگهدارى شود.

 ج) کتابدار مسجد، نباید براى ایجاد انضباط، به زور و اجبار متوسل شود، بلکه باید با آگاهى از روحیه کودکان و نوجوانان به گونه اى رفتار کند که از علاقه آنان به کتابخانه کاسته نشود و ضمن رفتار صمیمانه، نظم و انضباط نیز رعایت شود.

 د) کتاب در کتابخانه هاى کودکان و نوجوانان، «کالاى مصرفى» است. بنابراین، نباید براى حفظ کتاب ها،بیش از اندازه سخت گیرى کرد یا با اجراى قوانین خشک، مراجعه کنندگان را جریمه نمود، چرا که این کار موجب فاصله گرفتن آنان از کتابخانه مى شود. بلکه باید علاوه بر تقویت روحیه امانت دارى در کودکان و نوجوانان، تدابیرى اتخاذ کرد تا عمر مفید کتاب ها بیشتر شود و هر بار که کتابى خراب یا پاره مى شود و تعمیر شدنى است، درخصوص آن اقدام لازم به عمل آید.

 هـ) هرگز نباید کتاب هایى را که کثیف و فرسوده شده یا جذابیت خود را از دست داده است، در کتابخانه نگه داشت زیرا کودک و نوجوان علاقه مند است که کتاب هاى جالب، تمیز و زیبا در اختیار داشته باشد.

 و) براى تأخیر در تحویل کتاب نیز جریمه تعیین نکنید. مطمئن باشید کودکان علاقه مند، پس از مطالعه کتاب هایى که به امانت گرفته اند، بى صبرانه آماده گرفتن کتابى دیگر هستند. بنابراین، تأخیر در تحویل کتاب حتما علتى دارد، لذا ابتدا باید آن ها را شناسایى و سپس کودک را در حل مشکل وى یارى نمود. ممکن است علت تأخیر، بیمارى، مسافرت، زیاد بودن تکلیف هاى مدرسه، امتحان یا موردى دیگر باشد. حتى اگر علت این تأخیر بى نظمى دانش آموز باشد، با جریمه نمى توان نظم را به او آموخت. جریمه، بیش از آن که نظم را در پى داشته باشد، موجب دلسردى و دورى کودکان از کتاب و مطالعه مى شود.

 ز) اگر تعداد اعضاى کتاب خانه مسجد زیاد است و آنان در طول هفته، فقط یک بار مى توانند براى گرفتن کتاب مراجعه کنند، بایستى در صورت نیاز و علاقه آنان، هربار دو یا سه جلد کتاب به ایشان امانت داد، تا در فاصله یک هفته، به مواد خواندنى بیشترى دسترسى داشته باشند و با انتظارى ملال آور روبه رو نباشند.

 ح) هیچ وقت کودکان و نوجوانان را مجبور نکنید خلاصه کتاب را بنویسند. هرچند این کار بسیار مفید و سازنده است؛ اما اگر جنبه زور و اجبار داشته باشد، موجب فاصله گرفتن آنان از کتابخانه مى شود؛ زیرا بعضى از دانش آموزان، این حوصله و توانایى را ندارند. البته به مرور مى توان با استفاده از راه هاى گوناگون آنان را به این کار تشویق کرد. به طور مثال، کتابدار مسجد خلاصه هاى کتاب را بخواند و به نویسندگان آن امتیاز دهد.

 علاوه بر آن چه بیان شد، راه کارهاى دیگرى براى افزایش میزان مطالعه از طریق مساجد وجود دارد که در این مقاله فرصت طرح آن ها نیست. اما در مجموع یک نکته اساسى دیگر را نباید از نظر دور داشت که مرکز رسیدگى به امور مساجد وظیفه اى سنگین در این زمینه دارد. این مرکز باید برنامه اى اساسى براى تأسیس و تقویت کتابخانه هاى مساجد تدوین کند و ضمن تعیین خط مشى کلى نظارت لازم را بر عملکرد کتابخانه ها به عمل آورد.

 اختیارات هیئت امناى مساحد هم باید در حدى باشد که بتوانند براساس شرایط بومى و منطقه اى تصمیمات لازم را اتخاذ کنند که شامل انتخاب کتاب هاى مناسب، برگزارى نمایشگاه ها، نحوه اداره کتابخانه ها، چگونگى جلب مشارکت گروه ها، تشکل ها و نهادهاى اجتماعى و غیره مى شود.

 «وجود شبکه ى سازمانى کتابخانه هاى مساجد، مى تواند در جهت رفع  پاره اى از مشکلات کتابخانه ها مؤثر واقع شود؛ این شبکه باید اختصاصا  به بحث تحقیق و توسعه کتابخانه هاى مرکزى و کتابخانه هاى مساجد  و به روش هاى گسترش خدمات و بهینه سازى کتابخانه ها و به تلاش در  جهت حل مشکلات آنها و یافتن الگو و کارکردهاى جدید،  براى کتابخانه هاى مساجد بپردازد. افزون براین، مسؤول ارزیابى کلیه  خدمات و فعالیت هاى کتابخانه هاى مرکزى مساجد است، تا میزان توفیق  و ناکامى آن ها را در مقاطع زمانى متفاوت، مورد بازبینى قرار دهد.  ضمن سنجش میزان قابلیت هاى هر کتابخانه، رهنمودها یا پیشنهادهاى  لازم را براى بهبود خدمات کتابخانه آن استان یا شهرستان خاص  ارائه دهد».[21]

پیشنهادها و راه کارهاى اجرایى

براساس تعالیم اسلامى، افزایش آگاهى و بصیرت از جمله مهم ترین راه هاى رسیدن به مقصود است.

 امام صادق علیه السلام مى فرماید:

 «کسى که بدون بصیرت و بینش عمل کند همچون کسى است که در  طریق و مسیر پیش نمى رود، از این رو هرچه بر تندى و حرکت خود بیفزاید، از مقصد دورتر مى شود».

 و امام على علیه السلام نیز مى فرمایند:

 «انسانى که بدون علم عمل مى کند، بیش از آن که اصلاح گر باشد مایه  تباهى است».

 بنابراین اساسى ترین کارهایى که باید صورت گیرد، ایجاد زمینه آگاهى ائمه جماعت، هیأت امناى مساجد، نمازگزاران و نوجوانان و جوانان در باره اهمیت مطالعه و کتابخوانى در زندگى است، بنابراین پیشنهاد مى شود:

 1 . برنامه ریزى لازم براى آموزش ائمه جماعت و هیأت امناى مساجد توسط نهادهاى ذى ربط درباره اهمیت وجود کتابخانه در مساجد و نقش کتاب و مطالعه در رشد و تعالى کودکان و نوجوانان.

 2 . تبیین اهمیت مطالعه و کتابخوانى به کمک ائمه محترم جماعت براى نمازگزاران و کودکان و نوجوانان به منظور ایجاد آمادگى و انگیزه لازم و مشارکت در راه اندازى یا تقویت کتابخانه مساجد و استفاده از آن و معرفى کتاب هاى مناسب در این زمینه به والدین.

 3 . ایجاد زمنیه ارتباط مؤثر بین مساجد و مدارس به منظور تبادل تجربه ها و دستیابى به اهداف مورد نظر از جمله جذب دانش آموزان به مساجد براى بهره مندى از کتابخانه.

 4 . تهیه مجموعه اى از کتاب هاى علمى و آموزشى مورد نیاز دانش آموزان علاقه مند به شرکت در کنکور سراسرى دانشگاه ها و مراکز آموزش عالى و تجهیز کتابخانه هاى مساجد به این کتاب ها.

 5 . ایجاد ارتباط با دستگاه هاى اجرایى و نهادهاى فرهنگى و دولتى به منظور راه اندازى و توسعه و تجهیز کتابخانه هاى مساجد، هم چنین با توجه به سیاست هاى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى مبنى بر واگذارى کتابخانه هاى عمومى به بخش خصوصى و حمایت از این کتابخانه ها و بررسى راه کارهاى اجرایى به منظور توافق بین مرکز رسیدگى به امور مساجد و این وزارت خانه پیشنهاد مى شود.

 6 . برگزارى مسابقات کتاب خوانى در سطح مساجد با توجه به شرایط سنى و نیازهاى مخاطبان با در نظر گرفتن همه جوانب (حداقل دو بار در سال).

 7 . برگزارى نمایشگاه کتاب و نرم افزارهاى گوناگون، حداقل هر سال یک بار در شهرهاى کوچک، به منظور سهولت دستیابى به کتاب، چند مسجد مى توانند مشترکا کتاب هاى مورد نظر را تهیه و به صورت دوره اى اقدام به برگزارى نمایشگاه کنند.

 8 . برگزارى مراسم جشن کتاب به مناسبت هاى گوناگون از جمله در هفته کتاب در مساجد و اجراى برنامه هاى مفید و متنوع.

 9 . اهداى کتاب مفید و سازنده به نوجوانان و جوانان براى تلاش ها و کسب موفقیت ها، توصیه مى شود همراه با کتاب جوایزى دیگر هم به این افراد اهداء گردد، تا خاطره خوشى از اهداى کتاب به ویژه براى کودکان بر جاى بماند.

 10 . دعوت از هنرمندان، دانشمندان، شاعران و نویسندگان براى سخنرانى و بحث و گفت وگو با علاقه مندان و معرفى شخصیت هاى برجسته با برگزارى نمایشگاه کتاب از آثار آنان.

 11 . تهیه جزوات آموزشى مناسب در باره نحوه بالا بردن کیفیت کار کتابخانه هاى مساجد و نقل تجربه هاى موفقیت آمیز و ارسال به کتابخانه هاى مساجد سراسر کشور.

 12 . برگزارى جشنواره کتابخانه هاى موفق مساجد در هفته کتاب یا به مناسبت هاى دیگر به منظور معرفى تلاش گران این عرصه و ایجاد انگیزه در دست اندرکاران سایر مساجد.

 13 . سعى شود تا حد امکان براى اعضاى کتابخانه و به ویژه کودکان و نوجوانان از روش قفسه باز استفاده شود، چرا که در معرض دید بودن قفسه ها و دیدن کتاب ها از نزدیک و لمس کردن و ورق زدن آنها، در کتاب خوانى و مطالعه، تأثیرى مثبت دارد.

 14 . انتخاب جوانان علاقه مند به عنوان کتابدار و برنامه ریزى هماهنگ در سطح هر شهرستان، به منظور آموزش آنان و بهره گیرى از فن آورى در اداره امور کتابخانه.

 15 . تشویق واقفان و هیأت امناى مساجد براى ساخت فضاى مناسب کتابخانه در جوار مساجد.

منابع و مآخذ

1 . امیرى، محمود (1384)، رسالت مساجد در توسعه فرهنگ کتاب و کتاب خوانى، ماهنامه مسجد، ش 88 .

2 . انصارى، نوش آفرین (1382)، فصل نامه شوراى کتاب کودک.

3 . دفتر رهبرى (1380)، نگرش هاى موضوعى/ 3، کتاب و کتاب خوانى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى.

4 . رهگذر، رضا (1370)، قلمرو ادبیات کودکان، تهران، حوزه هنرى سازمان تبلیغات اسلامى.

5 . شعارى نژاد، على اکبر (1373)، روان شناسى رشد (چاپ یازدهم) تهران، انتشارات اطلاعات.

6 . عباس زاده، عباس (1382)، فصل نامه پژوهش گران فرهنگ، سال اول، ش 4.

7 . فتح آبادى، رضا (1371)، اشاعه فساد فرهنگى و پوچ گرایى، تهران، نشر بلیغ.

8 . فرحزاد، محمد (1375)، سال نامه کتابدارى، سال سى ام، دفتر بیست و چهارم و بیست و پنجم.

9 . قمى فرد، محمد (1379)، آشنایى با فعالیت هاى تربیتى و اجتماعى، تهران، نشر عابد.

10 . کاربشخ راورى، ماشاءاللّه ، و فاطمه تویسرکانى راورى (1384)، نقش فعالیت هاى مکمل و فوق برنامه در پیشگیرى و کاهش آسیب ها، مجموعه مقالات همایش علمى ـ کاربردى جایگاه فعالیت هاى مکمل و فوق برنامه، انتشارات رسانه تخصصى.

11 . کاربخش راورى، ماشاءاللّه  (1378)، چگونه کودکان و نوجوانان را به مطالعه علاقه مند کنیم؟ چاپ اول، تهران، انتشارات مدرسه.

12 . کریمى، عبدالعظیم (1381)، رویکردى نمادین به تربیت دینى با تأکید بر روش ها، تهران، انتشارات قدیانى.

13 . کلینى (1375)، اصول کافى/ 1، مترجم محمد باقر کمره اى، تهران، انتشارات اسوه.

14 . مجیدى، موسى (1378)، راهنماى ایجاد و گسترش کتابخانه هاى آموزشگاهى، تهران، انتشارات مدرسه.

15 . مدیریت امور کتاب خانه هاى عمومى استان کرمان (1384)، نگاهى اجمالى به وضعیت کتابخانه هاى عمومى و قانون جدید و آیین نامه هاى اجرایى تأسیس و نحوه اداره کتابخانه هاى عمومى کشور.

16 . منصورى، جواد (1374)، جنگ فرهنگى علیه انقلاب اسلامى، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوى.

17 . هارت، راجراى (1380)، مشارکت کودکان و نوجوانان، ترجمه فریده طاهرى، تهران، دفتر پژوهش فرهنگى.

18 . یغما، عادل (1361)، فن تلخیص کتاب، تهران، کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان.

 

پی نوشت ها:

[1] .  مجادله / 11 .

[2]  .  زمر / 9  .

[3] . دفتر رهبرى 1382 : 12 .

[4] . فرحزاد 1375 : 139 .

[5] . امیرى 1384 : 39 .

[6] . دفتر مقام رهبرى 1382 : 5 .

[7] . به‏نقل از مدیریت امور کتابخانه‏هاى عمومى استان کرمان، 1384 : 4 .

[8] . منصورى 1374 : 54 .

[9] . همان:  21 .

[10] . امینى 1384 : 44 .

[11] . فتح آبادى 1371 : 8 .

[12] .  قلم  /  1  .

[13] . کریمى 1381 : 106 .

[14] . شوراى کتاب کودک 1383 : 17 .

[15] . شوراى کتاب کودک 1383 : 18 .

[16] . عباس‏زاده، و همکاران 1382 : 113 .

[17] . هارت 1380 : 26 .

[18] . یغماء 1361 : 9 .

[19] . رهگذر 1370 : 37 .

[20] . قمى‏فر 1379 : 88 .

[21] . مجیدى 1378 : 227 با تصرف و تلخیص .