چکیده
ماهیت مسجد به گونه ای است که از یک سو سبب ایجاد ارتباط با خداوند و عالم غیب می شود و از طرف دیگر انسجام اجتماعی گروه های مختلف مردم را تفویت می کند. در نقش محوری مسجد در جوامع اسلامی همواره در این مکان مقدس، کلیه امور فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و علمی نیز صورت می گرفته و این امر نشان دهنده تاثیر شگرف مسجد در تداوم حیات اجتماعی جامعه مسلمانان است. از آنجا که مسجد محل امنی برای حفظ ثروت ملی بود، خزانه دولت یا بیت المال در مسجد جامع شهر نگهداری می شد. مسجد محل اجتماع فرماندهان سپاه، حضور مشاوران نظامی، تصمیم گیری های مهم رزمی، صدور فرامین جنگی، بسیج رزمندگان، اعلان نتایج پیکارها، حفظ غنایم و رسیدگی به وضع آوارگان و اسیران بود. در نهضت های صد ساله اخیر ایران، مساجد به عنوان کانون های اصلی مبارزه علیه استبداد مورد توجه بود و نقش عمده ای را در به ثمر رسانیدن این نهضت ها ایفا می کرد. مسجد در جامعه جدید ایران، یعنی در دوران منتهی به تاسیس جمهوری اسلامی، جایگاه و کاربردهای جدیدی یافت که در دو برهه انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی، ظرفیت این نهاد اجتماعی آشکار گردید. به طور کلی می توان گفت که مسجد در تاریخ ایران در سه مرحله نقش مهمی در تحولات کشور داشته است. مرحله اول کارکرد فرهنگی فکری و هنری آن است که در معماری و ادبیات ایران جلوه گر شده است. در مرحله دوم کارکردهای اجتماعی مسجد
بروز کرد و جنبش های اجتماعی در اطراف آن سازمان یافتند و مرحله سوم به کار کردهای سیاسی مسجد اختصاص دارد که این مورد در دوران انقلاب و جنگ تحمیلی ظاهر شد و خود را در مسایل سیاسی مثل مشارکت بسیج سیاسی، اعتراض سیاسی و دیگر وجوه رفتار سیاسی مردم (مثل بحث ها و آموزش های سیاسی، تبادل نظر، مشورت و شورا، تعیین سرنوشت و...) نشان داد. آینده شناسی مسجد برای نظام جمهوری اسلامی ایران و دیگر جوامع اسلامی یکی از ضرورت های مهم است که از منظر نهادمندی و نهاد سازی برای حکومت برجسته تر می شود. نگارنده سپس با تذکر این حقیقت که در عصر اوج ارتباطات هنوز بهترین و سالم ترین و کارآمدترین رسانه، مسجد است. تقویت مساجد از نظر امکانات ظاهری، رسیدگی بیشتر به وضعیت ظاهری مسجد، تشکیل و تقویت کتابخانه مناسب برای مسجد، برگزاری مسابقات متنوع، به کارگیری هیئت امنای صاحب ابتکار و خلاقیت، طولانی نشدن نمازهای جماعت، دقت در انتخاب امام جماعت، انجام تبلیغات مناسب و منطقی، فعالیت های کانون فرهنگی مستقر در مسجد، را جهت احیا و حفظ جایگاه مسجد، پیشنهاد نموده است.
مقدمه
مسجد در تأمین اهداف چند منظوره امت اسلامی نقشی بی بدیل دارد. این اهداف والا با ساختن بنایی هر چند کوچک نیز تحقق یافته است. اهداف چند منظوره اسلامی گر چه به ظاهر با یکدیگر متفاوند، ولی در مسجد چنان در هم تنیده شده اند که آدمی را به شگفتی وا می دارد و اهمیت و جایگاه بی نظیر مسجد را جلوه گر می سازد. اینک نقش آفرینی مختلف مسجد را با هم مرور می کنیم:
1 . نقش عبادی
مسجد خداپرستان را نامی آشناست که در آن می توان به آرامش قلبی رسید و از محراب عبادت به اوج سپهر کرامت پر کشید. مسجد خواستگاه نور تقوی است که صفای باطن به ارمغان آرد و چراغ معرفت را همواره روشن نگاه دارد.
مسجد تابشگه مهر توحید است که با حضور و فضای نورانی اش آدمی، جان تازه می گیرد و زندگی طراوت می پذیرد. مسجد کانون گرم ایمان است که بندگان را به زیور فضایل اخلاقی آراید و پاکدینان را مهر و محبت و صفا همی افزاید.
مسجد، مدرسه تکامل انسانهاست که با اعتکاف در آن، از دنیای فریبنده چشم پوشند و یکسر در راه قرب و کمال کوشند. مسجد خانه سبز امید است. روشن به نور خداوندِ قادر یکتا و شاداب از نسیم دل انگیز نماز و ذکر و دعا.
مسجد گلزار نوبهار را ماند، با شمیم بهشت که بس روح پرور و دلنواز است و درش به روی دین باوران خداجوی هماره باز است.
2 . نقش اجتماعی
ماهیت مسجد به گونه ای است که از یک سو سبب ایجاد ارتباط با خداوند و عالم غیب می شود و از طرف دیگر انسجام اجتماعی گروه های مختلف مردم را تقویت می کند.
نقش محوری مسجد در جوامع اسلامی به گونه ای بوده است که همواره در کنار این مکان های مقدس امور فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و علمی نیز صورت می گرفته واین امرنشان دهنده تأثیر شگرف مسجد درتداوم حیات اجتماعی جامعه مسلمانان است.
بعلاوه دین مقدس اسلام، به مسلمانان، ایجاد اخوت اسلامی را سفارش و در برجسته شدن دین برادری و اخوت تأکید دارد؛ «اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ اِخْوَة».[1] در بخشی از آیات تحقق این برادری و استواری را در تمسّک به حبل الله بیان نموده، می فرماید: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعاً وَ لاتَفَرَّقُوا».[2]
بدون شک این قبیل توصیه های قرآنی و حدیثی در فرهنگ دینی و مفاهیم مذهبی توجّه به ابزار و اسبابی که بتواند اخوت و اعتصام و مودت را به منصه بروز و ظهور برساند را مورد تأکید قرار می دهد.
از جمله مهم ترین وسیله ای که می تواند وحدت امت اسلامی را تحقق بخشیده، تأثیر مهمی در استحکام پیوند جامعه اسلامی بر جای بگذارد، مسجد است؛ محلّی که می تواند تمامی مسلمانان را زیر یک سقف جمع کرده، مسایل لازم در تأمین مودت و اتحاد مسلمین را به آنان گوشزد و شیوه های علمی و عملی آن را تبیین و تعلیم نماید.
اگر به تاریخ مسجد و فلسفه ایجاد و تأسیس آن بنگریم، خواهیم دید که تبلور فکر اسلامی و اعتقادات صحیح دینی و استواری جامعه مسلمین در سایه حضور در مساجد و شنیدن انواع توضیحات و تعلیمات دینی میسّر شده است، یعنی مسجد علاوه بر مرکزیت عبادی، مرکز اجتماع نیز هست. این اجتماع هم برای عبادت است و هم برای یکپارچه ساختن اُمت و تمسک جمعی آنان به حبل اللّه .
3 . نقش آموزشی
تاریخ به خوبی نشان می دهد که مسجد از همان صدر اسلام کانون مهم آموزش و مرکز اصلی تربیت بوده و حلقه های درس و بحث در آن بر پا می شده است.
پیامبر اکرم«صلی الله علیه و آله» راه آموزش دین و دانش را در زمان خودشان آن چنان فرا روی مسلمانان هموار فرمود که با گذشت زمان، ارتباط مسجد و آموزش به نحو مطلوب تا به امروز باقی مانده است اگر چه با توسعه علوم، آموزش صورت پیشرفته تری به خود گرفت و مراکز خاص یافت.
پیامبر«صلی الله علیه و آله» به ابوذر می فرماید:
«یا اَباذَر کُلُّ جُلُوسٍ فِی الْمَسْجِدِ لَغْوٌ اِلاّ لِثَلاثَة قِرائَة مُصَلٍّ اَوْ ذاکِر اللّهِ تَعالی اَوْ سَائِل عَنْ عِلْمٍ»؛ ای ابوذر! در مسجد هر نشستی به جز برای سه چیز بیهوده است:
1 . نمازگزاران.
2 . ذکر خدا گفتن.
3 . بحث علمی کردن.[3]
همان طور که در صدر اسلام یکی از کارکردهای مهم مسجد امر تعلیم و تعلم بود، مسجد توانسته است این جایگاه را از صدر اسلام تا کنون حفظ کند و هم اکنون هم در حوزه های علمیه جلسات با شکوه بعضی از دروس خارج فقه و اصول در مساجد برگزار می شود و در اکثر مساجد آموزش قرآن و احکام و مسایل عقیدتی و سیاسی آموزش داده می شود.
همچنین امروزه نیز یکی از مهمترین عملکرد مسجد، ایراد خطابه و سخنرانی در آن است که گاه همین خطابه تنها جاذبه ای است که به بعضی از مساجد رونق می بخشد. آری هر گاه خطیب توانایی در مسجد یافت نشود، رفته رفتنه آن مسجد شکوه و رونق خود را از دست می دهد.
4 . نقش قضایی
هر چند مسجد در اصل کانونی توحیدی بود که مسلمانان در آن به عبادت و راز و نیاز می پرداختند و با کسب علم و معرفت، راه سیر و سلوک را پی می گرفتند، اما مرکزی برای حل و فصل دعاوی نیز به شمار می رفت.
همچنین از آنجا که قضاوت یک عمل مقدس به حساب می آمد، مردم در اغلب اوقات از مساجد به عنوان دادگاه قضاوت نیز بهره می جستند.
5 . نقش مشورتی
افزون بر موارد فوق مردمان با گرد آمدن در مسجد برای رتق و فتق امور خود به مشورت می نشستند و جانانه به حق دل می بستند و از دام گرفتاری ها و مشکلات می رستند.
با پیدایش مسجد، مدینه، نخستین مرکز مهم اجتماعی اسلام عینیت یافت و در آن امور دینی و دنیوی به هم در آمیخت و فعالیت های مشاوره اجتماعی به موازات وظایف دینی در آن انجام می پذیرفت.
6 . نقش پشتیبانی
جماعتی از فقرای مهاجر هم که مأوایی نداشتند، در کنار مسجد مدینه، زیر سر پناه کوچکی به نام صُفّه زندگی می کردند. آوارگان جنگ و حوادث طبیعی نیز می توانستند از مسجد به عنوان پناهگاه استفاده کنند.
بعلاوه مردم به هنگام بروز خشکسالی و بیماری های مهلک برای دعا و نیایش، ناگزیر از روی آوردن به مسجد بودند.
7 . نقش نظامی و دفاعی
نمایش رزمی و ارایه خدمات پزشکی و دارویی در مسجد نیز از جمله فعالیت های اجتماعی این پایگاه ایمان و توحید و تعاون به شمار می رفت.
مسجد محل اجتماع فرماندهان سپاه، حضور مشاوران نظامی، تصمیم گیری های مهم رزمی، صدور فرامین جنگی، بسیج رزمندگان، اعلان نتایج پیکارها، حفظ غنایم و رسیدگی به وضع آوارگان و اسیران بود. آری مسجد مرکزی فعال برای پیشبرد اهداف نظامی و برنامه ریزی های دفاعی بود.
این مکان مقدس خصوصا مساجد جامع شهرها، شبیه مجالس و میدان های عمومی بودند که در آنجا هم قاضیان، بر مسند قضاوت می نشستند و هم عالمان، جلسه درس تشکیل می دادند و هم لشکریان امور نظامی را پی می گرفتند.
8 . نقش اداری
با پیشرفت و گسترش روز افزون اسلام، مسجد اهمیت بیشتری پیدا کرد و به عنوان کانون فعال امت اسلامی و مرکز عبادی ـ سیاسی جامعه نوین در آمد و بدینسان بسیاری از خدمات اداری، و کشوری نیز در مسجد ارایه می شد و حتی از آنجا که مسجد محل امنی برای حفظ ثروت ملی بود، خزانه دولت یا بیت المال نیز در مسجد جامع شهر نگهداری می شد.
9 . نقش سیاسی
مسجد جز معنا بخشیدن به حیات دینی، نقش چشمگیری در صحنه سیاست ایفا کرده، ایمان و اعتقاد و اخلاص و ایثار را در خدمت به جامعه و توسعه سیاسی اسلام به کار گرفت.
چنین چشم انداز والا به عرصه سیاست، از ژرف بینی، ارزش گذاری و عنایت ویژه این آیین بزرگ آسمانی به زندگی فردی و اجتماعی انسان حکایت دارد.
باید توجّه داشت که در جریان نهضتهای بزرگ اسلامی نیز مساجد در جهت بیداری و آگاهی بخشیدن به توده های وسیع و قشرهای مختلف مردم نقش بسیار بارزی را بر عهده داشتند.
در نهضت های صد ساله اخیر ایران، مساجد، به عنوان کانون های اصلی مبارزه علیه استبداد مورد توجّه بودند و نقش عمده ای را در به ثمر رسانیدن این نهضت ها ایفا کردند؛ چنان که در جنبش تحریم تنباکو که به رهبری میرزای بزرگ شیرازی، طی سال های 1308 ـ 1309 هق و در مخالفت با امتیاز انحصار تنباکو به یک شرکت انگلیسی در ایران روی داد و منجر به شکست استعمار انگلیس گردید، مساجد در مخالف با استبداد ناصری و در پیروزی نهضت، نقشی سازنده به عهده گرفتند. در نهضت مشروطیت (1323 ـ 1325 هق) نیز که با قیام و رهبری روحانیت در ایران شکل گرفت مساجد کانون های اصلی انقلاب بودند و فعالیت های انقلابیون را در جهت پیروزی این نهضت نیرو و سرعت می بخشیدند.
این شکوه و عظمت و قداست و جاذبیت مساجد در جهت ایجاد وحدت و همبستگی در میان توده های مردمی و بسیج قشرهای مختلف برای مقابله با ظلم و استبداد، بار دیگر در جریان انقلاب شکوهمند اسلامی نیز تجلّی کرد.
مسجد رمز جامعیت اسلام
کلمه مسجد و اشباه آن پیش از اسلام نیز رواج داشته و قبل از این که رسول گرامی اسلام«صلی الله علیه و آله» مسجد مدینه را بنیان نهد، خداوند تعالی در سوره اسراء که مکی است، واژه مسجد را در مورد مسجدالحرام و مسجدالاقصی به کار برده است.
ولی در عین حال مسجد نخستین نهادی است که به هنگام ورود حضرت پیامبر«صلی الله علیه و آله» به مدینه شکل گرفته است. این نکته حکایت از آن دارد که شکل گیری جامعه اسلامی بدون نقش آفرینی مساجد امکان پذیر نبوده است.
مساجد با کارکردهایی که داشت آن چنان در درون جامعه اسلامی نهادینه شد که مؤمنان آن را بر خانه های خودشان ترجیح می دادند؛ در واقع ویژگی اصلی مسجد این بود که همچون اسلام با همه شئون زندگی مردم سر و کار داشت و البته به همه شئون مردم جهت الهی و دینی می داد و این برخاسته از روح اسلام بود، چرا که اسلام جوهره همه
فعالیت های مسلمین در جامعه اسلامی را عبودیت می دانست.
کارکردهای مختلف مساجد در انقلاب اسلامی
به طور کلی می توان گفت که مسجد در طول تاریخ ایران با سه نوع کارکرد در مراحل مختلف، نقش مهمی در تحولات کشور داشته است:
اول؛ کارکرد فرهنگی ـ فکری ـ هنری: این کارکرد به خوبی در معماری و ادبیات ایران جلوه گر شده است.
دوم؛ کارکردهای اجتماعی مسجد: این کارکرد به گونه ای است که می توان گفت تمام جنبشهای اجتماعی در اطراف مسجد سازمان یافته اند.
سوم؛ کارکردهای سیاسی مسجد: این کارکرد گر چه در گذشته نیز کم و بیش وجود داشته است، ولی در دوران انقلاب و جنگ تحمیلی به اوج خود رسید و اعتراض سیاسی،مشارکت بسیج سیاسی ودیگر وجوه رفتار سیاسی مردم مثل بحثها و آموزش های سیاسی، تبادل نظر، مشورت و شورا، تعیین سرنوشت و...، کارکردهای مسجد را در نمودهای فوق جلوه گر ساخت.
آری مسجد در جامعه جدید ایران؛ یعنی در دوران منتهی به تأسیس نظام جمهوری اسلامی، جایگاه و کاربردهای نخستین خود را باز یافت و در دو برهه از انقلاب اسلامی به ویژه در جنگ تحمیلی ظرفیت بی نظیر این نهاد عبادی اجتماعی برای همگان آشکار گردید.
پس از پیروزی انقلاب و تأسیس نظام جمهوری اسلامی و فروکش کردن فضای انقلابی، کارکردهای جدیدتر مسجد در عرصه های دیگری تولد یافت. حتی در مدت یک ساله میان پیروزی انقلاب و آغاز جنگ تحمیلی، این مسجد بود که به ویژه در روستاها، کارکردهای جدید آموزشی، ترویجی، بهداشتی و همکاری و تعاون را تجلّی بخشید؛ جهاد سازندگی، سپاه پاسداران، کمیته های انقلاب، آموزش و پرورش، وزارت بهداشت و درمان و دیگر سازمانها از طریق مسجد و با نمایش فیلم های آموزشی وتشکیل کلاس های آموزشی درسطوح مختلف، بر پایی نمایشگاه و حتی اهداف دولت مثل جامعه پذیری سیاسی،توسعه،خدمات بهداشتی وآموزش،افزایش آگاهی عمومی و تخصصی را محقق ساخت وروح همکاری های جمعی را در میان مردم تقویت کرد.
با آغاز جنگ تحمیلی، رویکرد سیاسی مسجد در مسأله دفاع و امنیت ظاهر شد. اکثریت ارگان ها و نهادها از طریق مسجد با مردم ارتباط برقرار کردند. اصولاً مسجد، منبر، تریبون و رسانه ای بوده است که در جهت تعیین و تبلیغ ارزش ها و احکام اسلامی به کار گرفته شده است.
امروزه نیز مسجد به صورت مرکز خدمات اجتماعی فعال و پویایی در آمده که نتایج سازنده آن در زمینه های گوناگون بر کسی پوشیده نیست.
بررسی تطبیقی نقش آفرینی مساجد
همان گونه که مسجد در صدر اسلام و عصر رسول خدا«صلی الله علیه و آله»، تنها محل عبادت، اعتکاف، اقامه نماز جماعت، تعلیم و تعلم، سخنرانی و خطابه نبود، بلکه علاوه بر این ها، کارهای سیاسی اجتماعی و... نیز در آن انجام می گرفت، امروزه نیز از مسجد به عنوان کانون گرم سیاسی، اجتماعی و... استفاده می شود. بدینسان مسجد هماره محل نشر شریعت مقدس اسلام در همه ابعاد بوده و هست.
در تاریخ معاصر، نهضت های اسلامی بالاخص انقلاب اسلامی در شکل گیری نهضت و تداوم آن، مسجد را به عنوان پایگاه اصلی خود قرار داده و هم اکنون نیز نیاز به مسجد محسوس است. بی جهت نیست که دشمن در سیاستهای استعماری جدید به جای تقویت نیروی نظامی خود، درصدد تضعیف و بی رونق شدن مساجد بر آمده است، امام راحل در بیانات خود می فرماید:
«از فانتوم های امریکا نترسید، از خالی شدن مساجد بترسید».
نکته مهم و قابل توجّه آن است که در جامعه دینی، مراکز و سازمان های مختلف باید حول محور مسجد، سامان یابند؛ زیرا در آن صورت می توان در مقابل آسیب های یکسان سازی و نابودی فرهنگ ها در دنیای امروز مصون ماند.
نتیجه گیری و پیشنهاد
از مباحث پیشین روشن شد که مسجد هماره سنگر دفاع از حریم مقدس اسلام و تجلّی گاه عشق و عبادت و خضوع و خشوع به درگاه پروردگار عالم بوده است و در
طول تاریخ، بزرگانی همچون پیامبر«صلی الله علیه و آله» و اصحاب با وفایش، سربازان مدافع آن بوده اند.
بدون شک یکی از عوامل مهم وجود و تداوم فرهنگ اسلامی در دنیای امروز، مساجد هستند؛ بدینسان بخش عظیمی از فرهنگ درخشان و تمدن والای اسلامی که امروز در دسترس ماست مرهون عملکردهای آموزشی، سیاسی و اجتماعی مساجد در طول تاریخ اسلام است.
با توجّه به شئونات مختلف یک جامعه اسلامی، هماره کارکرد مسجد از امور عادی فراتر رفته، ابعاد فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را نیز در بر گرفته است. بعلاوه مساجد همیشه به عنوان کانون همگرایی مسلمانان مطرح بوده اند به همین دلیل هم این نهاد دینی اجتماعی با از بین رفتن یا جابجایی حکومت ها، هیچ گاه نقش محوری خود را از دست نداده است.
از آنجا که در اوج عصر ارتباطات نیز هنوز بهترین و سالمترین و کارآمدترین رسانه مسجد است، بدیهی است آینده شناسی مسجد برای نظام جمهوری اسلامی ایران و دیگر جوامع اسلامی یکی از ضرورت های مهمی است که از منظر نهادسازی و نهادمندی برای حکومت الزامی برجسته تر می یابد.
براین اساس باید با انجام تحقیقات گسترده تر در سیر تحولات سیاسی اجتماعی، مبتنی بر روش های علمی و تخصصی به شناخت علمی و مبتنی بر واقعیات تاریخ اسلام از نهاد مسجد نایل گردیم.
از سوی دیگر دولت باید با حمایت از مجامع مردمی، بتواند ضمن حفظ هویت اسلامی مسجد، با توجّه به ساختار مناطق و محله ها مثل بازار، روستا و مراکر آموزشی با استفاده از تأسیسات و تجهیزات و ابزارهای جدید، نهاد مسجد را در راستای کارکردهای جدید و احیای توانمندی های قدیم فعال نماید.
در این راستا باید تقویت مشارکت سیاسی مردم، تعمیق و توسعه، جامعه پذیری سیاسی و حل و فصل منازعات و چالشهای اجتماعی و تقویت روح مدنیت، نظم و قانونمندی در پرتو شرایط جدید مسجد متجلی گردد.
لازم به ذکر است احیا و حفظ جایگاه مسجد در جهانی که با دگرگونی های شتابان در زمینه های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی رو بروست، به تلاشی سخت و پیگیر نیازمند
است. امروز باید روی مسایل فرهنگی بیش از گذشته کار کرد؛ مساجد آن گاه خواهند توانست نقش تاریخی خود را در تربیت عبادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایفا نمایند که بتوانند مخاطبان خود را جذب و حفظ نمایند.
پیشنهادات ذیل می تواند تا حدودی ما را به هدف فوق نزدیکتر ساخته، در زمینه جذب راهگشا باشد.
1 . تقویت مساجد از نظر امکانات مانند رسیدگی به ساختمان مسجد، نظافت و تجهیز امکانات گرما و سرمازا با همکاری نهادهای مسئول.
2 . توجّه بیشتر به وضعیت ظاهری و زیباسازی مسجد، زیرا زیبایی و شکوه مساجد موجب جذب بیشتر قشر جوان و آبادی و ارزش محله ای و منطقه ای آن می گردد.
3 . تشکیل و تقویت کتابخانه مناسب مسجد و در اختیار گذاشتن کتاب های مفید و متنوع به مراجعه کنندگان.
4 . برگزاری مسابقات متنوع از کتاب های مذهبی مناسب.
5 . دقت در انتخاب امام جماعت به خصوص از لحاظ ویژگی های اخلاقی و عملکردی.
6 . توجّه بیشتر امامان محترم جماعت به طولانی نشدن نمازهای جماعت به خصوص با حضور نسل جوان.
7 . به کارگیری هیئت امنای صاحب ابتکار و خلاقیت که در این صورت با برنامه ریزی های متنوع، خواهند توانست افراد را به مسجد جذب نمایند.
8 . انجام تبلیغات مناسب و منطقی و پرهیز از برخوردهای تند و خشن با نوجوانان.
9 . فعال ساختن کانون فرهنگی مستقر در مسجد و متنوع نمودن برنامه های آن.
10 . تلاش برای احیای کارکردهای مختلف مسجد با برنامه ریزی کلان.
پی نوشت ها:
