چکیده:
مسجد به عنوان عنصر بارز اجتماعی و عامل پیشرفت شرایط اجتماعی، اقتصادی نقش عمده ای را در دوران اسلامی ودر زمان ها و مکان های گوناگون ایفا نموده است. عناصر معماری مساجد اسلامی با پدیدار شدن یکی پس از دیگری پیشرفت های قابل ملاحظه ای را در معماری و امور ساختمانی و تاسیساتی بنا ها به وجود آورده اند.عناصری که به فراخور زمان در دوره ها ومکتب های مختلف وارد ساختمان مساجد گردیده است. در این مقاله سعی گردیده است که تاریخچه ای از وجود مساجد در دوره های مختلف با تعمق بیشتر برروی عناصر معماری و ساختمانی مسجد مورد بررسی قرار گیرد.
واژگان کلیدی: عناصر معماری، مساجد، امور ساختمانی، امور فرهنگی و اجتماعی
مسجد از دیر باز به عنوان عنصری اساسی از جامعه بشری و به صور گوناگون مطرح بوده است. گاهی به نام نیایشگاه، گاهی پرستشگاه و در ادیان و مناطق گوناگون در دوره های مختلف زمانی به نامهای دیگر معروف بوده است. در ایران نیز مسجد از دیرباز در بطن شهری وجود داشته و معماری مساجد نیز همواره مورد توجه بوده است. نخستین مسجد اسلامی بدست پیامبر و یارانش در مدینه ساخته شد و توسط هنرمندان اسلامی تقلید و الگو گرفته شده است. دیوار مسجد مدینه از سنگ لاشه و آسمان آن تیرپوش و تخت بوده است و شبستان مسجد با افراز اندکی بلندتر از بالای مرد بلند بالا بر افراشته شد همانطور که حضرت ابراهیم (علیه السلام) در ساختمان خانه خدا انجام داده بود.
با وجود اینکه اسلام با تجمل و زیبایی در حد معقول آن مخالفتی ندارد ولی روح حاکم بر رهنمودهای اسلام در مورد الگوهای مختلف مصرفی چون لباس، مسکن، مرکب و غذا همگی نشان دهنده آنست که یکی از معیارهای ارزشی در اسلام سادگی و وارستگی از مظاهر دنیوی است. بنابراین آراستن مساجد با تزئیناتی که در کاخهای پادشاهان و اهل دنیا متداول است منافی و مغایر با ارزشهای اسلامی است.
مسجد در آغاز سده دوم هجری و بیشتر در خراسان با پیل پاها و دیوارهای ضخیم و دهانه های کم‌پهنای سرپوشیده ساخته می شده است. از آغاز سده سوم هجری و با گسترش شهرها و روستاها مسجد های با شکوه و بزرگی در بیشتر شهرها ( با تهرنگ شبستانی بومسلمی ) بنیاد گردید، اما هرگز گنبد خانه و ایوان که با دگرگونی و کست افزود آتشکده ها و مهرابه ها پدید آمده بود کنار گذاشته نشد. گنبد خانه ها نیز همچون کوشکی تک و آزاد ( بی مرد گرد ) برای مسجد ساخته می شد.
در ایران پس از فرو افتادن ساسانیان بود که ساخت مساجد آغاز شد. در سه قرن نخستین حکومت اسلامی در ایران مساجد به شیوه ای بسیار ساده و به پیروی از معماری ساسانی ساخته می شد. زادگاه اولین نمونه های معماری اسلامی ایران را در خراسان دانسته اند. در خراسان و شیوه خراسانی نقشه عمومی بناهای آن از مساجد صدر اسلام اقتباس شده و مساجد به گونه شبستانی یا چهل ستونی ساخته شده اند. این رقم تنها به معنای حضور ستونهای متعدد است که گردآگرد حیاط مرکزی قرار می‌گیرند و شبستانها و یا رواقها را می سازند. قوسهای بکار رفته در شیوه خراسانی به صورت بیضی یا تخم مرغ است که از نمونه های آن فیروز آباد و طاق کسری را می توان نام برد. از قرن چهارم هجری نیز نفوذ معماری کهن اشکانی و ساسانی در کار ساختمان مساجد فزونی یافت. از این پس ایوان و گنبد که ساخت آن از دوره اشکانی آغاز شده و در دوران ساسانی رواج یافته بود، به صورت اجزای جدا‌نشدنی بدنه مسجد در آمد. از این دوران به بعد نیز با برداشتن ردیفهایی از ستون شبستانها ایوان و گنبد ساخته می شود و مساجد شبستانی به ایوانی بدل شده و سرانجام در اواخر قرن 5 و اوایل قرن 6 در دوران سلجوقی مساجد چهار ایوانی پدید می آیند. این گونه مساجد عبارتند از یک حیاط مرکزی با شبستانهایی گرداگرد آن در میان هر شبستان در چهار طرف مسجد چهار ایوان قرار دارد و در پشت ایوان جنوبی پوششی گنبدی به چشم می خورد. از آنجا که در ایران پیش از اسلام مهر پرستی و دین زرتشت رواج داشت بناهای باقیمانده از این آئین تبدیل به مسجد شدند، نظیر مسجد یزد خواست که بر روی آتشکده بنا شده اند و مسجد جامع بروجرد که آثار بدست آمده بر اثر بررسی ها نشان می دهد که بر روی آتشکده ای نیمه ویران ساخته شده است. بسیاری از عبادتگاه های مسلمانان در دوره های اولیه اسلامی را همین آتشکده ها تشکیل می داده اند. چون مردم تازه مسلمان به سوی قبله نماز می‌خوانند ابتدا یک درگاه از چهار درگاه چهارطاقی را که به طرف قبله بود مسدود کردند و بتدریج درگاه های غربی و شرقی را نیز پوشاندند و راه ورودی به مسجد از چها طاقی به درگاه شمالی منحصر شد و به دلیل نیاز شدید و نیاز به محلی برای قرار دادن کفش مجبور شدند ایوانی پوشیده در جلوی درگاه شمالی بسازند، به این ترتیب طرح اولیه شامل یک ساختمان چهار طاقی و یک ایوان شد.
به طور کلی مساجد را به سه گروه تقسیم می کنند:
1. مساجد شبستانی
این مساجد از بخش سرپوشیده در جانب قبله و حیاط مرکزی و ایوان جلوی آن و صفه‌هایی در اطراف تشکیل یافته است.
2. مساجد چهار طاقی
این مساجد شامل چهار ستون در چهار گوشه مربع شکل می باشد که به وسیله چهار قوس در چهار جهت اصلی نمایان شده است و چون از چهار طرف باز بوده به چهار طاقی شهرت یافته است. این طرح ساده دارای چهار گوشواره، به منظور ایجاد زمینه‌ای دایره‌ای شکل برای گنبد است. این فضا که بر روی آن گنبد مدوری با خیز کم و بدون ساقه قرار دارد به وسیله چهار درگاه به فضای خارج ارتباط می یابد. بناهای چهار طاقی عمدتا" به عنوان آتشکده و آتشگاه مورد استفاده قرار می گرفته اند مانند چهار طاقی نیاسر و خرم دشت در کاشان و چهار طاقی برزو در اراک.
3. مساجد ایوانی
بسیاری از کارشناسان عقیده دارند که شرق ایران به ویژه خراسان جایگاه ایوانهاست. ایوانهای بزرگ را از دوره اشکانی که قلمرو آنها در شرق ایران بوده در اختیار داریم. اولین ایوانهای اسلامی در جنوب و مقابل گنبد خانه شکل گرفتند و سپس ایوان شمالی در جهت قرینه سازی با ایوان جنوبی و بعضا" برای استفاده از آفتاب زمستان ساخته شد. یکی از کاربردهای ایوان جنوبی دوری از گرمای تابستان است چون ایوان جنوبی پشت به آفتاب و در سایه قرار گرفته است. نماز گزاران به مقتضای فصل از دو ایوان شمالی و جنوبی استفاده می‌کنند. از مساجد تک ایوانی می توان از مسجد نیریز که بنایی ساده با یک ایوان دارد و همچنین مسجد جامع سمنان و یزد نام برد. برخی درآیگاه یا ورودی و خروجی را که به صورت ایوان کوچک نشان داده شده است ایوان می پندارند. این موضوع در مسجد جامع یزد مشهود است که در نگاه اول مسجد چهار ایوانی می نماید لیکن غیر از یک ایوان، ایوانهای دیگر درآیگاه مسجد هستند.
مساجد ایوانی خود دارای اقسامی است که به دو نمونه آن پرداخته می شود:
همانند مسجد ملک زوزن در فرومد و مسجد ساوه که 2 ایوان دارند.
سلجوقیان در کنار احداث بناهای متعدد به ساختن مسجد رغبت بیشتری نشان داده اند از این رو تعداد بیشتری مسجد از عصر خود به یادگار گذاشته اند. به نظر آندره گدار فرانسوی اولین مسجد چهار ایوانی در ایران مسجد خرگرد خواف است و بعد از آن مسجد جامع اصفهان. مدارس و مساجد در عهد سلجوقی به چهار ایوانی تبدیل شده اند و دقیقا مشخص نیست که از چه تاریخی مساجد دو ایوانی به مساجد چهار ایوانی تغییر شکل یافته اند.
در تمام مساجدی که در دوره اسلامی ساخته می شده اند نکاتی همواره مورد بررسی بوده و جنبه‌های معماری بکار رفته در مساجد با دین مبین اسلام نیز تطبیق یافته است.
وجود تصاویر و مجسمه هایی از انسان و حیوان مجاز نمی باشد. وجود نباتات و تزئینات هندسی و آیه هایی از قرآن که به عربی خوش نویسی شده اند در این مکان ها بسیار رایج است و به نوعی فرهنگ سطح بالا تبدیل شده اند.
موزائیک و کاشیهای براق برای کف مسجد و تزئین محراب و دیوارها شیشه های رنگارنگ برای پنجره و قندیل ها، قالی و قالیچه های گرانبها برای آرایه صحن بکار می رفت. ازاره ها و دیواره ها با مرمرهای زیبای الوان و طاق نمای محراب و کتیبه ها را با نوشته ها می‌آراستند. منبر از چوب بود و در ساختن و آراستن آن با عاج منبت و آبنوس دقت فراوان بکار می بردند. نزدیک ترین منبر چهار پایه ای بود که یک نسخه از کتاب خدا را که طبعا" نمونه ای از خوشنویسی و ظرافت هنری بود بر آن نهاده بودند. نمودار قبله طاق نمایی بود که در داخل دیوار ساخته می‌شد. صنعتگران و هنرمندان همه کوشش خود را در تزئین محراب بکار می بردند. محراب را با کاشی و موزائیک و تصویر گل و بوته و نقش های برجسته و طراحی های زیبا از معرق، گچ، مرمر سفال و کاشی تزئین می کردند.
از نظر متخصصان علم روانشناسی هنر معماری مساجد اسلامی روح و روان انسان را تحت تاثیر قرار می دهد. برای مسلمان خداپرست چه تنها باشد و چه غرق در جماعت ساختمان مسجد طوری است که راز و نیازهای وی را با معبود آسان می کند. تناوب بی کران قوسها و ستونها فضای پیوسته را چنان به تکه های همسان پخش می کند که ایجاد آن حالت معنوی خاصی را آسان می کند. ضمنا آرایش درون بنای مسجد نیز در بوجود آوردن حالت مزبور بسیار مؤثر است. در تزئین و آرایش بناهای اسلامی این خصیصه هست که بیننده را به جنب و جوش و عمل وا نمی دارد بلکه بر عکس در ذهن وی زمینه ای برای کشف و شهود و درون بینی فراهم می کند. تزئینات بناهای اسلامی عموما یا الوان است یا بر روی آنها کنده کاریهای کم عمق ایجاد می گردد و در هر حال تمام بخش های پوشش بنا را می پوشاند و کلیت و تمامیتی ذاتی بدان می بخشد که مستقل از ساختمان خود مسجد است. از دیدگاه یک هنرمند مسلمان و یا پیشه وری که بر آن بود تا سطحی را تزئین کند، پیچاپیچ هندسی کاشی ها، بی گمان اشاره بسیار آشکاری است بر این اندیشه که یگانگی الهی یا وحدت الوهیت زمینه و پایه گوناگونی های بی کران جهان است. شکلهای پیچاپیچ اسلامی معمولا از یک یا چند شکل منتظم پرداخته می شوند که در انحناها و دوایر می افتند و به نقش ستارگان چند پر در می آیند و این بدان معناست که تناسبات وابسته به یک نقش در سطح گسترده طرح تکراری می شود.
مساجد در تمام مکانهایی که ساخته می شوند عناصر معماری مشترکی دارند. صحن- ایوان- رواق- مناره- گنبد- شبستان محراب که البته برخی مساجد همچون مسجد شیخ لطف الله اصفهان فاقد صحن و مناره هستند. هیچ معبدی نیز نمی تواند محراب نداشته باشد تا جایی که برخی مساجد دارای چند محراب هستند به عنوان نمونه مسجد جامع اصفهان را می بینیم که دارای 9 محراب هست، البته اکثر مساجد دارای یک محراب در جنوب مسجد هستند.
یکی از عناصر مهم معماری مساجد اسلامی صحن و حیاط است که به دلیل پیروی از طرح و نقشه اولین مسجد جهان ( مسجدالنبی ) طرح مربع و یا مربع مستطیل دارد و فضایی آزاد و روحانی را برای واردین به مسجد ایجاد می کند. در واقع شکل و فرم و عناصر تزئینی ابتدا در همین صحن ها به نمایش در می آیند و شما هنگام ورود به مسجد بسیاری از عناصر معماری و تزئینات وابسته به معماری را یکجا مشاهده می کنید. در وسط صحن حیاط، آب مظهر پاکیزگی و نظافت در حوض بزرگی که با فضاسازی بنا به صورت دایره و یا مربع و مستطیل و یا هشت گوش متناسب است متجلی می شود. معماران محل حوض را در جایی انتخاب می کردند که لااقل تصویر بخش اعظمی از بنا بویژه ایوانها و طاق نماهای زیبا که دارای تزئینات و رنگهای الوان بودند کاملا در حوض منعکس شود که نمونه آن را در مسجد امام خمینی1اصفهان می بینیم. هنگامی که این آینه کاذب با موج کوچکی شکسته می شود انسان متفکر و عارف به چشم دل میبیند که هیچ چیز جز ذات اقدس پروردگار پایدار نیست. بنابراین حوض علاوه برکارکردی که برای وضو ساختن دارد نمادی تزئینی نیز به شمار می رود.
دربرخی مناطق همچون مسجد عتیق شیراز برروی حوض سکو یا تختگاهی ساخته اند که پایه های آن درحوض است. دربالای این سکو که به آن خدای خانه گویند، مومنین دور از مردم عادی به تلاوت قرآن مجید می پرداختند.
رواقها فضاهای سر پوشیده ستوندار اطراف صحن و حیاط مسجد هستند که معمولا در پشت آنها دیوارهای انتهای مسجد قرار دارند. در تاریکخانه دامغان شاهد این رواقها هستیم. رواقها بیشتر در کشورهای اسلامی حوزه مدیترانه هند و پاکستان بکار رفته اند.
بدون تردید زیباترین و عالی ترین ایوانها در مساجد و بناهای اسلامی ایران مشاهده می شود. ایوانهای مساجد ایران از نظر ارتفاع و تناسبات فنی و عناصر تزئینی در بین سایر بناها و مساجد اسلامی کشورهای جهان نمونه و منحصر به فرد هستند.
هر ایوانی زیبایی خاص مجموعه خود را دارد. ایوانهای ایرانی اغلب بلند و متناسب با بنا ساخته شده اند. به علاوه وجود طاق نماهای بسیار جالب و متنوع در اطراف ایوانها آنها را از خشکی و تجرد خارج کرده وحالت موزونی به آنهاداده است. سقف ایوانها که از نظر شکل و فرم مانند نیم کره و نیم‌گنبد است با انواع عناصر تزئینی مانند مقرنس، آجرکاری، گچبری، آینه کاری و نقاشی مزین شده است و در هر بنایی به تناسب اهمیت آن این تزئینات بیشتر و کاملتر و زیباتر شده‌اند. ایوانهای ورودی مسجد جامع یزد، مسجد شیخ لطف الله و مدرسه چهار باغ اینگونه اند.
سقف ایوانهایی که عمیق هستند مانند ایوان یا صفه درویش در مسجد جامع اصفهان به صورت گهواره‌ای ناوی و یا طاق آهنگ است. در اطراف کلید ایوان ها طاق نماها به کمک ایوان ها آمده و زیبایی آنها را کامل کرده اند و آنها را از تجرید و تک بنایی که شکل مناسبی نبوده بیرون آورده اند. این طاق نماها به صورت مربع مستطیل اند و به صورت قالب بندی در اسپر ایوانها جای گرفته اند.
مناره ها بناهایی هستند در قالب برج بلند و باریک که معمولا در کنار مسجد و بقاع متبرکه برای گفتن اذان ساخته می شوند. در گذشته مناره ها نقش میل راهنما در کنار جاده ها و ابتدای شهرها و در کنار مساجد، کاروانسراها، مدارس و مهمان پذیرها را ایفا کرده اند. این بناها به دلیل روشن کردن چراغ و یا آتش بر فراز آنها برای راهنمایی مسافرانی که شب هنگام از راههای دور به طرف شهر می آمدند به مناره یا محل نور معروف شدند و برخی منابع به آن میل هم گفته اند. کلمه منار یا مناره به معنای جای نور و آتش است و در فرهنگهای لغت نیز همین معنا به کار برده شده است. در دوره اسلامی ساخت مناره ها در کنار مسجد یا مقابر متداول شد اما اولین مناره را متعلق به قرن سوم هجری می‌دانند که در شهرستان قم واقع است. مناره ها ابتدا منفرد بودند و مصالح آنها از خشت بود. بعدها با آجر همراه با تزئینات آجری و کتیبه ساخته شد، مانند منار مسجد علی در اصفهان و منار تاریکخانه دامغان در همین زمان نیز مناره های زوجی به ویژه در دو طرف ایوانهای گنبد دار متداول گردید که در این حالت به آن گلدسته نیز گفته می شود.
مناره ها به طور کلی به دو دسته تقسیم می شوند.
میل یا مناره های راهنما
مناره ها یا گلدسته هایی که برای گفتن اذان و خبر رسانی کاربرد داشته و دارند. از این رو در دوران اسلامی نام " مأذنه " نیز به خود گرفتند که قبل از وجود بلند گو، بالای آنها اذان می‌گفته اند. هر گلدسته یا مأذنه شامل قسمتهای زیر است:
تا قبل از صفویه مصالح بیشتر گلدسته ها از آجر بود. لیکن از این دوره ساقه گلدسته ها یکپارچه از جنس کاشی فیروزه ای که در متن آن حروف معقلی ( حروف بنایی) و زرد رنگ بکار برده می شده بود.
گنبدها نیز یکی از علائم معماری اسلامی هستند که متنوع ترین آنها در ایران بکار گرفته شده اند. این گنبدها از خشت خام با اندود کاهگل یا آجر و سنگ در سرتاسر ایران اسلامی خودنمایی می‌کنند. انتخاب رنگ آبی که رنگی است آرام بخش و متعادل و روحانی، برای خود مزیتی است برای گنبدهای ایرانی هنگامی که از بلندای شهر یا روستایی منظره آن را مشاهده می کنیم. گنبدها همانند نگین فیروزه ای در میان بافتهای شهری و روستایی می درخشند. گنبدهای ایرانی صرف نظر از نوع فن و تکنیکی که در ساخت آنها بکار رفته است به دو دسته رک و نار تقسیم می شوند. نار مثل گنبد مسجد امام خمینی1و گنبد میرزا رفعیا در اصفهان
گنبدهای رک نیز به سه دسته تقسیم می شوند:
گنبدهای هرمی مانند گنبد ابولولو در کاشان و گنبد خانقاه شیخ عبدالصمد در نطنز
گنبدهای مخروطی مانند میل رادکان در قوچان
گنبدهای اور چین ( پله پله ای ) مانند مقبره دانیال نبی در شوش بعضی از گنبدها نیز نار و رک هستند. تیزه گنبد رک و در پایه به صورت قوس و نار در می آید. گنبد اکثر مقابری که متعلق به سرداران ایران است مخروطی شکل و گنبد امامزاده ها تقریبا همگی هرمی شکل و نار هستند. گنبدهایی که از خارج بنا مشاهده می شوند پوسته بیرونی بنای گنبد است که به آن اصطلاحا خود گویند. ولی گنبد دیگری در زیر گنبد خارجی وجود دارد که آن را از داخل مشاهده می کنیم و به آن اصطلاحاً آهیانه می گویند. بنابراین گنبدهای بناها شامل دو پوسته خود و آهیانه می باشند.
شبستانها نیز فضاهای سرپوشیده و دارای ستونهای یک شکل و موازی اند که از یک طرف به صحن مسجد راه دارند. هر مسجد دارای شبستان است این شبستانها ممکن است در چهار طرف مسجد یا دو طرف آن و احیانا" یک شبستان در جنوب مسجد و طرف قبله ایجاد شده باشد. این موضوع بستگی به تعداد نمازگزاران و اهمیت و اعتبار مسجد دارد.
تقریبا اکثر مساجد اسلامی دارای سقف‌های قوسی شکل با انواع تزئینات و کاربندی و رسمی بناهای ساده و متنوع اند. این قوسها که در مساجد ایرانی به صورت عرق چین ظاهر شده اند، جلوه‌ای خاص دارند. تزئینات آجرکاری و یا کاشی کاری متنوع آنها بر زیبایی این شبستانها افزوده است.
نشان دهنده قبله مسلمین است و در واقع نقطه عطف مسجد است. زیرا فلسفه ایجاد مسجد علاوه بر ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن ادای فریضه واجب نماز است که هر مسلمان ملزم به اجرای آن است. محراب ها در فرورفتگی قسمتی از دیوار قبله و از ساده ترین وجه تا پرنقش و نگارترین شکل ساخته می شوند. این امر بستگی به نوع و اهمیت مساجد و موقعیت آنها دارد. محرابهای کاشی کاری ایران با تناسبات و به کارگیری کاشی های الوان معرق و یک تکه از نمونه‌های بسیار عالی در ایران و جهان هستند. مانند محراب زیبای مینایی در موزه اسلامی ایران و محراب زیبای مسجد میرعماد کاشان در موزه مترو پولین کاشان.
کتیبه های قدیم تر از آجر چینی و گچ بری ها و کتیبه های جدیدتر با کاشی معرق و یا کاشی خشت اغلب به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی و بعضا" کتیبه های حجاری شده از سنگ مخصوصا" سنگ مرمر نیز دیده می شود. کتیبه هایی که از قرون اولیه اسلامی تا دوره تیموری و اواخر این دوره هستند غالبا از آجر چینی و گچبری و با انواع خطوط تزئینی کوفی و خط زیبای ثلث و به دست زبردست ترین استادان خط و یا نقاشی خط بر در و دیوار این اماکن مذهبی جلوه می کنند و گویی این خطوط زیبا همراه با نقش و نگارهای متنوع زیبنده و انحناهای چشم نواز همه و همه مجموعه و گلچینی را به وجود می آورند که تحسین همگان را بر می انگیزد.
نورگیرها نیز در اطراف گنبد و یا در ساق و ساقه آن مشاهده می گردد که به علت شدت و ضعف نور طرح های بدیعی را بوجود آورده و بر زیبایی مسجد یا آرامگاه و زیارتگاه افزوده اند. این پنجره‌ها که معمولا در بغل ایوانها نیز بوجود آمده اند اصطلاحا" به آن پاچنگ گویند. پاچنگ ها در اکثر مساجد قدیمی جزو عناصر همراه مسجد هستند نورگیرها از مصالح کاشی معرق، سنگ، آجر، کاشی و چوب ساخته می شوند و دارای نقوش هندسی یا اسلیمی هستند. در برخی از مساجد قدیمی ایران نورگیرها از خشت خام نیز ساخته شده اند و به علت وجود چند نور در آنها توجه همگان به آن معطوف می گردد. یکی از زیباترین پنجره های نورگیر پنجره های مشبک چوبی است که با طرح های متنوع گره سازی، عملکردی در پنجره ها و درهای ارسی دارند.
حجاری ها، مقرنس کاری، کاشی کاری و گره چینی نیز از دیگر عوامل سازنده معماری مساجد در دوره های اسلامی هستند در دوره های مختلف تاریخی شاهد فراز و نشیب هایی در بوجود آمدن و کم رنگ شدن این تزئینات هستیم، برای مثال سبک های خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی در ایران هر کدام ویژگی ها و خصوصیات معماری خاص خود را بر بناها به ویژه مساجد تحمیل کرده‌اند. شیوه شکل گیری عناصر معماری مساجد نیز نکته ایست که نیاز به بررسی از جوانب گوناگون دارد. تزئینات آجری مساجد دوران سلجوقی، نقشه مساجد در دوره ها و سبک های مختلف، مصالح بکار گرفته شده در تکامل مساجد اسلامی، انواع مقرنس ها و کاشی کاری ها و ... نیز مواردیست که هر کدام مبحث جدیدی را در معماری ایرانی و اسلامی به وجود آورده و قابل بررسی می باشد.
