تعالی هر انسان اوج رفعت، بزرگی، والایی و کمال او است که مطابق قرآن کریم و سنت معصومان(علیهم السلام) با نیل به جایگاه های ذیل محقق می گردد:برخورداری از هویت دینی،طهارت نفس،رشد علمی،کارامدی،جانشینی خدا، زندگی پاک، صدیقان،اعمال پربار و در نهایت تقرب به خدا.عوامل بسیار ی در ارتفای فرد دخیلند که بارزترینشان ایمان به خدا و پرسش او تا حد انقطاع بانفسی پیراسته از عیوب و پلیدیها ودر محیطی پاک، امن و آرام است. مسجد به معنای مصطلح جایگاه خاص پرستش خدا ست که از قداست و حرمت والایی بر خوردار بود ه انسان باحضور در آن، پرداختن به اعمال عبادی فردی و جمعی، رعا یت پاکی و حرمت آن خود و جامعه را به ستاک عظمت می رسا ند. تلاش نویسنده در این گفتار ترسیم نقش مسجد این مکان مقدس در رفعت انسان است.
کلید واژگان: مسجد، تعالی انسان، قران کریم، عبادت خدا
مقدمه:
گرایش به کمال وبزرگی در انسان فطری و نهفته در خمیر مایه آفرینش اوست زیرا خداوند از روح خود در او دمیده { رک: حجر/ 29} واو را بر سایر آفریده ها برتری بخشیده است.{ رک: اسراء/70} لذا هر انسانی بسته به اندیشه، میزان خرد ورز ی، فرهنگ خود و... در راه رسیدن به این کمال سعی می کند.این گرایش باید در مسیر صحیحی قرار گیرد تا انسان مسیر سقوط را به جای صعود، خواری را به جای عزت و پستی را به جای رفعت، از سر جهل و اغوای نفس اماره و شیاطین،در پی نگیرد. زیرا بسیارند که بزرگی را در مادیات دیده و با دلبستگی به آن گام در راه گردنکشی و طغیان نهاده اند،تعالی را در تکبر بر دیگران پنداشته وبا این کار به رقابت با خداوند جبار پرداخته و آهنگ پوشیدن ردای کبریایی اورا در سر پرورانده اند حال آن که آن جلال کبریایی،این لباس را ویژه خود ساخته و رقیب را به خاک مذلت و خواری می کشاند.
راه صحیح تعالی در جهت مقابل قرار دارد یعنی خواری،کرنش و پیشانی تعبد بر خاک نهادن در برابر جلال کبریایی اوست.در این حال است که آن ذات مقدس متعال بنده را به خود نزدیک می سازد و خانه ی سجودش را پاکترین و عالیترین خانه ها می شمردو برکات بسیاری را از مسجد بر او می باراند.
مفهوم مسجد
مسجد اسم مکان سجده است یعنی سجده گاه و سجده به خاک افتادن و خواری کردن {مجمع البحرین، ج 3، 63 } وویژه خداست و هیچ کس شا یسته ی سجده ی دیگران نیست.{رک: فصلت 37/، نحل / 49} حقیقت سجده سر امد فروتنی و تسلیم در برابر خداست. پس بنده در مسجد به نها یت فروتنی و تسلیم می رسد. {همان ص 55} مسجد خانه ی نماز ست.{ مجمع البحرین،همان} برخی لغویان محراب خانه ها و مسجد را مصلای عمومی و.برخی نیز مسجِد و مسجَد را در مقایسه با«مَنزِ ل و مَنزَل» به ترتیب اسم مکان و مصد ر می دانند. { لسان العرب، ج 6،ص 175} برخی نیز مسجِد را پیشانی انسان می دانند که اثر سجده بر آن نقش می بندد.طبق این تعریف مسجِد بر عضوی از بدن اطلاق می شود به این دلیل است که در تفسیر آیه«و إنَّ المَساجِدَ للهِ....» { جن / 18 } مساجد را به جا های سجده از اعضای بدن انسان یعنی، کف دود ست، زانو ها و سر انگشتان پا ها تفسیر کرده اند.{مجمع البیان،ج10،ص560}
مسجد به هردو معنا مانندخود سجده و یژه ی خداست. {رک: بقره / 114، توبه / 17، جن 18 و...} به این دلیل نباید کسی جز او در آن پرستش شود و مورد فروتنی، تسلیم و اظهار خواری گیرد. {رک:جن /18}
در مسجد است که انسا ن خود را فقط وابسته به خدا می نگرد و اسبا ب بزرگی، رفعت و تعالی خود را نزد او می یابد.در ادامه عملکر د مسجد را در این هدف برمی رسیم.
عملکرد مسجد در تعالی انسان
الف-بخشیدن هویت دینی
هوی ازریشه ( هو) یعنی« او بود ن» است و نشان گر صفات خا صه هر فرد و نوع نگرش دیگران به اوست.هویت به فرد شخصیت می بخشد واو را از پوچی و سرگردانی رها می سازد.هویت انواعی دارد: شخصی، ملی، دینی،....، هویت دینی هر فرد را پاسخ های اوبه پرسش های فطری سه گانه: از کجا آمده ام، برای چه آمده ام وبه کجا می روم ؟ تشکیل می دهد، اگر پاسخها صحیح و کامل باشند، هویت او واقعی خواهد بود.
انسان مسلمان واقعی کاملترین وصحیح ترین پاسخها را از مکتب اسلام یافته است، وهویت دینی خود را در اعتقاد ورفتار، با آن پاسخ ها شکل می دهد مبدأو منتهای خود را خدارا خدای یگانه می داند:« إنّا لله و إنا إلیه را جعون» { بقره /156} و هدف افرینش خود را عبادت خدا { رک:ذاریات/56 } وانجام دادن کارهای درست و شایسته می داند. { رک: نحل / 97} مجموعه این اعتقاد و عمل، راستی و درستی فرد را نشان می دهد که از آن تعبیر به عدالت می شود. عدالت نما دهایی دارد، چون: حسن ظاهر، صلاح و عبادت و....... که هویت فرد عادل با این نمادها در نظر مردم ثابت می شود مسجدی بود ن نمادی از عدالت مسلمان است به همین دلیل خداوند کسی را که از حضور در مسجد امتناع می کند از عدالت سا قط می نما ید، امام صادق8 فرمود:« مساجد نزد خدا از همسایگان بی وفا شکایت کردند، خداوند به آنها وحی کرد: سو گند به توانمندی و شکوهم، که حتی یک نماز را هم از آنان نمی پذیرم، و عدالتی را بر ایشان نزد مردم آشکار نمی کنم، رحمتم به آنا ن نمی رسد و در بهشت در همسایگیم قرار نمی گیرند.»{ وسایل الشیعه، ج 2، ص 479}
پیا مبراکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) و امیر مؤمنان علی (علیه السلام) چنین کسانی را از معاشرت و تعامل با مسلمانان و استفاده از حقوق مسلمانی منع می کردند وبخانه هایشان شا یسته سوزاندن می دانستند. { رک: همان ص 479- 478} بدون شک چنین رفتار ی با فاسقان اتخاذ می شود و فسق انسان را از عدالت سا قط می کند.
بنابراین فرد تارک مسجد، فرد بی هویتی است که به فاقد ارزش اجتماعی است وسر انجامش زیا ن و محرومیت از رحمت ابدی خواهد بود.
ب-پاکی نفس
نفس ا نسان ملهم به گرا یش بدیها ونیکها یا گناها ن وپرهیزکاری است که انسان با تضعیف و سر کوب گرایش به بدی در مقابل تقویت الهام به خوبیها به پاکی رشد و با لندگی می رسد و موفقیت خود را در زندگی رقم می زند قرآن کریم می فرماید:«وَنَفسٍِ و مَا سَوَّیهَا فَألهَمَهَا فُجوُرَهاَ و تَقویَهاَ قَد أفلَحَ مَن زَکّیهاَ؛ سوگند به نفس آدمی که چگونه اورا ساخت و گناه و تقوایش را به او الهام کرد کسی رستگار شده که آن را تزکیه و پاک کند.» { شمس7-9}عوامل بسیار ی در روند تحقق این موفقیت نقش دارند که مسجد مهمترین بلکه جامع شماری از عوامل است. کسا نی که خواهان تطهیر و تزکیه اند واراده نیرومندی دارند رو به مسجد ی که با هدف سازندگی انسا نها بنا شده می آورند، قران کریم می فرماید:« لَمَسجّدٌ أُسِّسَ عَلیَ التَّقویَ مِن أوَّلِ یَومٍ أحَقُّ أن تَقوُمَ فیهِ فیهِ رِجَالٌ یُحبُِّونَ أن یتََطهََّروُا وَاللهُ یُحِبُّ المَتِطهَِّرینَ؛ مسجدی که از روز نخست بر اساس تقوا نباشد شا یسته تر است که در آن نماز به پا داری، چه، در آن مردانی اند که دوست دارند پاک گردند و خداوند پاکان را دوست دارد.» [توبه / 108 ]جوانب تأثیر گذاری از طریق آهنگ رفتن به مسجد، خدمت به آن و برنامه ها ی فرهنگی آن است.
1- گام برداشتن و رفتن به مسجد و تردد درآن
کسی که آهنگ رفتن به مسجد را می کند به فرموده ی پیا مبر اکرم 9 با هر گا می که بر می دارد 10 گنا ه از او پاک می شود. [رک: و سا ئل الشیعه ج 2 ص 483 ] و بفرما یش امیر مؤمنان علی (علیه السلام) با تردد در مسجد انسان گناه را از سر ترس یا شرم از خدا وا می نهد. [همان ص 480]
علت این تأثیر را باید در معرفت شخص عازمِ مسجد به صا حب این خانه و به خود یا فت. وی با رسیدن به درب مسجد آگاه است که در محضر صا حب خانه ای بزرگ قرار گرفته اینجا ست که ابهت او سراسر وجودش را فرامی گیرد ورنگ چهره اش دگر گون و بدنش به لرزه می افتد و زبان به ستا یش و نکوهش خود می گشا ید:
«یَا مُحسِن قَد أتَاکَ المُسئُ وَ قد أمَرتَ المحسنَ أن یَتَجَاوَزَ عَن المُسئِ فَتجاوز عن قَبیحِ مَا تَعلَمُ مِنّی بِجَمیلِ َما عِندَکَ؛ ای بزرگوار، گنه کار نزد ت آمد. بزرگوار را فرمان داده ای تا از خطا کار در گذرد. پس از زشتیها و بدیهایی که از من می دانی با صفات زیبا یت در گذر.» این فرهنگ رفتار ی پیشوایان معصوم ( صلی الله علیه و آله وسلم) ماست که ترک اولی یا اشتغالات ضروری دنیا را برخود روا نمی داشتند. [منتهی الامال، ج 1،ص267 ] ترددشان در مسجد با آن عبارت یا این دعا بود:« خدایا مرا بیامرز و درهای مهر و رحمتت را برویم بگشا.» [ وسا ئل الشیعه، ج 2 ص 516 ]
2- خدمت به مسجد
رسیدگی به امورر بهداشتی ورفاهی مسجد یکی از فرمان ها ی خداوند به پیا مبران بزرگ و اولوالعزم است تا محیطی به دو ر از آلودگیهای مادی و پاک برای پذیرایی ازمهمیانانش فراهم گردد.قرآن کریم می فرماید:
«وَ عَهِدنا إلیَ إبراهیمَ و إسماعیلَ أن طَهِّرا بَیتِیَ لِلطّا ئِفینَ وَ العا کِفینَ والرُّکَّعِ السُّجودَ؛به ابراهمیم و اسماعیل سفارش کردیم که خانه ام رابرای طواف کنندگان، عاکفان و رکوع کنندگان سجده گزارپاک سازید.»{بقره/125}
در همین راستاست که پیا مبراکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) و ائمه (علیه السلام) دستور ات بهداشتی بسیار ی در خصوص مسجد بیان کرد ه و وعده آمرزش بر آن داده اند: پیامبرمکرم اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود:« هرکس مسجد راروز پنج شنبه شب جمعه جاروب زند و خاکرو به ای را که چشم را می آزارد، از آن بیرون ریزد خداوند او را می آمرزد.» [ و سا ئل الشعه ج 2 ص 510 ] تهیه امکا نات رفاهی چون: چراغ، فرش، تعمیرات و....... نیز همین تأثیر را دارد.
پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمو د:«هرکس چراغی را در یکی از مسا جد بر افروزد تا وقتی که نوری از آن در این مسجد بتابد فرشتگان و حا ملان عرش برایش آمرزش می طلبند.» [ همان ص 513 ]
3-نشستن در مسجد
علاو ه بر آن که استراحت و آرامش روحی فرصت تفکر بیشتری را در باره ی گذشته خود به انسان می دهد در این محیط معنوی انسا ن از گناهان خود و با به یاد آوردن گنا هان خود را خجل و شرم سار در برابر صاحب خانه می نگرد لذا انگیزه ای برای توبه و طلبد آمرزش و همت در انجام کارها اعمال صالح می یابد. افزون بر آن نشستن به خودی خود موجب آمرزش گناها ن می شود. در روایتی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) آمده است:« نشستن در مسجد... ده گناه را محو و نابود می سازد.»( وسایل الشیعه ج3، ص 86)
4-برنامه های فرهنگی مسجد
1-4-نماز: اعم از فراد ا یا جما عت مهمترین برنامه فرهنگی (عبادی) مسجد است که با دورکردن و باز داشتن انسان از گنا هان بزرگ و کوچک زشت و نا پسند با عث پاکی نفس می گردد:« إنّ الصلواة تنهی عن الفحشا ء و المنکر» [ عنکبوت/45] علاو ه بر نماز، سخنرانیها ودر س ها ی مذهبی ( آموزش قران حدیث احکام شرعی اعتقادات و....»
در بر دارنده مطالب خود سازی بسیاری است امیر مؤ منان علی ( علیه السلام) در ضمن حدیثی هشت فاید ه برای تردد در مسجد یاد می کنند از جمله آنها سخنی است که انسا ن را از گناه باز می دارد یا گناهی است که از سرترس یا شرم از آن دست بردارد. [وسا ئل الشیعه، ج 2 ص 480]
2-4-اعتکاف: برنامه عبادی دیگر اعتکاف است که ماندن دست کم سه شبانه روز در مسجد ازارکان ان است.
{تحریر الوسیلة، ج 1، ص305 } در این عمل عبادی امور مبا حی مانند: بهره مندی جنسی از همسر، شعر گفتن، گفتگو ها و مجادله های د نیوی، پرگویی، حتی امرارمعاش، معاشر تهایی چون تشیع جنازه، عیادت بیمار و...جایزنیست. {همان} با این احکام، معتکف فرصت بسیاری برای تفکر در شنا خت خدا، گذشتۀ خویش و... می یابد ودر کنار روزه تمرین مؤثری در پاکسازی نفس می کند علاوه بر آن بفرموده ی پیا مبراکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) خود اعتکاف در صورتی که با ایمان و امید و کامل به خدا صورت گیرد باعت آمرزش همه گنا هان گذ شته می گردد. { رک: جامع صغیر، ج 2، ص 575 } معتکفان طعم طهارت حاصل از این عمل عبادی را چشیده اند ودر گفتگو های خبری با بیانات و عباراتی بر خاسته از اعماق دلشان اعتراف به سبک شدن، پاکی، نزدیکی به خدا و....می کنند، وبرخی نیز با اتمام ایام اعتکاف اشک فراق از خانه و میهمانی خدا از دیدگانشان سرازیر می گردد.
اعتکاف تمرینی است برای عبادتی بزرگتر ودر مسجد جهانی مسلمانان که تأثیری بس قراگیر تر در طهارت روح و تزکیه نفس دارد، آری حج وعمره وطواف در مسجد الحرام.
3-4- حج و عمره:از جمله مناسک حج و عمره زیارت کعبه ( خانۀ خداست ) که وسط مسجد الحرام، مسجد جهانی مسلمان، قرار دارد. تأثیرحج در پیرایش روح از گناه وآلودگی ها و آرایش آن به آرامش و اخلاق زیبا در قران و سخنان پیشوایان معصوم (علیه السلام) و حا جیان و معتمران و عملاً نیز ثا بت شده است.
حضرت ابراهیم (علیه السلام) پس از بنای کعبۀ مقدسه دست به دعا برداشت از جمله در خواستهایش این بود:«ربّنا أرنا منا سکنا و تب علینا إنّک أنت التّواب الرّحیم؛ پروردگامان، مراسم عبادیمان ر ابه مانشان ده و به مارو کن {و توبه ما ن را بپذیر)که توبه پذیر مهربان تویی.» { بقره / 128 } بدون شک دعای ابراهیم(علیه السلام) در حق مومنان را ستین به هدف اجابت بر خورد می کند. رسول مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) نشانه ی قبولی حج را دست بر داشتن از گناهان می داند.
اصولاً فلسفه حج و عمر ه طهارت روح و آراستگی اخلاق و پاک سازی نفس است که در آیات و احادیث بسیاری به آن اشاره شده است. مانند:سوده بقره/199و حدیث امام علی(علیه السلام) که ضمن بیان ابعاد فردی و اجتماعی حج در باره ی تأثیر آن در تهذیب نفس فرمود: ـ« إنّما أمرو ا با لحجّ لعلّة الوفادة إلی الله و عزوجلّ و طلب الزّیادة و الخروج من کلّ ما إقترف العبد تا ئباممّا مضی مستأنفًا لما یستقبل.....؛ بدون شک به این دلیل به حج فرمان داده شدند تا نزد خداوند و فزونی { نعمت } از او خواهند و بنده از هر گنا هی که کرده رها شود و از گناهان گذشته دست بردارد و { اعمال خود را } از نو آغاز کند...» { ری شهری، حج و عمره در کتاب و سنت و، ص 269}
نگاه به کعبه، نگین مسجد الحرام،با اعتقاد و معرفت به حق و جایگاه آن و به حق ولایت اهل بیت نبی اکرم ائمه معصوم ما (علیه السلام) باعث آمرزش گنا ها ن می گردد. {رک: من لایحضره الفقیه، ج 2 ص 132} جدای از تأثیر اعمال و مناسک عبادی حج و عمره در طهارت، صرف آهنگ خانه خدا به منظور حج یا عمره و به دور از تکبر گردنکشی، انسان را مانند روز ولادت، ازهر گناهی پاک می سازد همین اثر در باره ی وارد شدن درون کعبه ثابت شده است. { همان، ص 133}
در مکه مساجد دیگری همچون خیف در منی و..... وجود دارند که عبادت در آنها مطهر نفوس است.{ همان ص 136} پشتوانه ی طهارت نفس انسان دانش است.که مسجد در طول تاریخ ایفاگر نقش علمی بوده است.
ج- رشد علمی
دانش نخستین نعمتی است که آدم (علیه السلام) پس از آفرینش به آن مفتخر وشایسته سجده ی فرشتگان گشت.{ رک بقره / 35- 31} و میزان رشد و با لندگی انسان ارتبا ط مستقیم با میزان دانش آموزی و دانش پژوهی او دارد و پیام انبیا ء در کنار تزکیه نفوس، آموزش کتاب الهی و حکمت بوده است. { رک: جمعه / 2} هر چه امت ها از دانش و عقلا نیت بیشتر ی بهره مند می شدند مقام ودر جات شان نزد خداوند فزونتر می گشت؛ قران کریم تصریح می فرماید که مؤمنان دانشمند بسی با لاتر از سایر اهل ایمانند:«یرفع الله الذین ءامنو منکم والذین اوتوالعلم در جات» { مجادله /11}
مساجد در صد ر اسلام تنها مراکز آموزشی مسلمانان بودند که در آنها عمدتًا به آموزش و نگارش قرآن کریم و بیا نات پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) می پرداختند به این دلیل امیر مؤمنان علی(علیه السلام) از جمله فواید هشتگانه حضور در مسجد را آموختن دانشی نو و کمیاب یا آیه ی محکم و روشن یا پندی که انسان را راهنمایی نماید یا از بدی باز دارد، بر می شمرد. {رک: وسائل الشیعه، ج 2، ص 480}
نقش فرهنگی مسجد در صدر اسلام با عث تبدیلش به عنوان عاملی در تعالی علمی جوامع اسلامی در طی قرون متمادی و حتی تا زمان حال شده که عمد تًا به نشر علوم دینی می پردازند مانند مسجد ترکها ( شیخ انصاری ) در نجف، مسجد اعظم قم، مسجد گوهر شاد مشهد، مسجد کوفه و....
گرچه دانش نقش ضروری در رشد و کارامدی انسان ها دارد ولی تنها عامل نیست؛چه بسا امور معنویی که سازنده ترو نجات بخش تر از قرنها تلاش دانشمندان است.مسجد جایگاه چنین اموری است.
د- کار آمدی بزرگسالان
کار آمدی، فعالیت، نشا ط و احساس مفید بودن یکی از نشانه های سلامتی روانی و بالندگی انسان از دید گاه عقلا ست و به این دلیل قرآن کریم در دعوت مردم به توحید ضمن زدن مهر تأیید بر این دیدگاه، کار آمدی و نا کار آمدی بر دگان را مثالی برا ی توحید و شرک زده است:«ضََرَبَ اللهُ مَثَلاً رَجُلَینِ أحَدُهُما أبکَمُ لا یَقدِرُ عَلیَ شَیءٍ وَ هُوَ کَلٌّ عَلیَ مَولاهُ أینَما یُوَجِّههُ لا یَأتِ بِخیَرٍ هَل یًستَوی هو و مَن یَأمُرُ بِالعَدلِ و هو عَلیَ صِرا طٍ مُستَقیمٍ؛ خداوند دو مرد را مثال زد که یکی گنگ است و کاری نمی تواند بکند و بر آقایش هم سر بار است رویش را به هر سو کند کار خوبی از او بر نیاید، آیا این مرد با کسی که به عدالت فرمان می دهد و بر را ه راست است مساوی است ؟» ( نحل / 76 ) جوانان به علت قدرت و توانمندی فرصت کار و سا زندگی و اشبا ع حس کار آمدی بیشتری دارند اما این فرصت نسبت به پیران و از کار افتادگان از دست رفته است. پس برای شادابی این طبقه سنی جا یگزینی لازم است که مسجد بر ترین نقش ر ادر این رابطه ایفا می کند. براساس فرمایش رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) تردد پیران به مسجد، فرصتی را برای جامعه منحرف و تباه برای اصلاح و هدایت فراهم می کند.حضرت فرمودند:« هر گاه همه مردم دست به گناها ن بزرگ و کوچک زنند خداوند اراده می کند که همه مردم زمین را کیفر کند تا یک تن هم نماند. اما وقتی به پیرانی می نگرد که به سوی مسا جد قدم می زنند وکودکان را که قرآن می آموزند بر آنان مهر می ورزد وکیفر را به تأخیر می اندازد.» { وسا ئل الشیعه، ج ص 481}
این تأثیر را جوانان سازنده و فعال در مسا جد نیز دارند. بر استی که اگر این سخنان گهر بار در جامعه تبلیغ شود بیماریهای روحی چون افسردگی و.... در مان می شود.
بالاترین کارامدی متصور برای انسان جانشینی خداست.
ه-جانشینی خدا بر زمین
خداوند انسا ن را با هدف جانشینی خود بر زمین آفرید:«إنّی جاعِلٌ فِی الأرضِ خَلیفَةً» { بقره / 30 } بدیهی است که چنین مسئولیت خطیری را تنها آن دسته از انسانها می توانند بر دوش کشند که تسلیم امر خداوند باشند و جز او را نپرستند پیامبران خدا ابراهیم خلیل و اسماعیل ذبیح (علیه السلام) پس از بنای نخستین مسجد ( خانه خدا ) دست به دعا برداشته که:«رَبَّنا و اجعَلنا مُسلِمَینِ لَکَ و مِن ذُرِّیَتنِا أُمَّةً مُسلِمَةً لَکَ؛خدایا مارا تسلیم خود گردان ونیز از نسلمان امتی تسلیم خود بیا فرین.»{ بقره /128 } پس از آن، ابراهیم (علیه السلام) مژده ی امامت را در یافت:« إنّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إمامًا» من تورا پیشوا ورهبر مردم قراردادم. ابراهیم این مقام را برای دودمان خود در خواست کر د که پاسخ شنید:« لا یَنالُ عَهدی الظّالِمینَ؛پیمانم به ستمگران ( مشرکان و کافران ) نمی رسد.» { بقره / 40 }
مسجد ی در مسجد جز به عبادت خدا نمی پردازد، حتی از سرگرمیهای ومشا غل دنیا چون صنعتگری، خیاطی، خرید و فروش، اعلان گم شده و { رک: وسائل الشیعه، ج 2 ف ص 495 } باید به دور باشد وبدین ترتیب خود را برای خدا خالص می کند و آمادگی لازم را برای این وظیفه خطیر بلکه موهبت بزرگ می یابد.
و- زندگی پاک و خوش
جلوه ی علمی و خارجی کمال انسان در زندگی پاک نمودار می گردد. از منظر قرآن این زندگی در واقع نوع جدید و تازه ای از حیات است که با دو ر کن ایمان وکردار درست، به این زندگی دست می یا بد، قرآن کریم می فرماید:« مَن عَمِلَ صالِحاً مِنکُم مِن ذَکَرٍ أو أُنثَی و هو مُؤمِنٌ فَلَنُحییَِنَّهُ حَیَوةً طَیِّبَةً ولَنَجزِیَنَّهُم أجرَهُم أحسَنَ الّذی کانوا یَعمَلونَ؛ هر یک از شمامرد باشد یا زن، اگر در حال ایما ن، کار درست انجام دهد به یقین به زندگی پاک و خوشی زنده اش خواهیم کرد و بدون تردید پاداش آنان را بهتر از آنچه می کردند، خواهیم داد.» ( نحل / 97)
مسجد مکانی برای تقویت رکن ایمان و برترین اعمال صالح بزرگترین نقش را در تحقق این حیات ایفا می کند. سرآغاز دمیده شدن روح این حیات در کالبد زندگی انسا ن، مسجد است قران کریم می فرماید:«لَمَسجِدٌ أُسِّسَ عَلیَ التَّقویَ مِن أوَّلِ یَومٍ أّحَقُّ أن تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجالٌ یُّحِبُّونَ أن یَتَطَهَّرُوا و اللهُ یُحِبُّ المُطَّهِّرینَ؛بی شک مسجدی که از روز نخست بر پرهیزکاری نهاده شد سزاوارترست که در آن نماز گزاری در آن مردانی هستند که دوست دارند پاک گردند و خدا پاکان را دوست دارد.» { توبه / 108 } طهارتی که از عبادت، معرفت ودانش آموزی در مسجد حاصل می شود همان روح تازه و زندگی پاکی است که به انسان نورا نیت دانش و درک و شنا سایی حق از باطل، قدرت زنده کردن حق و نا بودی باطل، تسلط بر هوای نفس، خوار کردن شیطان، دل بریدن از دنیا را می بخشد؛ چنین انسانی دل به خدا بسته و تنها در اندیشه خشنودی دیدار ونزدیکی به اوست و از خشمش و دروی از اوهر اسان است.
انسان مسجد ی با بر خورداری از حیات طیبه عظمت، کمال، توان، بزرگواری، لذت،وشادمانی بی نهایتی حس می کند. وی خود را در دریای زندگیِ جاودان و نعمتی پایان نا پذیر و بدور از درد و نا خوشایندی و در سعادتی بدور از بدبختی شناور می نگرد. { رک: المیزان، ج 12، ص 342 }
ز-نیل به جایگاه صدیقان
انسان پا ک مسجدی با شنا خت و معرفتی از خداوند و خود، با حالت ترس و امید به در ب مسجد می ایستد آن گونه که امام صادق(علیه السلام) فرمود:« هر گاه به در مسجد رسیدی بدان که آهنگ آستانه پادشاه بزرگی را کرده ای که جز پا کان بر فرش او گام نمی نهند و جز به صدیقان اجازه ی همنشینی نمی دهد با قدم گذاردن بر آن فرش، بزرگی پادشاه تو را می گیرد و متوجه می شوی که اگر غافل گردی در معرض خطر بزرگی خواهی بود. پس بدان که او بر رفتارعادلانه یا بخشش و گذشت از تو تواناست؛ اگر به مهر و فضل خود ما تو رفتار کند عبادت اندکت را خواهد پذیرفت و پاداش بسیاری در مقابل آن به تو خواهد داد واگر به عدالت با تو رفتار کند و حق خود را در صداقت و اخلاص از تو باز خواست کند در این صورت عبادت تو ا گر چه بسیار باشد، رد وتو را از پاداش ( و دیدارش ) محروم خواهد کرد و او هر چه را بخواهد می کند.
« پس در محضر او به نا توانی، کوتاهی، شکست و مستمندی خود اعتراف کن ودلت را از هر چیزی که میان تو وپرودگار ت مانع می شود، تهی سازد زیرا او جز پاکتر و خالص تر را نمی پذیرد.پس بنگر که نامت از کدام دفتر بیرون می آید (ثبت می شود)؛ اگر شیرینی منا جات و رازگویی و گفتگو با او را چشیدی واز جام مهر و کرامت های او نوشیدی؛ چرا که به خوبی به تو روی آوره و پاسخت راداده است. پس ( بدان که ) شایسته پرستش او شده ای پس درون رو که اجازه وامان { نامه } داری و اگرنه پس همچون کسی به درب مسجد بایست که هیچ چاره ای و دسترسی ای به آرزویش ندارد ومرگش فرارسیده است، پس اگر خداوند بداند که ( او ) از در ماندگان دلسوخته ای است که برای رسیدن به خوشنودیش بر درش ایستاده، در این صورت می گوید: چه کسی درمانده را پا سخ می گوید آن زمان که او را فرا خواند وبدی وآسیب ر ادور سازد ؟» { مصباح الشریعه ص 131}
انسان مسجدی با این ادب است که در صف باور کنندگان وحی و کتب الهی می ایستد همان صدیقانی که در زمره ی نعمت یا فتگانِ پس از پیامبران، گواهان ( شهدا ) پیش از وصالحان قرار دارند. { رک: نسا ء / 65 }
ولی هر کس را نشاید و نتواند که به آن جایگاه دست یا زد پس چه باید کرد؟ دست کم باید با آنان همنشین شد اما این هم، نوعی رستگار ی است که با سنگین کردن تر از وی اعمال صالح قابل تحقق است ولی مشکل همچنان باقی است چیرگی خواهش نفس و وسوسه ی شیطان، این دشمن قسم خورده ی بشریت، و بی خبری از اجل فرصت انجام دادن اعمال صالح بسیاررا نمی دهد. راهکار چیست؟ باز هم مسجد کارسازست.
ح-اعمال پر بار
آن چه سرنوشت نهایی انسا ن را رقم می زند میزان اعمال نیک است که برای حیات ابدی خود پیش می فرستد؛ هر چه فزونتر و سنگین تر باشند از سعادت و رضا یتمندی بیشتری برخوردار خواهد شد،قرآن کریم می فرماید:«فأ ما من ثقلت موازینه فهو فی عیشة راضیة»: {قارعه /6} و موفقیت نهایی او در زندگی وابسته به سنگینی این میزان است،در این باره می فرماید:«فَمَن ثَقُلَت مَوَازِینُهُ فَاولئِکَ هُمُ المُفلِحوُنَ؛پس کسانی که ترازویشان سنگین باشد هم آنان رستگارند.» {اعراف / 8 و مؤمنون / 102}
چگا لی کارهای نیک همچون سا یر اجسام متفا وت است، معمولاً اعما ل عبادی چون: اذکار، ادعیه، نماز ها، زیارت اماکن مقدس و.... از چگالی با لایی بر خودارند؛ یعنی عمل اندک سنگینی بسیار ی دارد. چگالی این اعمال نسبت به شرایط نیز متفاوت است؛ برای مثال در اماکن عادی نماز جما عت پاداش بیشتری نسبت به نماز فرادا دارد اما در مسجد موضوع بر عکس است ؛ یعنی نماز فرادا یی که در مسجد خوانده شود ثواب بیشتری نسبت به نمازجما عتی دارد که در اماکن عادی خوانده می شود. { رک: وسا ئل الشیعه ج 2 ص 511} پاداش نماز خواندن در مسا جد خاص نیز متفا وت است و میزان آن به شرافت مسجد بستگی دارد؛ مسجد الحرام، مسجد النبی و مسا جدی که پیامبرا ن الهی و ائمه معصوم ما (علیه السلام) درآن نماز گزار ده اند از بیشترین شرافت و بر کت بر خوردارند.در ادامه نمودار تطبیقی ثواب نماز در مساجدرا در مقایسه با مسجد الحرام رسم می کنیم.
نمودار ثواب نماز خواند ن در مساجد بزرگ[1]
حج تمتع = ک 1،یک عمره = ق 1،70 سال عبادت = خ 1 { رک: وسا یل الشیعه، ج 2، ص: 149 – 147و 152} درمواردی عبادت در مسجد معادل اعمال عبادی دیگری چون: حج، عمره، جهاد و.....به شمار ه آمده که نامه ی اعمال مسجدی را مزین به اعمال متنوع ودر نتیجه او را شایسته ی پاداش های گوناگونی خدا هد کرد اعمال عبادی دیگر ی مانند: اذکار بویژه صلوات، تهلیل، تسبیح ونیز تلاوت قران و... { اصول کافی، ج 2، کتاب الدعا } باعث سنگینی میزان اعمال می گردند که اگر در مسجد انجام شوند، از پاداشی مضاعف بر خودار خواهند شد.
شاید علت تضاعف حسنا ت درمساجد منتسب به حجج خدا (علیه السلام) جدای از عبادت خدا، اظهار مودت به آن بندگان مقرب و پذیرش صبغه و محا کاتشان در عبادت و در نتیجه پرورش استعداد تأسی و پیروی از آنان در نماز گزار باشد. بدیهی است که مودت و اطاعت از حجت خدا خود عمل صالحی است که ترازوی اعمال را سنگین و نامه ی اعمال را درخشان کرده و بالا می برد. اگر نماز خواندن در مسا جد انگیزه ی اطاعت از ولی خدا را ایجاد نکند نه تنها آن پاداش را نخواهد داشت بلکه آن نماز خو د شاهدی ضد شخص خواهد شد؛ گواه بر این مدعا ما جرای سعید بن مسیب است؛ وی از فقهای تابعین ودر زما ن امام علی بن الحسین زین العابدین(علیه السلام) در مدینه می زیست وی از امام( علیه السلام) روایتی نبوی در باره ی پاداش خواندن دو رکعت نماز را در خلوت مسجد النبی(صلی الله علیه وآله وسلم) شنیده بود و سالها در کمین این فرصت بو د تا روز شهادت امام سجاد (علیه السلام) فرا رسید. همه مردم برای تشیع جنازه حضرت(علیه السلام) و نماز گزاردن بر جثمان شریف از مدینه خارج شدند و مسجد النبی کاملاً خالی از نماز گزار شد. زمان انتظار سعید بن مسیب سرآمد. وی که خود را در آستا نه تحقق آرزوی دیرینه می دید، فرصت را غنیمت شمرد و رو به مسجد النبی نهاد. دوستی او را از این کار باز داشت و به شرکت در نماز بر آن مرد درستکار، امام معصوم حجت خدا بر زمین، تشویق کرد ولی سعید گفت:« من نماز خواندن در خلوت مسجد النبی را از نماز خواند نه بر این مرد در ستکار در آن مکان پاک (بقیع) بیشتر دوست دارم.»
همین که سعید به درب مسجد رسید صدای الله اکبر ازآسمان بر خواست و زمین نیز با الله اکبر پاسخ گفت. سعید بیهوش بر زمین افتاد. مردم از مراسم دفن امام سجاد (علیه السلام) فارغ شدند و به مسجدآمدند که با تن نیمه جان سعید روبه روشدند. اورا به هوش آوردند. سعید که متوجه محرومیت خود از دو فیض بزرگ شرکت در تشییع امام (علیه السلام) و نماز در خلوت مسجد النبی شده بود، شروع به گریه ی حسرت آمیز و اظهار پشیمانی کرد و تا آخر عمر، که تنها چند ماهی به طول نیانجامید. در همین حالت اسفبار ماند،ومی گفت این همان زیا ن آشکار ست.»{جامع الرواة، ج 1، ص 362، سعید بن مسیب} پیدا ست که عبادات سعید بر اساس معرفت حجت خدا نبوده لذا زمین و آسمان آن را نپسندید. به همین دلیل ائمه اطهار(علیهم السلام) شرط قبولی اعمال نیک را معرفت به ولایت حجت خدا می دانند. { رک: اصول کافی، ج 1، ص 412} و منظور از معرفت، اعتقاد قلبی و عملی به حا کمیت و و جوب ادای حق آنان است وگرنه سعید بن مسیب معرفت ظا هری را به صلاح، کرامت و تقرب امام(علیه السلام) به خداوند،داشت وبه وجوب دوستی با حضرت (علیه السلام) معتقد بود اما به امامت و مقام خلاقة الهی حضرت(علیه السلام) اعتقادی نداشت.
اعمال پربار انسان را در سرای جاودان در حضیره قدس در جوار رحمت الهی می نشاند.
ط- نزدیکی به خدا
مسجد ازریشه سجده به معنای کمال تواضع در خواری در برابر خدا ست. سجده نخستین هدف مسجدی است که در آن به بالاترین جایگاه ممکن یعنی نزدیکی به خدا می رسد؛ چرا که حضرت جلال قدسش می فرماید :« سجد ه کن و نزدیک شو»{ علق /19} مسجدی باترازوی عمل وزین و کار نامه در خشان در جرگه ی ابراری قرار می گیرد که کتاب عملشان در کتاب مرفوع علیان همان کتابی که مورد مشاهده و مطا لعه ی مقربان در گاه ایزدی است. { رک: مطففین / 21 – 18 } مسجدیان زائران و میهمانان خدایند که صاحب خانه با کرامت خود از آنان پذیرایی می کند:
«إنَّ المُتَّقینَ فِی جَنّاتٍ و نَهَرٍ فِی مَقعَدِ صِدقٍ عِندَ مَلیِکٍ مُقتَدِرٍ؛ پرهیزکاران در با غها و جویبار هایی در جایگاه راستین نزد پادشاه توانمندند.» { قمر / 55 }
نتیجه
مسجد جایگاه عبادت خدا و رفعت وبزرگی یا فتن از اوست.حضوردر مسجد بخشی از هویت فرد مسلمان را تشکیل و مسجد ی بودن شاخص ترین نماد عدالت اوست. با این هویت از احترام و شخصیت والای اجتماعی بر خوردار واز احساس پوچی رها خواهد شد.مسجدی با تردد در مسجد، خدمت و رسیدگی به آن و بهرمندی از برنامه های عبادی و فرهنگی اش مانند: نماز، اعتکاف، حج و عمره، خطبه های امام جما عت، آموزش های مذهبی و....، فرصت خوبی برای تهذیب و طهارت روح می یابد و با پیگیری آموزشها به رشد علمی والایی می رسد.
خانه ی خدا، مسجد، با تقویت ایمان وفراهم آوردن موقعیت و مکانی برای بر ترین اعمال صالح نقش بزرگی در تحقق زندگی پاک برای مسجدی ایفا می کند واو را انسانی کار امد و مایه نجات جامعه خود تبدیل و از آن بالاتر او را برای خلافةالهی وولایت تکوینی وتشریعی آماده می سازد.
مسجدی با رسیدن به درگاه ملک احد یت، ضعف و فقر خود را و در مقابل، شکوه و قدرت آن صاحب جلال را به علم یقین، باور می کند ودر صف صدیقان جای می گیرد و با مداومت بر سهل ترین عمل صالح،ترازوی عمل خود را برای قرب و جوار رحمت ابدی آن پادشاه بخشنده، سنگین می کند.
پیشنهاد
1-نقش های توصیف شده از مسجدی بر می آید که روح و فضای معنوی برآن حاکم باشد که این امر با معماری مذهبی، برنامه های فرهنگی پربار و رعایت قداست و بدون هیچ گونه تقلیدی از ادیا ن و مکاتب غیر اسلامی در ایجاد این فضا، محقق می گردد. متأسفانه درزمان حاضر مساجد در کشورهای اسلامی چون ترکیه....و منا طق مسلمان نشین کشورهای امریکایی واروپایی و کلاّ غیر مسلمان، معماری، ساختار برنامه های فرهنگی و...... به تقلید از کلیسا ها و کنیسه های مسیحیان و بهودیان، انجام می گیرد و تأسف مضاعف نسبت به برخی مسا جد در شهرهای بزرگ کشوراسلامیمان ایران است. وزارتخانه های مسکن و شهرسازی و فرهنگ و ارشاد اسلامی باید به این موضوع رسید گی کنند.
2-امام جماعت طبق مذهب شیعه باید از عدالت برخودار با شد و مأمومان باید به این صفت اما م یقین داشته باشند ولی متأسفانه دقت لازم از سوی هیأت امنای مساجد یا اداره امور مساجد ونیز از سوی مأمومان صورت نمی گیرد. بدیهی است این وضع به تضعیف نقش مسجد در تعالی فرد و جامعه می انجامد که باید دقت لازم در گزینش امام شود.
3- کمبود مسجد در شهرها بویژه بزرگ وروستاها باعث به دور ماندن افراد از برکات آن و باز تابش برجامعه شده لذا توسعه مساجد ضروری است.
4- در مدارس، دانشگاهها، مراکز در مانی، صنعتی، ادارات و.... تنها به نماز خانه اکتفا شده است که باید به مسجد تبدیل شوند یا برای بخشی از آنها خطبه ی مسجد خوانده شود تا اثر معنوی خود را بر جای گذارند.
فهرست منابع
* قرآکریم
1-ابن منظور،محمد،لسان العرب،محقق علی سیری،بیروت،دار احیاءالتراث العربی،1408ق.
2- اردبیلی،محمد،جامع الرواة،قم،کتابخانه آیةالله مرعشی،1403ق.
3-حر عاملی،محمد،وسائل الشیعه،داراحیاء التراث العربی،بیروت،چ 4، 1391ق.
4- خمینی،روح الله،تحریر الوسیله،قم،اسماعیلیان،چ3، 1408ق.
5- ری شهری،محمد،حج وعمره در کتاب وسنت،دار الحدیث،
6- سیوطی،جلال الدین،جامع صغیر،بیروت،دار الفکر،نرم افزار معجم فقهی
7-شیخ صدوق،من لایحضره الفقیه،بیروت،داراضواء،چ6، 1405ق.
8- طباطبایی،محمد حسین،المیزان،قم،اسماعیلیان،چ5، 1371ق.
9-طبرسی،فضل،مجمع البیان،محققان:هاشم رسولی محلاتی وفضل الله یزدی طباطبایی، بیروت، دار احیاء التراث العربی،1406ق.
10-طریحی،فخرالدین،مجمع البحرین،نرم جامع فقه اهل البیت(ع)،قم،مؤسسه نور
11- قمی،عباس،منتهی الامال،حسینی،چ مکرر،1370.
12-کلینی،محمد بن یعقوب،اصول کافی،تصحیح علی اکبر غفاری،بیروت،دارصعب،چ4، 1401ق.
13-منسوب به امام صادق(ع)،مصباح الشریعه،،نرم جامع فقه اهل البیت(علیه السلام)،قم،مؤسسه نور
توفیقات همگان را در مسجد ی شدن از خداوند متعال آرزو مندم.
مؤلف:مائده رضایی / محقق،طلبه ی درس خارج فق واصول و عضو هیئت علمی بخش پژوهش مدرسه علمیه نرجسb مشهد
