سید مرتضی موسوی / دانش‌‌آموخته سطوح عالی حوزه

در قرآن کریم، صفاتی برای آبادکنندگان مسجد مطرح شده که قابل توجه و دقت است. این صفات در سوره توبه بیان شده است. اما قبل از آن باید این نکته را بدانیم که آبادکنندگان مسجد، تنها کسانی نیستند که به ظاهرِ مسجد و ساختمان آن کمک می‏کنند. اگر گفته می‏شود عامران مسجد، دو جنبه را می‏توان تصور کرد. یکی همین جنبه ظاهری و ساختمانی مسجد که مصداق عمران و آباد کردن مسجد است و یکی هم جنبه باطنی عمران مسجد که همان رفت‌وآمد به مسجد است. این نوع از آباد کردن یا عمران، مهم‌تر از عمران ظاهری است.

در اصطلاح به مسجدی که نمازگزاران بسیار داشته باشد و اقشار مختلف از آن استفاده کنند، «مسجدِ آباد» گفته می‏شود. می‏گویند فلان مسجد، خیلی آباد است[1]. چراکه جماعت باشکوه و پرجمعیتی در آن نماز می‏خوانند. بنابراین جلوه‏های عمران مسجد دو گونه است: عمران ظاهری و عمران معنوی.

اما صفاتی که خداوند برای آبادکنندگان مسجد برمی‏شمارد، پنج صفات است که در صورت مداومت بر مسجد این صفات، جزئی از اخلاق ما خواهد شد و داشتن هر یک از این صفات، یک قدم انسان را به خداوند نزدیک‌تر می‎‏کند و رنگ و بوی الهی، تمام زندگی انسان را متأثر می‏کند که یکی از این عرصه‏ها، رابطه اعضای یک خانواده با یکدیگر است. در قالب بررسی صفات اهل مسجد که همان عامران معنوی خانه خدا هستند به بررسی این مهم بپردازیم.

الف: اولین صفتی که برای آبادگران مسجد مطرح شده، ایمان به خداوند است: انّما یعمر مساجد الله من آمن بالله...[2] ایمان به خداوند، قوه و ملکه‏ای نفسانی است که انسان را در مسیر حق نگه می‏دارد. ایمان نمی‏گذارد که هر کاری را که دوست داریم، بدون توجه به آثار و عواقب آن انجام دهیم. ایمان باعث سرازیر شدن برکات الهی می‏شود: «و لو أن اهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض»[3] ایمان باعث می‏شود که ارتباط افراد با دیگر اعضای خانواده، ارتباطی معنوی و سالم، به دور از کشمش‏ها و گوشه و کنایه‏های آزاردهنده باشد.

در روزهای ابتدای ازدواج حضرت علی و حضرت زهرا (سلام الله علیهما) این زوج آسمانی وقتی به دیدار رسول خدا نائل شدند، حضرت رسول از امیرالمؤمنین دربارة وضعیت زندگی و اخلاق دخترش سؤال کردند. ایشان عرض کردند: «نعم العون علی طاعة الله»[4].

این زوج که الگوی همة کمالات انسانی هستند همه چیز را در راستای هدف عالی خلقت که عبادت خداوند باشد،[5] می‏بینند و به همین دلیل، بهترین صفتی که برمی‏شمرند کمک در راه عبادت خداوند است که ایمان چنین دیدگاهی را به عبد مؤمن عطا می‏کند.

ب: دومین صفت قرآن برای عامران مسجد ایمان به روز قیامت است: ... من آمن بالله و الیوم الآخر... . اینکه انسان برای بقا آفریده شده نه برای فنا و اینکه انسان برای زندگانی جاوید خودش، اندوخته‏ای مهیا کند نه برای حیات فانی، باعث می‏شود ارتباطش با اطرافیان نیز رنگ و بوی جاودانگی به خود بگیرد. البته هر کس آخرت خود را اصلاح کند، دنیایش نیز اصلاح خواهد شد: مَن أصلح امر آخرته أصلح الله له دنیاه[6]. اصلاح، هم در امور مادی است و هم در امور معنوی؛ مثل روابط ما با دیگران. پس اگر خانواده‏ای ایمان به روز قیامت داشت و برای اصلاح امور آخرتش قدم برداشت، حتماً ارتباط عاطفی و صمیمی با یکدیگر را بیشتر خواهند کرد.

ج: اقامه نماز یکی از صفاتی است که اهل مسجد و آبادکنندگان آن برایش تلاش می‏کنند. اقامه نماز ستون دین است و به پدران و مادران توصیه شده که از کودکی فرزندان خود را با نماز آشنا کنند تا در بزرگسالی بتوانند راحت، نماز بخوانند. برای رفع مشکلات نیز از نماز باید کمک گرفت: «یا ایها الذین آمنوا استعینوا بالصبر و الصلاة...»[7]

اقامه نماز مرز بین کفر و ایمان است و هرچه پایبندی به نماز بیشتر باشد، جلوه خدایی مؤمنان نیز بیشتر می‏شود. نمازی که با صفات رحمت خداوند آغاز می‏شود، باعث می‏شود رأفت و رحمت افراد خانواده با یکدیگر زیاد شود. نمازی که با درخواست هدایت به صراط مستقیم همراه است، موجب می‏شود از راه مستقیم توجه و کمک به دیگران هرگز منحرف نشویم.

د: پرداخت زکات، که یکی از بینش‏های بزرگ اقتصادی اسلام است، نیز یکی از ویژگی‌های عامران مسجد است؛ البته زکات هم به صورت واجب آن که بر نه چیز تعلق می‏گیرد و هم به صورت مستحب آن که به صدقات روزمره نیز اطلاق می‏شود و گفته‏اند: «عونک بالضعیف افضل الصدقة»[8]

کمک به انسان ضعیف، چه ضعف جسمی داشته باشد چه ضعف فکری، صدقه است و حتی از بهترین صدقات به شمار می‌آید.

در خانواده‏ای که مسجدی و اهل ایمان هستند، این صفت نیز وجود دارد که هر کس در هر عرصه‏ای که ضعف دارد، با کمک بقیه اعضا، خودش به حدّ مقبولی از توانایی می‏رسد. این انسجام و پیوستگی یک خانواده با یکدیگر باعث تقویت دوباره روحی معنوی و ایمانی اعضا می‏شود.

فقط یک خانواده باایمان می‏تواند برای رسیدن به رضای خداوند، فعالیت کند و به همة کارهایش حتی کمک کردن به دیگران رنگ الهی بدهد و توقعی از کسی نداشته باشد. اگر کمک مالی به کسی می‏کند، چشمداشتی نداشته باشد. گفته‏اند:

هر کس ز کار خلق یکی عقده وا کند      ایزد هزار حاجت او را روا کند

صدها فرشته بوسته بر آن دست می‏زنند    کز کار خلق، یک گره بسته واکند

ه: آخرین صفتی که در سوره توبه برای آبادگران مسجد مطرح شده، نترسیدن از غیر خداست: «و لم یخش الّا الله» این نترسیدن از غیرخدا باعث می‏شود تمام اعضای خانواده، دلیلی معنوی برای پشتیبانی و حمایت از یکدیگر داشته باشند. اگر جایی، حق و حقوقی از هر یک از اعضای یک خانواده پایمال شد، بدون ترس و با شجاعت کامل در راه احقاق حقوق یکدیگر بایستند؛ چراکه بناست فقط از خداوند بترسیم.