نویسنده: سید مهدی بهشتی

   مساجد خانه پرهیزکاران است، آن کسانی که خداوند ضامن عبور راحت و با آرامش آنان از صراط است (نوری، 1408ق، ج3، ص:362). در مساجد همواره انسان‌هاى ثابت قدمى حضور دارند که ملائکه با آنان مأنوس و هم­نشین هستند. هنگامى که ایشان از مسجد بیرون می­روند، در پى آنها هستند و هنگامى که بیمار می­شوند به عیادت آنها خواهند رفت و هر زمان در کارها احتیاج به کمک داشته باشند، به کمک آنها می ­شتابند(رضی، 1422ق، ص:369).

   این فعالان فرهنگی در مسجد برای تربیت نسل بعدی با تمام وجود در تلاشند تا با الگو گرفتن از سیره رسول اکرم و با مهربانی و عطوفت، کودکان را به سوی مسجد به عنوان مهمترین و بهترین پایگاه تربیت دینی رهنمون گشته و برای رشد معنویی و اخلاقی ایشان تمام همّ  و غم خود را به کار گیرند. رسول اکرم صلی الله علیه و آله به عنوان بهترین الگوی نمازگزاران، در برخورد با کودکان همواره با عطوفت و مهربانی و روشی کودکانه برخورد می نمود و هم به دیگران امر می کرد تا با این روش با کودکان رفتار کنند؛ حتی گاهی ایشان خود و نمازگزاران را امر می­فرمود که کودکان را در کوچه­ها بر دوش خود نشانند تا اینگونه بتوانند با کودکان رابطه­ عاطفی عمیقی برقرار کنند و موجبات پیوند با اهل مسجد فراهم شود.  (غزالی، بی تا، ج6،ص:9).

 جایگاه  کودکان در مسجد

   خدای متعال ضمن آیه­ای از قرآن کریم به مسلمانان سفارش کرده است که در مجالس خود به دیگران نیز جای دهند: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی‏ الْمَجالِسِ‏ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُم» ‏(مجادله/11) اى کسانى که ایمان آورده‏اید، هرگاه به شما گفته شود در مجالس (براى دیگران) جا باز کنید، پس جا باز کنید تا خدا نیز براى شما گشایش دهد و هرگاه گفته شود برخیزید، برخیزید. (بزرگى، به نشستن در جاى خاص نیست، بلکه) خدا از میان شما کسانى را که ایمان آورده و کسانى را که صاحب علم و دانش‏اند، درجات رفعت و بزرگى مى‏دهد و خداوند به آنچه انجام مى‏دهید به خوبى آگاه است.

   در مورد جایگاه کودکان در مسجد، این نکته قابل ذکر است که اگر کودکان در کنار والدین و با نظارت ایشان به نماز آیند، این امر مانع از بروز مزاحمت کودکان برای دیگران خواهند شد و با هدایت والدین کودکان به نماز تمرینی و حتی بازی در مسجد خواهند پرداخت. اما چنانچه کودکان بدون والدین خویش در مسجد حضور دارند، چه زیباست که اهل مسجد تکفّل هدایت هر کدام را بر عهده بگیرند و جایگاهی را به آنان در صف نماز اختصاص دهند. البته پسندیده این است که در صف جماعت، کودکان کنار هم برای نماز نایستند و در بین صفوف با هدایت نمازگزاران پراکنده شوند.

 فردی به نام جابر از امام باقر علیه‏السلام در مورد کودکانی که در نماز واجب شرکت می‏کنند سئوال کرد، حضرت فرمودند:« لَا تُؤَخِّرُوهُمْ عَنِ الصَّلَاةِ وَ فَرِّقُوا بَیْنَهُمْ.» آنان را در قسمت عقب ‏صفوف قرار ندهید، بلکه آنان را در میان بزرگسالان پراکنده سازید (طوسی، 1404ق، ج2،ص:380). افزون بر این باید تدابیری اندیشیده شود تا کودکان در صف اول نماز جماعت نایستند، چرا که در رساله های توضیح المسائل برای این کار کراهت ذکر شده است (یزدی،1409ق،ج1،ص:809،م:18).

راهکارهای رفتاری جذب کودکان به مسجد:

تکریم کودک با سلام

   یکی از طُرق احترام به شخصیت دیگران، سلام گفتن است که نشان از درود و تحیت است. خدای متعال هم به بندگان صالح خود در قرآن کریم سلام کرده است، «سَلامٌ عَلى نُوحٍ فِى الْعالَمینَ‏» (صافّات، آیه 79)، «سَلامٌ عَلى إِبْراهیمَ» (صافّات، آیه 109)، «سَلامٌ عَلى مُوسى وَ هارُونَ‏» (صافّات، آیه 120)، «سَلامٌ عَلى إِلْ‏یاسینَ‏» (صافّات، آیه 130)، «وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلین‏» (صافّات، آیه 181).

 پیامبران و به خصوص پیامبر اسلام (علیهم السلام)، به همه مردم حتى به کودکان سلام می­کردند. خداوند به پیامبرش میگوید: «هرگاه مؤمنان نزد تو آمدند، پس به آنان سلام کن» (سوره انعام آیه 54). در احادیث نیز می­خوانیم: إِنَّ أَبْخَلَ النَّاسِ مَنْ‏ بَخِلَ‏ بِالسَّلَام ؛ بخیل ترین مردم کسی است که در سلام کردن بخل بورزد. همچنین در روایات به ما توصیه شده است پاسخ کسى را که بدون سلام کردن حرف میزند، ندهید و حتی افرادى که نسبت به سلام کردن بخل می­ورزند به مهمانى دعوت نکنید (إبن أشعث، بی تا، ص:76).

   هنگامیکه نمازگزاران مسجد ابتدا به کودکان با خوش رویی سلام کنند، این امر سبب می شود تا کودک درون خود احساس بزرگی و ارزش کند و از نمازگزاران مسجد احساس رضایت کند. این عاملی خواهد شد تا کودک همواره در مسجد حضور پیدا کند. انس بن مالک می گوید: وقتی رسول گرامی در رهگذری با چند کودک خردسال برخورد می نمود، بر آنها سلام می کرد و طعامشان می داد (طبرسی، 1412ق، ص:16). همچنین در احادیث در باب شیوه رفتاری آن حضرت آمده است: «أَنَّهُ کَانَ یُسَلِّمُ‏ عَلَى‏ الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیر » (نوری، 1408ق، ج8،ص:364) از صفات پسندیده پیامبر صلی الله علیه و آله این بود که بر تمام مردم از کوچک و بزرگ، سلام می کرد و تأکید می­فرمود که خواستار رواج سنّت سلام کردن به کودکان، میان مسلمانان و تداوم آن پس از خود نیز هست(صدوق، 1376ش، ص:72).

آموزش به کودکان

   یکی از کارکردهای مسجد به عنوان یک کانون تربیتی – تبلیغی، به فرمایش مولای متقیان بالابردن سطح آگاهی علمی نمازگزاران است(صدوق، 1376ش، ص:389). در این میان اهل مسجد می­توانند با استقبال از حضور کودکان در خانه خدا، به آنان علوم ثمربخش و مفید را در قالب بیانی ساده و کودکانه بیاموزند تا بدین واسطه مقصود ائمه معصومین در تربیت انسان­های عالم و فقیه محقق گردد(نجاشی، 1365ش، ص:10).

   حضرت على علیه السّلام فرمودند خداوند اراده می­کند مردمان روى زمین را عذاب کند و همه کسانى را که معصیت و گناه می­کنند هلاک سازد، ولى در آن هنگام مشاهده می­کند گروهى از پیرمردان و کودکان براى نماز و یاد گرفتن قرآن حرکت می­کنند. به همین دلیل خدای متعال بر انسان­های خطاکار ترحّم می­کند و عذاب را به تاخیر می­اندازد (صدوق، 1406ق، ص:39). پیامبر اکرم نیز در وصیت خویش به اباذر فرمودند: «یَا أَبَا ذَرٍّ کُلُّ جُلُوسٍ فِی الْمَسْجِدِ لَغْوٌ إِلا ثَلاثَةً قِرَاءَةُ مُصَلٍّ أَوْ ذَاکِرٌ لِلَّهِ تَعَالَی أَوْ مُسَائِلٌ عَنْ عِلْمٍ» ‏(طبرسی، 1412ق، ص:467).

طبق فرموده رسول رحمت، آموزش یک کلمه به کودک چون بسم الله الرحمن الرحیم سبب دوری آموزش دهنده از آتش جهنم خواهد شد (شعیری، بی تا، ص:42) و نیز فرمود هنگامی­که کودکانتان به زبان آمدند، به آنان لااله الا الله را بیاموزید (متقی هندی، 1409ق، ج16، ص:440). چه زیباست اهل مسجد کودکان را گرد خود جمع کرده، قرآن و احکام دین را به آنان بیاموزند(کلینی، 1429ق، ج11،ص:442).

  البته  امر آموزش به کودکان تنها محدود به حوزه علوم نیست، بلکه می تواند تعلیم یکی از آداب به کودک باشد؛ عمر بن ابی سلمه تعریف می کند که خردسال بودم و همراه پیامبر غذایی تناول می­کردیم، در این حین دستم در ظرف غذا می‏چرخید. پس رسول اکرم رو به من کرد و فرمود از سمت راست خودت شروع به خوردن کن (أحسایی، 1403ق،ج1،ص:74).

   علاوه بر آداب، آموزش اشعار پر محتوا به کودکان نیز کاری شایسته است، حضرت علی (ع) همواره سفارش می‏کردند که به فرزندان اشعار پر محتوا و آموزنده را که هدایتگر آنان باشند، بیاموزید(موسوی، 1410ق، ص:130). همچنین آموختن مسائل اعتقادی با بیانی کودکانه، یکی از مهمترین مسائلی است که می توانند نمازگزارانِ آگاه به فنون تربیتی به آن همت گمارند؛ چرا که در روایات اسلامی توصیه شده است که همواره باید برای آموزش اعتقادی کودکان و جلوگیری از ابتلا به فساد اخلاقی و دینی تلاش کرد (طوسی، 1407ق، ج8،ص:111).

کتابنامه:

1. غزالی، محمد(505ق): إحیاء العلوم الدین، بیروت، دارالکتب العربی، بی تا.

2. إبن بابویه، محمد بن علی(381ق): ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، شریف رضی، 1406ق، دوم.

3. إبن بابویه، محمد بن علی(381ق): الامالی ،تهران، کتابچی، 1376ش، ششم.

4. أحسایی، إبن ابی جمهور(880ق)، عوالی اللئالی، تحقیق: سید شهاب الدین نجفی مرعشی، قم، سید الشهداء، 1403ق، چاپ:اول.

5. رضی، محمد بن حسین(406): المجازات النبویه، مصحح:هوشمند، قم، دارالحدیث، 1422ق، اول.

6. شعیری، محمد بن محمد(قرن6): جامع الاخبار، نجف، مطبعه الحیدریه ،بی تا، اول.

7. طبرسی، حسن بن فضل(588ق): مکارم الاخلاق، قم، رضی، 1412ق، چاپ: چهارم.

8. طوسی، محمد بن الحسن(460ق): تهذیب الاحکام ،مصحح:خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق، چهارم.

9. کلینی، محمد بن یعقوب(329ق): الکافی، قم، دارالحدیث، 1429ق، چاپ: اول.

10. متقی هندی، علی بن حسام(975ق): کنزالعمال، تحقیق: شیخ بکری حیانی، بیروت، 1409ق.

11. موسوی، فخار بن معد(630ق): ایمان ابوطالب ،قم، سید الشهداء، 1410ق، اول.

12. نجاشی، احمد بن علی(450ق): رجال النجاشی، قم، جامعه مدرسین، 1365ش، ششم.

13. نوری،حسین بن محمد(1320ق):مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، ال البیت، 1408ق، اول.