سید مصطفی بهشتی
نیازمندی دائمی انسان به معنویت
دنیای کنونی ما با همه پیشرفتهایی که در زمینه های گوناگون علمی و صنعتی داشته است، خود را در رشد معنوی عقب مانده می پندارد و برای رفع نیازمندی معنوی خود به هر ریشه سست و هر معنویت تو خالی و بی هویتی دست می آویزد. روشن است در چنین فضایی لزوم تربیت و رشد معنوی در جامعه اسلامی دو چندان خواهد بود و حرکت به سوی فراهم آوردن چنین فضایی اولویت بیشتری خواهد داشت.
نکته مهم این است که نیاز به معنویت مساله ای نیست که تنها مخصوص به دوران کوتاهی از زندگی انسان و یا مربوط به یک سن و سال خاص باشد. انسان در تمامی دوران های زندگی خود نیازمندی به معنویت را حس می کند. چراکه نیاز به معنویت یا عبودیت و پرستش، امری فطری است که از همان ابتدا در نهاد انسان موجود است. خداوند در آیه 30 سوره مبارکه روم می فرماید:
«فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ»
«روى خود را متوجه آئین خالص پروردگار کن. این فطرتى است که خداوند انسانها را بر اساس آن آفریده (و) دگرگونى در آفرینش خدا نیست.»
بنابراین انسان از زمانی که دیگر مسائل فطری را درک می کند و به اصطلاح، خوب و بد را از هم تمییز می دهد، نیازمندی به معنویت را هم حس خواهد کرد. پس باید از همان دوران کودکی که آهسته آهسته نیازهای عالی انسان بروز می کند به فکر راهکاری مناسب برای پاسخ گویی به نیازهای معنوی او بود.
مسجد، بهترین پایگاه رشد معنوی کودکان
اسلام عزیز برای برآورده کردن این نیاز مبرم انسانی پایگاهی ویژه را با نام مسجد تدارک دیده تا هر انسانی در سایه رفت و آمد به این پایگاه معنوی بتواند معنویت حقیقی و زلال را تجربه کند و روح خود را به سوی قله های کمال، تعالی بخشد.بنابراین رفت و آمد و ارتباط با مسجد بهترین راهکار برای رشد معنوی هر انسانی است.
از سوی دیگر باید گفت که بهترین موقعیت برای شروع این رفت و آمد، همان دوران کودکی است. چراکه در این دوران است که شاکله روحی و فکری انسان شکل می گیرد. همچنانکه امیر مومنان علی علیه السلام در نامه 31 نهج البلاغه به فرزندش اینطور سفارش می کند:
«إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالارْضِ الْخَالِیَةِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْءٍ قَبِلَتْهُ. فَبَادَرْتُکَ بِالادَبِ قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَا قَلْبُکَ وَ یَشْتَغِلَ لُبُّک.»
«دل جوان نوخاسته همانند زمین خالى از گیاه و درخت است. هر بذرى که در آن افشانده شود مىپذیرد و در خود می پرورد. (فرزندم!) من پیش از آنکه دلت سخت شود و مغزت گرفتار گردد اقدام به ادب آموزى تو کردم.»
بنابراین تربیت و رشد معنوی باید در همین دوران شکل گیرد و ارتباط با مسجد به عنوان بهترین محیط تربیتی و رشد معنوی، از همین دوران آغاز گردد.
از روایات اهل بیت علیهم السلام نیز بر می آید که همایش دینی کودکان و نونهالان و جوانان، در محضر پروردگار بسیار پسندیده و خوشایند است. از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمودند:
«أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَیُرِیدُ عَذَابَ أَهْلِ الْأَرْضِ جَمِیعاً حَتَّى لَا یُحَاشِیَ مِنْهُمْ أَحَداً فَإِذَا نَظَرَ إِلَى الشِّیبِ نَاقِلِی أَقْدَامِهِمْ إِلَى الصَّلَوَاتِ وَ الْوِلْدَانِ یَتَعَلَّمُونَ الْقُرْآنَ رَحِمَهُمُ اللَّهُفَأَخَّرَ ذَلِکَ عَنْهُمْ.» (من لا یحضره الفقیه، ج1، ص 239)
«همانا بسیار پیش می آید که خداوند تبارک و تعالى اراده می کند همه اهل زمین را بدون استثناء عذاب فرماید،به گونه ای که هیچ کس را از آن میانه فرو مگذارد، امّا چون سالخوردگان را که براى نماز و عبادت (به سوى مسجد) گام برمی دارند و نیز کودکان و نوباوگان را که قرآن می آموزند،می نگرد،بر همگان رحم می کند و آن عذاب را به تأخیر می اندازد.»
بنابراین تشکیل گروه های متنوع از قرآن آموزان کم سن و سال،آن هم در مسجد که بهترین مکان ها است، به قدری در پیشگاه خداوند، مبارک و پسندیده است که می تواند عذاب تمامی گنهکارانعالم را برگرداند.
این روایت وظیفه ما را در قبال گسترش چنین حلقه هایی از میان نوسالان، سنگینتر می کند و بر لزوم آن در مساجد می افزاید.
حرکت مداوم تربیتی، لازمه رشد معنوی
رفتن گاه به گاه به مسجد با رفت و آمد مداوم به مسجد متفاوت است و مسلما تاثیرات آن دو نیز قابل مقایسه با هم نخواهد بود.
رشدمعنوی انسان تنها در سایه یک حرکت مداوم تربیتی سامان می پذیرد و نوشیدن گاه به گاه معنویت حتی اگر از سرچشمه زلال معنویت حقیقی هم که باشد، انسان ساز نخواهد بود.
به بیان دیگر نیاز به معنویت یک نیاز دائمی انسان است که همانند نیاز به غذا باید هر روزه و در وعده های مختلف شبانه روز به آن پاسخی مناسب داده شود. در غیر این صورت روح انسان به سوی مرگ معنوی متمایل خواهد شد و گاه به گاه با یک وعده غذایی غیر منتظره اندکی از حالت احتضار معنوی خارج خواهد شد.
بنابراین لازمه رشد و تعالی معنوی، رفت و آمد مداوم به مسجد برای نهادینه شدن آموزه های دینی در قلب و اندیشه انسان است. آری، تنها در چنین رفت و آمد مداومی است که روند سازندگی شکل می گیرد و تربیت روح و اندیشه سامان می پذیرد. از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمودند:
«إِذَا رَأَیْتُمُ الرَّجُلَ یَعْتَادُ الْمَسَاجِدَ فَاشْهَدُوا لَهُ بِالْإِیمَان.» (عوالی اللئالی، ج 2، ص 32)
«هرگاه دیدید که شخصی با مساجد انس دارد، براى او به ایمان گواهى دهید.»
بنابراین انس با مسجد و رفت و آمد مداوم با مسجد است که می تواند سازنده باشد.
شاید همه ما افراد زیادی را دیده ایم که سال به سال به هیچیک از مراکز دینی نظیر مسجد و حتی هیات و
تکیه ها سر نمی زنند اما در ایام ویژه سال ـ نظیر محرم و صفر و ماه رمضان، آن هم برای یک یا چند بار ـ خود را در اقیانوس مواج معنویت می اندازند و کمی از این چشمه زلال می نوشند.
اگرچه باید گفت که همین اندازه از کسب معنویت هم در روح و روان چنین افرادی تاثیرات فراوانی خواهد نهاد؛ اما معمولا چنین رفت و آمدهای سالیانه ای تغییری جدی در روند فکری و عاطفی افراد ایجاد نمی کند.
آری، از آن چه گفته شد بر می آید که لازمه رشد معنوی هر انسانی رفت و آمد مداوم به مسجد است که موثرترین زمان برای آغاز این رفت و آمد مبارک، دوران کودکی و نوجوانی است. اگرچه ارتباط گاه به گاه نوسالان با مسجد نیز ثمرات شایسته خود را خواهد داشت اما برای نهادینه شدن روح ایمان در وجود او باید در پی یک حرکت مداوم و هر روزه به مسجد بود.
روح انسان همانند جسم او نیازمند یک برنامه منظم و پرمحتوای غذایی است.
بنابراین اگر قرار باشد که جامعه به رشد معنوی دستیابد و تربیت صحیح را
مسجد به عنوان مهمترین سنگر انسان ساز و موثرترین مرکز تربیتی در جامعه اسلامی است که غفلت از آن به معنای غافل شدن از تربیت و رشد معنوی جامعه است.