إِنَّمَا یعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیوْمِ الآخِرِ وَ أَقَامَ الصَّلَوةَ وَآتَی الزَّکَوةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَی أُوْلَئِکَ أَن یکُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِینَ؛ مساجد خدا را تنها کسی آباد می کند که ایمان به خدا و روز قیامت آورده، و نماز را برپا دارد، و زکات را بپردازد، و جز از خدا نترسد. امید است چنین گروهی از هدایت یافتگان باشند. (توبه: 18)

پیام ها

1. تولیت و تعمیر مسجد شرایطی دارد: الف: از جهت اعتقادی، ایمان به مبدأ و معاد. « آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیوْمِ الآخِرِ» ب: از نظر عملی، برپاداشتن نماز و پرداخت زکات. «أَقَامَ الصَّلَوةَ وَ آتَی الزَّکَوةَ» ج: از جهت روحی، شجاعت و نفوذناپذیری. «لَمْ یخْشَ إِلاَّ اللّهَ» (اگر متولی مسجد، شجاع باشد، مسجد نیز کانون حرکت های ضدّ ظلم خواهد بود).

2. وظیفه متولیان مساجد و تعمیرکنندگان آنها، رسیدگی به محرومان است.« إِنَّمَا یعْمُرُ»... «آتَی الزَّکَوةَ».

3. ایمان از عمل جدا نیست، «آمَنَ»... «وَ اَقامَ» نماز از زکات جدا نیست، «أَقَامَ الصَّلَوةَ وَ آتَی الزَّکَوةَ» و مسجد از انقلاب جدا نیست. «مَسَاجِدَ اللّهِ» ... « وَ لَمْ یخْشَ».[171]

روایات

1. پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله وسلم) فرمود: «هر کس در مسجدی از مساجد خدا چراغی روشن کند، مادامی که آن مسجد با چراغ روشن است، همواره ملایکه و حاملان عرش الهی برای او طلب بخشش می کنند».[172]

2. رسول اکرم(صلی الله علیه واله وسلم): «هرکس به سوی مسجدی از مساجد خدا برود، تا زمانی که به منزلش برگردد، برای هر قدمش ده حسنه نوشته می شود و ده سیئه پاک می شود و ده درجه مقامش بالاتر می رود».[173]

3. ابوذر گوید به رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) عرض کردم: مساجد چگونه آباد می شود؟ فرمود: «صداها در آن بلند نشود و در آن وارد چیزهای باطل نشوید و در آن خرید و فروش نشود و کارهای بیهوده را مادامی که در آن هستی ترک کن... ».[174]

4. پیامبر اعظم(صلی الله علیه واله وسلم): «هیچ گروهی در مسجدی از مساجد خدا ننشستند در حالی که کتاب خدا را می خوانند و آن را از هم درس می گیرند، مگر اینکه آرامش و رحمت خدا بر آنان نازل می شود و خدا آنان را نزد نزدیکان به خودش یاد می کند».[175]

یک جرعه آفتاب

اصبغ بن نباته از حضرت علی(علیه السلام) روایت کرده است که فرمود: «هر کس در مسجدی رفت و آمد داشته باشد به یکی از هشت فایده زیر نائل می شود:

1. برادر دینی که او را در راه کسب رضای خداوند یاری کند.

2. دانشی که راه گشا باشد.

3. نشانه و آیه ای که استوار باشد.

4. شنیدن سخنی که او را به راه راست هدایتگر باشد.

5. شنیدن کلامی که او را از تباهی و فساد بازدارد.

6. دستیابی به سنت و شیوه ای که پیروی شده باشد.

7. رسیدن به رحمتی که منتظر آن بوده است.

8. گناهی که از روی خوف و خشیت الهی و یا از روی شرم و حیا ترک کند».[176]

از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «شخصی که از مسجد بازمی گردد، کمترین چیزی که به چنگ آورده است، می تواند یکی از سه مورد زیر باشد؛ دخول در بهشت، دفع بلا، دوستی که می تواند باعث موفقیت های او در اعمال نیک شود».[177]

حضرت علی(علیه السلام) فرمود: «بر آن دسته همسایگان مسجد که تندرست و فارغند ولی در نمازهای واجب حاضر نمی شوند، نمازی نیست».[178]

رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) هنگام ورود به مسجد صلوات می فرستاد و می فرمود: «خدایا گناهانم را ببخش و درهای رحمت خویش را بر من بگشای».[179]

رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) فرمود: «هر که برای رضای خدا مسجدی بسازد، خداوند همانند آن، خانه ای در بهشت برای او می سازد».[180]

رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) فرمود: «هرگونه نشستی در مسجد بیهوده است، مگر اینکه برای سه کار باشد: خواندن قرآن، خدا را یاد کردن و یا دانش اندوختن».[181]

اشاره

درآمد

مسجد، خانه خدا و مجلس پیامبران بزرگ[182] و خانه همه پارسایان است. گنبد و گلدسته-هایش عابدی را مجسم می کند که عرقچین بر سر گذاشته و دو دست خود را برای تسبیح و عبادت به سوی آسمان افراشته است. سروش اذان که فریادگر توحید و رسالت و ولایت است، از گلدسته های مسجد طنین می افکند تا همه روز جان و دل خداپرستان را صفایی نو ببخشد و عطر دل انگیز معنویت را در فضای جامعه بپراکند. در فرهنگ دینی، نام مسجد، یادآور بندگی و کرنش در پیشگاه خداوند متعال است. بنابراین در قرآن کریم بر جنبه های عبادی مسجد بیش از هر بعد دیگر تکیه شده است.

مساجد، جایگاه عبادت و پرستش خالصانه خداوند است.

«وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا؛ و اینکه مساجد از آن خداست، پس هیچ کس را با خدا نخوانید».[183]

مساجد، جایگاه زمزمه و نجوای صادقانه با معبود است.

«وَ مَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً».[184]

مساجد، پایگاه عروج انسان از خاک به افلاک است.

«سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَی بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الاَقْصَی...».[185]

مسجد، زیارتگاه خاص خداوند است چنان که رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) فرمود: «محبوب ترین مکان ها نزد خداوند مساجد است».[186]

مسجد، سرچشمه تمدن اسلامی است؛ به گونه ای که مهم ترین بنا در شهرهای اسلامی، مسجد جامع است که گاه از دو یا چهار سو به بازار راه دارد که هدف از پیوند میان بازار و مسجد، همان هدف قرآن یعنی تربیت مردانی است که «هیچ تجارت و داد و ستدی آنان را از یاد خدا و اقامه نماز بازندارد».[187]

نیز مسجد، محل عرضه هنر متعهد معماری، مهندسی، نقاشی، خطاطی و جلوه های ایمانی هنرمندان اسلامی است. مسجد، کانون اتحاد و هم بستگی و انس و الفت مسلمانان است. نقش مساجد برای گردآوردن مردم یک محله در هر روز و مسجد جامع و جمعه برای مأنوس ساختن مردم یک شهر در هر هفته و سرانجام، مسجدالحرام و مسجدالنبی برای اتحاد و یگانگی مسلمانان جهان، بر کسی پوشیده نیست. «ما رسل بوازار»، اسلام شناس سوئیسی درباره نقش نیرومند مسجد می نویسد: «مسجد، عامل نیرومندی در همبستگی و اتحاد مسلمانان جهان است... مخصوصاً در روزگار معاصر که مسلمانان شور و حرارت صدر اسلام را دگربار از خود نشان می دهند، مساجد به صورت مراکز تربیت روحانی و پایگاه جنبش مسلمانان در برابر ستمگران و سلطهجویان درآمده است».[188]

گفتار مجری

بارها برایمان پیش آمده که از روزمره گی ها و دغدغه های دنیا به ستوه آمده ایم و به دنبال سایه آسایشی گشته ایم؛ آرامشی معنوی و الهی، آرامشی روحانی که احتیاج روحمان است. در آن لحظه، اغلب به یاد همسایه صمیمی و قدیمی مان می افتیم، به یاد مسجد، خانه روشن خدا و عبادتگاه مؤمنان.

همان خانه باصفایی که با روی خوش، میزبانمان می شود و به قلب های مان روشنی و آرامش می بخشد. در حدیث قدسی است که پروردگار فرمود: «همانا خانه های من در زمین مساجدند که برای اهل آسمان، همان گونه می درخشند که ستارگان برای اهل زمین! خوشا به حال بنده-ای که در خانه اش وضو بگیرد و سپس مرا در خانه ام زیارت کند».[189]

تا به حال به واژه مسجد فکر کرده ای؟ مسجد یعنی محل سجده و سجده یعنی زیباترین و نزدیک ترین حالت بنده به خداوند. روح سجده، ذکرگفتن با خالق هستی است، با پروردگاری که گویا از همیشه به او نزدیک تری! چه خوب می شود که همیشه خالص و بی ریا به میهمانی مسجد بروی؛ همان طور که صاحب خانه می پسندد! «توجه شما در هر مسجدی به او باشد و او را بخوانید در حالی که دین خود را برای او خالص می گردانید».[190]

حتماً شنیده ای که مسجد سنگر است؛ سنگر دفاع از حریم قدسی دین، سنگری که اتحاد و همبستگی را در صف های به هم فشرده جماعت، به نمایش می گذارد. اما مسجد، سنگر روح ما نیز هست؛ سنگری که ما را از مشکلات و غل و زنجیرهای دنیا حفظ می کند و در پناه خود می کشد. این حدیث امام صادق(علیه السلام) بسیار شنیدنی است که فرمود: «هر کس به سوی مسجدی حرکت کند، بر هیچ تر و خشکی گام نمی نهد مگر اینکه از این زمین تا زمین هفتم راه ها بر روی او گشوده می شود».[191]

چراغ راه

امام خمینی(ره): «مساجد باید مرکز تربیت صحیح باشد ... اشخاصی که در مسجد می روند باید تربیت شوند؛ تربیت های اسلامی. مساجد را خالی نگذارید».[192]

رهبر انقلاب اسلامی: «مسجد به طور کلی به عنوان یک پایگاه دین، پایگاه عبودیت، پایگاه معرفت می تواند برای جوامع اسلامی منشأ و سرآغاز حرکات بزرگ و برکات ماندگار باشد».[193]

ابوعلی سینا می گوید: «هرگاه در مسئله ای متحیر می ماندم، به مسجد می رفتم و نماز می-خواندم و به مبدأ کل و آفریدگار جهان می نالیدم، باشد که مشکل مرا بگشاید و آن سختی را بر من آسان نماید».[194]

امام خمینی(ره) می فرماید: «مساجد و محافل دینیه را که سنگرهای اسلام در مقابل شیاطین است هر چه بیشتر گرم و مجهز نگه دارید».[195]

رهبر معظم انقلاب: «همه خانواده ها و همه مردم مخصوصاً جوانان به نماز و مسجد و عبادت و جلسات قرآن اهمیت بدهند. هر چه امروز این کشور از عظمت و عزت و قدرت به دست آورده است در سایه قرآن و اسلام و نماز و عبادت و ذکر خداست».[196]

تیتوس بورکهارت می نویسد: «اگر کسی که ناگزیر شده به پرسش اینکه «اسلام چیست؟» پاسخ گوید، به یکی از شاهکارهای هنر اسلامی مانند مسجد قرطبه یا مسجد ابن طوطن در قاهره یا یکی از مدرسه های سمرقند یا حتی مسجد تاج محل اشاره کند، این پاسخ خود معتبر است، زیرا هنر اسلامی خود نمودار همان مفهومی است که از نامش برمی آید؛ چه از نظر زیباشناسی و چه از لحاظ معنویت».[197]

زلال قلم

خانه تو

تنم خسته از هیاهوی دنیازدگی است و روحم رنگ باخته در بازار دورنگی و ریا! من شیفته واگویه کردن رازهایم با توام! اما کدام کنج خلوت و کدام ساحل آسوده، پلکان صعودم به سوی تو خواهد شد؟

ناگاه، سروش مؤذن در جانم، چون نفخه صور، حیات می دمد؛ «حی علی الصلوه»! گویی دوباره زنده شده ام! «بشتاب به سوی محبوبی که مشتاق توست، بشتاب به صمیمیت سیال خدا در همین نزدیکی»! و من تو را در خانه ات می جویم؛ خانه ای که گنبد و گلدسته هایش، کسی را ترسیم می کند که به آستان تو، دست برآورده است. نمازم که به قامت می رسد، محو شده ام در شور و شوق جماعتی که هر یک ، چراغی روشن برای اتصال به تواند. سیم های ارتباط چه زود وصل می شود! گویا نرمی بال های ملائک، با قنوتمان پیوند خورده است که به این راحتی، رنگ های کدرم شسته می شود و چشمه زلال معنویت در وجودم می جوشد.

آیا جز این است که مسجد خانه توست؟! شک ندارم؛ وگرنه کدام خانه بی صاحبخانه، این چنین گرم و پرمحبت به استقبال میهمانش شتافته است؟

کوتاه و گویا

خداوند هرکس را دوست بدارد، افتخار خدمت گزاری به مسجد به او عنایت می کند![198] [رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم)]

مسجد، خانه خدا و مجلس پیامبران بزرگ و خانه همه پارسایان است.

هفته گرامی داشت مساجد را به کاروان داران جماعت و احیاگران عرصه مسجد و زندگی، آنان که شمع جان خویش را شب چراغ شبستان دوست کردند، تبریک می گوییم.

مسجد، بارگاه توحید، سرسرای نورانی آستان دوست، زائرسرا و ضیافت کده خداوند است.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله وسلم) فرمود: «کسی که با مسجد انس گیرد، خدای تعالی با او انس می-گیرد».[199]

رسول گرامی اسلام فرمود: «به کسانی که در ظلمت شب به سوی مساجد می روند، مژده ده که در روز قیامت فروغی درخشنده خواهند داشت».[200]

هر کس در مسجدی از مسجدهای خدا چراغی روشن کند، همواره حاملان عرش الهی و فرشتگان برای او طلب آمرزش می کنند تا روشنی آن چراغ باقی است».[201]

[پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله وسلم)]

آورده اند که ...

بهترین خانه

در زمان مرجع بزرگ تقلید و استاد اعظم، شیخ مرتضی انصاری(ره) یکی از مقلدین ایشان که از تجار محترم و متدین بود، در مسیر راه خود برای انجام دادن حج، به نجف اشرف به حضور شیخ انصاری آمد و مبلغی تقدیم کرد و گفت: «این مبلغ را از مال خالص (و خمس داده)ام به شما تقدیم می کنم تا با آن خانه ای بخرید و از مستأجری راحت شوید» شیخ آن پول را پذیرفت. بعد از مراجعت از مکه، به حضور شیخ انصاری (ره) شرفیاب شد و پس از احوال پرسی به ایشان عرض کرد: «آیا خانه خریدید؟»

شیخ گفت: آری، خریدم و سپس آن تاجر را به کنار مسجدی برد و فرمود: این مسجد را با آن پولی که داده بودی، بنا کردم. تاجر گفت: من آن پول را برای خانه داده بودم نه مسجد! شیخ گفت: «چه خانه ای بهتر از این مکان مقدس که در آن عبادت خدا می شود؟! اگر از دنیا کوچ کنم، این خانه (مسجد) باقی و ثابت است و به کسی منتقل و بخشیده نمی شود و خرید و فروش نمی گردد» (به عنوان عمل صالح برایم باقی می ماند). (آن مسجد در نجف اشرف بنا گردید و به مسجد ترک معروف است).[202]

طناب ببند!

شخصی نابینا به حضور پیامبر رسید و عرض کرد: من نابینا هستم، صدای اذان جماعت را می-شنوم؛ ولی کسی نیست که دستم را بگیرد و مرا به جماعت برساند. پیامبر فرمود: «از منزل تا مسجد، طنابی ببند، هنگام نماز جماعت، آن طناب را بگیر و با راهنمایی آن خود را به مسجد برسان و در نماز جماعت شرکت کن».[203]

نام چه کسی؟

هارون الرشید در بغداد مسجدی احداث کرد و بر سر در آن نام خود را نوشت. روزی که برای بررسی به آن مسجد آمده بود، بهلول رسید و گفت: چه ساخته ای؟ گفت خانه خدا را بنا کرده-ام.

بهلول گفت: دستور بده تا اسم مرا به جای اسم تو بر دیوار نقش کنند. شاه غضبناک شد و گفت: من مسجد ساخته ام و بر آن نام تو را بنویسم؟

بهلول گفت: پس چرا می گویی خانه خدا؟

_پس چه بگویم؟

_ بگو خانه خودم.[204]

شکرستان

پایم به مسجد باز نشد!

شخصی در ظاهر مسلمان بود؛ ولی به اصطلاح مسلمان شناسنامه ای. وی به امور و احکام اسلام کاملاً بی اعتنا بود. مثلاً با مسجد میانه نداشت، مسجد رفتن برایش بسیار سخت بود و اگر احیاناً از کنار مسجدی عبور می کرد، با کمال بی اعتنایی رد می شد.

از قضا با یکی از پسرانش که کودک بود، بر سر موضوعی نزاع کرد، بلند شد تا پسرش را کتک بزند، پسر بچه از دستش گریخت و او به دنبالش دوید. از آنجا که پسرک می دانست پدرش با مسجد میانه ندارد، به داخل مسجد رفت. پدر تا نزدیک در مسجد آمد ولی وارد مسجد نشد. دم در ایستاد و از همان جا فریاد زد: «بیا بیرون، بیا بیرون» من در تمام عمر به مسجد نیامده-ام؛ نگذار پایم به مسجد باز شود، بیا بیرون!!»[205]

پس از نماز صبح، یکی از نمازگزاران برخاست و روی پله اول منبر ایستاد و فریاد زد: ای مؤمنین! بدانید که در روز قبل دزدی در همین مسجد عصای مرا ربود. اکنون از بردن نام او خودداری می کنم؛ به شرطی که امشب عصا را از بالای در به داخل منزلم بیاندازد، منزل من هم وصل به دیوار همین مسجد است. اگر نیاورد، فردا او را در همین مسجد رسوا می کنم.

یک هفته بعد یکی از مؤمنین پرسید که راستی آن دزد، عصای تو را آورد؟ آن مرد با خنده گفت: همان شبی که روزش اعلام کردم، بیست و دو عدد عصا به خانه ام سرازیر شد![206]

نظر شما چیه؟

1. ساختار پیشنهادی شما برای داشتن مسجدی فعال در محله ها چیست؟

2. در یک جامعه دینی، مسجد چه کارکردهای مهمی دارد؟

3. آثار و فواید حضور اعضای خانواده در مسجد چیست و چه برکاتی برای خانواده ها دارد؟

4. وظایف مؤمنین در قبال مسجد چیست؟ مهم ترین کارها برای بزرگ داشت مساجد کدامند؟

اول) حضور فعال و دائمی یک روحانی در مسجد

دوم) هیئت امنای فعال و متدین و خوش اخلاق که سبب جذب جوانان به مسجد شوند.

سوم) توجه به زیبایی و نظافت و آراستگی مساجد

چهارم) ایجاد کتاب خانه های معتبر و استفاده از ابزارهای نوین مانند کامپیوتر و اینترنت البته با نظارت مسئولین متدین .

پنجم) جذب خدام افتخاری و تقسیم مسئولیت ها و فعالیت ها و در آخر ساماندهی رابطین فعال فرهنگی مساجد.

2) کارکردهای عبادی و نیایشی:

چرا که هدف خداوند از خلقت انسان عبادت است و بهترین مکان عبادت مساجد است.

کارکرد آموزشی مساجد:

چنان که در روایت هم داریم که پیامبر خدا(صلی الله علیه واله وسلم) حضور در حلقه یارانی را که به بحث علمی در مسجد مشغول بودند بر جمعی که مشغول عبادت بودند ترجیح دادند.

کارکردهای اجتماعی مساجد:

با مراجعه به تاریخ صدر اسلام درمی یابیم که از جمله کارهایی که در مسجد رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) صورت می گرفت، شور و مشورت در مسائل اجتماعی بوده است.

کارکرد سیاسی مساجد:

امام خمینی(ره) در این باره می فرماید: «در زمان رسول خدا، در زمان حضرت امیرالمؤمنین و در زمان دیگران، در روز جمعه، در خطبه جمعه مطالب سیاسی، مطالب مربوط به جنگ ها و مربوط به سیاست مُدُن مطرح می شد».

3) تهذیب نفس، ایمنی از بلاها و گرفتاری ها، کسب رضایت پروردگار، گشایش امور، افزایش حسنات و کاهش سیئات، آگاهی از احوال یکدیگر و ... .

4) ادای حق مسجد به این است که مسلمانان با صفای قلب و مهربانی با یکدیگر و با اجتناب از هرگونه کینه و حقد نسبت به یکدیگر، تنها برای رضای خداوند متعال در مساجد حضور چشم گیر داشته باشند. از امور غیرعبادی در مسجد بپرهیزند، به آراستگی ظاهری و جسمانی خود در موقع حضور در مسجد اهمیت دهند. مساجد را پاکیزه و خوشبو و معطر کنند. با آرامش در مسجد حرکت کنند و در آن متانت خویش را حفظ کنند.

کتابستان

1. سیدرضا شاکری و حیدر محمدی، حدیث مسجد (مجموعه روایات تشیع و تسنن درباره مسجد)، ستاد عالی کانون های فرهنگی و هنری مساجد، چاپ دوم، تابستان 1385.

2. عباس عزیزی، فضایل و آثار مسجد در آیینه قرآن و حدیث، انتشارات نبوغ.

3. فروغ مسجد (مجموعه سخنرانی ها، کمیسیون ها، مقالات سومین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد)، مؤسسه فرهنگی ثقلین.

4. محمدباقر بنی نژاد، آثار عجیب نماز، انتشارات زائر، آستانه مقدسه قم.

5. غلام رضا نیشابوری، داستان ها و حکایت های مسجد.

6. www.masjd.com

7. www.tebyan.net.

پی نوشت:

[171] . تفسیر نور، ج5، صص33 و 34.

[172] . من لایحضره الفقیه، ج1،ص237.

[173] . وسائل الشیعه، ج5، ص201.

[174] . همان، ص233.

[175] . مستدرک الوسائل، ج3،ص363.

[176] . سیدبن طاووس، فلاح السائل، ص90.

[177] . بحارالانوار، ح74، ص275.

[178] . تهذیب، ج3، ص261.

[179] . وسائل الشیعه، ج3، ص518.

[180] . کنزالعمّال، ج7، ص649.

[181] . بحارالانوار، ج77، ص86؛ وسائل الشیعه، ج3، ص86.

[182] . پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله وسلم): «مساجد محل جلوس پیامبران است». مستدرک الوسائل، ج3، ص363.

[183] . جن: 18.

[184] . حج:40.

[185] . اسراء: .1

[186] . کنزالعمال، ج7، ص648.

[187] . نور: 37.

[188] . مارسل بوازار، اسلام در جهان امروز، صص 101 و 102.

[189] . وسائل الشیعه، ج1، ص268.

[190] . اعراف: 29

[191] . شیخ طوسی، تهذیب، ج3، ص255.

[192] . صحیفه نور، ج12، ص217، 1/10/1359.

[193] . ماهنامه مسجد، سال دوازدهم، شماره 73، 19/10/1375.

[194] . داستان ها و حکایت های مسجد، داستان 58.

[195] . صحیفه نور، ج1، ص190، 20/6/51.

[196] . ماهنامه مسجد، سال دوازدهم، شماره 70، 13/10/1370.

[197] . بورکهارت، هنر اسلامی، زبان و بیان، ص16.

[198] . کنزالعمال، ج6،ص652.

[199] . همان، ج7، ص649.

[200] . مستدرک الوسائل، ج3، ص363.

[201] . من لایحضره الفقیه، ج1،ص169.

[202] . سیدمحمد کلانتری، شرح مکاسب، ج1، ص130.

[203]. محمدباقر بنی نژاد، نماز از دیدگاه قرآن و حدیث، ص 144؛ آثار عجیب نماز، ص130.

[204]. غلام رضا نیشابوری، داستان ها و حکایت های مسجد، داستان 19.

[205] . داستان ها و حکایت های مسجد، ص 25.

[206] . همان، ص 365.