مهم ترین مکان تبلیغی که - از ابتدای اسلام تاکنون از جایگاه مهم و اساسی برخوردار بوده - مسجد است . در آیات و روایات بسیاَری، مطالب ارزشمندی درباره مسجد بیان گردیده که مبلغین محترم با مطالعه منابع دینی می توانند از سویی آن مباحث را برای مردم مطرح کرده و آنان را نسبت به اهمیت مسجد حساس سازند و از سوی دیگر نقش خویش و وظیفه خود را نسبت به این مکان مقدس به خوبی شناخته و به ادای مسئولیت بپردازند . برای پی بردن به قداست مسجد به چند مطلب اشاره می شود .
1 . نبرد برای حفظ مساجد
قرآن مجید جایگاه مسجد و دیگر اماکن پرستش خدا را آنچنان مهم و عظیم می داند که ثمره تلاش رزمندگان و جان فشانیهای مجاهدان راه خدا را حفظ این اماکن معرفی می کند و می فرماید: «و لولا دفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بیع و صلوات و مساجد یذکر فیها اسم الله کثیرا و لینصرن الله من ینصره ان الله لقوی عزیز» ; (1) و اگر خداوند برخی از مردم را با بعضی دیگر دفع نمی کرد، صومعه ها و کلیساها و کنیسه ها و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می شود، سخت ویران می گردید . و البته خداوند هر کسی را که او را یاری کند، نصرت می بخشد . خداوند قوی و شکست ناپذیر است .»
2 . اجازه عمران مسجد به مؤمنین
آنچنان مسجد از جایگاه رفیعی برخوردار است که قرآن مجید پرداختن به آبادانی مسجد را حق افراد با ایمان و با ویژگیهای خاص می داند .
«انما یعمر مساجد الله من آمن بالله والیوم الاخر و اقام الصلوة و آتی الزکوة و لم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین » ; (2)
«مساجد خدا را تنها کسانی می توانند آباد کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و نماز بپا داشته و زکات داده و جز از خدا نترسند، پس امید است که اینان از هدایت شدگان باشند .»
علامه طباطبائی ذیل این آیه در تفسیر شریف المیزان می فرماید:
این آیه در مقام انشاء حق و جواز در قالب اخبار است، نه اخبار، و خداوند شرط کرده است در اثبات حق آبادانی و جائز بودن آن، اینکه آباد کننده باید ایمان به خدا و قیامت داشته باشد، نماز بپا دارد، زکات بپردازد و از غیر خدا نترسد .
کسانی حق دارند به آبادانی مسجد روی آورند که علاوه بر ایمان به خدا و قیامت، در عمل هم برپایی نماز و پرداخت زکات را در کارنامه نورانی خویش داشته باشند و بالاخره انسانی ترسو و بزدل نباشند و از هیچ کس جز خدا نترسند .
این صفت، جایگاه سیاسی عبادت کنندگان مسجد را بیان می کند که در مقابل زورگویان خضوع نکرده، فقط از خدا بترسند .
3 . عمران مسجد توسط مشرکین
مسجد مکانی نیست که هر کس با هر عقیده ای اجازه داشته باشد به عمران آن بپردازد و این امر دلالت بر اهمیت این مکان مقدس دارد . قرآن مجید می فرماید:
«ما کان للمشرکین ان یعمروا مساجد الله شاهدین علی انفسهم بالکفر اولئک حبطت اعمالهم و فی النار هم خالدون » ; (3)
«مشرکین حق آباد کردن مساجد خدا را ندارند در حالی که اعتراف به کفر خود دارند، آنان اعمالشان به هدر رفته و خود در آتش جاودانند .»
4 . احترام به مسجد
در معارف اسلامی احترام و بزرگداشت مسجد مورد توجه قرار گرفته و به پرهیز از کارهای چندش آور یا خوف انگیز در مسجد سفارش شده است، مانند انداختن آب دهان و اخلاط بینی، شمشیر از غلاف بیرون آوردن، تراشیدن تیر، ورود افراد جنب و حائض و ... که جهت استفاده از این روایات مبلغان محترم می توانند به وسائل الشیعه، جلد 3، ص 477 به بعد مراجعه کنند .
بطور کلی در برخی از روایات بزرگداشت مسجد و احترام به آن مورد توجه قرار گرفته که از باب نمونه یک روایت نقل می شود .
عن جعفر عن ابیه عن علی علیهم السلام قال: «من وقر مسجدا لقی الله یوم یلقاه ضاحکا مستبشرا و اعطاه کتابه بیمینه; (4)
کسی که به مسجد احترام کند روزی که خدا را ملاقات کند پروردگارش را خرسند می بیند که به او بشارت داده و نامه اعمالش را به دست راستش می دهد .»
مسجد مرکز فعالیتهای دینی
در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام مسجد مرکز کلیه فعالیتهای اسلامی بوده، برگزاری نماز جماعت، آموزش قرآن، نشر معارف و ... در مسجد انجام می شده است . چه زیبا است که امروز نیز تلاش شود تا که فعالیتهای مختلف دینی در مسجد انجام گردد .
اگر هزینه هایی که برای ساخت کانونها و دارالقرآنها و ... مصرف می شود، در ساخت و آبادانی مسجد متمرکز شود قطعا به سیره معصومین علیهم السلام نزدیک تر خواهد بود و با انجام همه فعالیتهای دینی و قرآنی در مسجد می توان جایگاه بی بدیل مسجد را احیاء نمود .
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ما جلس قوم فی مجلس من مساجد الله تعالی یتلون کتاب الله و یتدارسونه بینهم الا تنزلت علیهم السکینة و غشیتهم الرحمة و ذکرهم الله فیمن عنده; (5) هرگاه گروهی در مجلسی از مساجد خداوند تعالی کتاب خدا را تلاوت کنند و آنرا به یکدیگر آموزش دهند، آرامش بر آنان نازل شود و رحمت آنها را فرا گیرد و خداوند از آنان در بین فرشتگان مقرب یاد کند .»
از روایات بسیار دیگری هم چنین فهمیده می شود که مسجد علاوه بر محل عبادت و پرستش، مهد آموزش معارف و مفاهیم قرآنی بوده است; از این رو بهتر است مبلغان دینی بیش از هر چیز به ساخت و عمران مسجد اهتمام ورزیده و به جای ساخت دارالقرآن، حسینیه و ... کمکهای مردمی را به سوی ساخت مسجد سوق دهند . گاهی حسینیه ساخته می شود و در طول سال بلا استفاده باقی می ماند و تنها در مقطعی کوتاه برای عزاداری از آن استفاده می شود .
امروزه در سراسر جهان بهره وری به طور جدی مورد توجه مسئولین و مدیران می باشد و مبلغین به عنوان مدیران فرهنگی دینی بهتر است در مدیریت مسائل فرهنگی دینی، سرمایه گذاری و هزینه ها را در مسجد متمرکز سازند که هم محل پرستش و نشر معارف باشد و هم عزاداری ابا عبد الله الحسین علیه السلام در آن انجام شود .
مدیریت مسجد
با توجه به اهمیت مسجد و محوریت آن در رشد فرهنگ دینی مردم و تاثیر آن بر جهت گیریهای سیاسی جامعه و بالاخره بافت و ساختار حکومت، لازم است این پایگاه مهم از مدیریت دقیق و کارشناسانه ای برخوردار باشد و این در صورتی تحقق خواهد یافت که در مورد انتخاب کارگزاران مساجد، با حساسیت عمل شود . این کارگزاران، امام جماعت مسجد، هیئت امناء، مسئولین بخشهای مختلف مربوط به مسجد و خادم می باشند؟
مبلغان و ائمه جماعات باید از مساجد به عنوان بهترین فرصتهای تبلیغی بهره برده و با تقویت و تصحیح مدیریت مسجد، زمینه نشر معارف دینی و افزایش تاثیر گذاری پیامهای اسلامی در مخاطبان را فراهم سازند و این امر بدون فعال سازی نیروهای مناسب در اداره مسجد امکان پذیر نیست .
1 . هیئت امناء
ائمه جماعات می توانند بکوشند تا نیروهایی حتی الامکان با مشخصه های ذیل در هیئت امناء مسجد قرار گیرند:
الف) مسجدی بودن
از ویژگیهایی که حتما باید اعضای هیئت امناء از آن برخوردار باشند، مسجدی بودن خود آنان است . اگر کسانی عضو هیئت امناء باشند که در نماز جماعت و مراسم مسجد شرکت نمی کنند و حساسیتی نسبت به مسائل مسجد ندارند، نمی توانند تصمیم گیرنده گان مناسبی برای اداره مسجد باشند .
ب) تقوی و پارسایی
افرادی که در هیئت امناء قرار می گیرند باید در بین مردم به تقوی و پارسایی شناخته شده باشند; زیرا بسیاری از مردم به دلیل کارگزاران غیرصالح از مسجد گریزان می شوند . در آیه سوره توبه از ویژگیهای آبادگران مسجد، بپا داشتن نماز و پرداخت زکات بر شمرده بود که نشان دهنده جایگاه و اهمیت عمل به دستورات دینی برای این گروه می باشد .
ج) اهلیت فکری - فرهنگی
اعضاء هیئت امناء باید از افراد فکری - فرهنگی باشند که اهمیت کار فرهنگی در قشرهای مختلف اجتماعی را درک کرده و ارزش آن را به خوبی بدانند . در صورتی که همه اعضاء هیئت امناء از این ویژگی برخوردار نیستند، حداقل لازم است چند نفر از آنان نیروی فرهنگی باشند .
د) سوابق دینی - انقلابی
بهتر است نیروهای اهل جنگ و مبارزه که دارای سوابق روشن و درخشان مقاومت در طول تاریخ انقلاب هستند، در هیئت امناء و تصمیم گیریهای مسجد حضور داشته باشند; نه افرادی که صرفا به بعد عبادی دین توجه داشته و نسبت به آموزه های اجتماعی دین بی اعتنا می باشند و یا افرادی که اسلام آمریکایی در وجود آنان نفوذ کرده، به جای ترس از خدا، از قدرتهای استکباری بیمناک اند . همان گونه که مطرح شد، قرآن در بیان ویژگیهای آبادگران مسجد می فرماید «و لم یخش الا الله » ; «از غیر خدا نهراسند .»
این ویژگی بیش از هر گروه دیگر در رزمندگان و نیروهای مخلص جنگ و دفاع مقدس یافت می شود .
ه) خیرین
در هیئت امناء مناسب است افراد مورد اعتماد و دارای مقبولیت که در امور خیر پیشگام بوده و از نظر مالی در راه خدا انفاق گر هستند حضور داشته باشند; زیرا از جهت مالی و پشتیبانی مخارج مسجد و گردآوری کمکهای مردم می توانند مؤثر باشند .
2 . مسئولین بخشهای مسجد
از آنجا که امروزه بخشهایی در ارتباط با مساجد فعالیت می کنند; مانند: قرض الحسنه، کمک به نیازمندان، نوارخانه، کتابخانه، بسیج، کانونهای فرهنگی و ... ، لازم است کسانی تصدی این امور را بعهده گیرند که از ویژگیهای ذیل برخوردار باشند:
الف) هیچ گونه چشم داشت مادی نداشته باشند;
ب) نسبت به مسئولیتی که می پذیرند علاقه کافی داشته باشند;
ج) در مقابل مصوبات هیئت امناء سرکشی نکنند;
د) از اخلاق نیکو با مردم و مراجعین برخوردار باشند;
ه) اهل مسجد و به صلاحیت اخلاقی دینی معروف باشند .
3 . خادم
از عناصر بسیار تاثیرگذار بر رونق مساجد، خادمین هستند . با کمال تاسف در موارد بسیاری خادمین افرادی بد اخلاق، سربار، پیرمردهای بی حوصله، و ... ، و گاهی معتاد می باشند که چهره مسجد را نامطبوع جلوه می دهند .
برای تغییر و اصلاح این وضعیت می توان از روشهای ذیل استفاده کرد:
1 . تبیین ارزش خدمت در مسجد
تشریح جایگاه خادم مسجد برای مردم، نیروهای فرهنگی را به این امر خطیر، حساس و ارزشمند ترغیب کرده و می تواند این مشکل را کاهش دهد . اگر برای مردم بیان شود که حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام وظیفه نظافت مسجد الحرام را عهده دار گشتند، جایگاه خدمت به مسجد احیاء می گردد .
قرآن مجید می فرماید: «و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی لطائفین والعاکفین والرکع السجود» ; (6) «و به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که: خانه مرا برای طواف کننده گان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجود کنندگان پاکیزه کنید .»
اینجا دو پیامبر بزرگ الهی مسئولیت نظافت خانه خدا را عهده دار می شوند که نشان دهنده عظمت مسجدالحرام و ارزش دمت به خانه خداست .
2 . خادم افتخاری
در برخی از اماکن، نیروهای علاقه مند و فرهنگی وجود دارند که می توان با تقسیم کار، به نوبت هر هفته وظیفه خدمت به مسجد را به عهده یک نفر از آنان گذارد و در صورت استقبال، اگر 27 نفر داوطلب یافت شود، در هر 6 ماه یک هفته خدمت به مسجد به عهده یک نفر قرار می گیرد و اگر 13 نفر داوطلب باشد، برای هر سه ماه یک هفته نوبت هر کدام می شود . بدین وسیله می توان نیروهای فرهنگی - ارزشی را در کار مقدس خدمت به مسجد فعال ساخت .
3 . نظافت در پنج شنبه ها
یکی از تجارب خوبی که در اطراف یزد مردم داشته اند و می توان گفت، براساس معارف دینی بوده است، نظافت مسجد توسط بانوان به صورت گروهی در روزهای پنج شنبه بوده است . این امر علاوه بر مشارکت بانوان در امر خیر، مشکل خدمت به مسجد را برای نیروهای فرهنگی به شدت کاهش داده، فردی داوطلب به راحتی می تواند به عنوان خادم مسجد انجام وظیفه نماید .
از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمودند:
«من کنس المسجد یوم الخمیس لیلة الجمعة فاخرج منه من التراب ما یذر فی العین غفر الله له; (7) کسی که روز پنج شنبه; شب جمعه مسجد را نظافت کند و به اندازه غباری که در چشم می رود از مسجد بیرون برد، خداوند او را مورد آمرزش قرار می دهد .»
4 . انتخاب نیروی فرهنگی
اگر نیرویی متدین و دلسوز و فرهنگی در نزدیکی مسجد وجود داشت و علاقه مند به انجام وظیفه در مسجد بود، می توان او را در این زمینه به کار گرفت .
5 . خادم
و در نهایت اگر روشهای قبلی امکان پذیر نبود، حداقل باید فردی را برای خدمت استخدام کرد که مردم را از مسجد بیزار نسازد .
انشاء ا ... در مورد ساخت مسجد و فعالیتهای فرهنگی - اجتماعی مساجد در آینده مطالبی بیان خواهیم کرد .
پی نوشت:
1) حج/40 .
2) توبه/18 .
3) توبه/17 .
4) بحار الانوار، ج 81، ح 97 .
5) مستدرک الوسائل، ج 3، ص 363 .
6) بقره/125 .
7) وسائل الشیعه، ج 3، ص 511 .