برای نهادینه سازی آموزه‌ای قرآنی، بهترین الگوی بهره مندی از مساجد نشأت و تکامل می‌گیرد. اینجاست هر مسجدی از مساجد مسلمانان جهان اسلام، دانشگاهی برای شناخت و معارف کتاب مقدّس الهی قرآن عظیم‌الشأن است که در این مکان‌های مقدّس یعنی (مساجد) از علوم قرآنی بهره‌مند گشته ولی بزرگترین خدمت ما مسلمانان اگر می‌خواهیم به قرآن خدمت کنیم رعایت حقوق معارف قرآن است.
حقوق معارف قرآن
آنچه مهم است ادای حقوق این کتاب بزرگ الهی است، که حقوق قرآن به عهده ما مسلمانان پنج چیز است.
1. ایمان به قرآن
2. تلاوت قرآن
3. فهمیدن قرآن
4. عمل به احکام قرآن
5. ابلاغ قرآن به دیگران
مراکز دانشگاه‌های معارف قرآن
همانطوری که هویداست در صدر اسلام مساجد، مکان‌هایی برای معارف قرآن عظیم الشأن بود، منابع معتبر در آغاز اسلام محل های مختلفی را نشان می‌دهند، که وجود داشته اسلام از آنجا پربار شده و عرفان قرآن و خدمات به این کتاب وحی هم در دوران بعثت و هم در دوران هجرت (هم در مکه و هم در مدینه) که یک دوران بیست و سه ساله از ادوار نبوت ختمی مرتبت (صلی الله علیه و اله وسلم) قرار داشت که موفّقیت آن در جهان کم نظیر نه بلکه بی نظیر است که کارنامه درخشان آن حضرت (صلی الله علیه و اله وسلم) و یاران عزیزش یعنی همه صحابه (رضوان الله علیهم اجمعین) از عهده ادای حقوق و وظیفه خودبه خوبی برآمدند. لذا مراکز دانشگاه معارف قرآن عبارتند از:
دوران بعثت
• مکه: غار حرا اولین آموزشگاه با اولین نزول آیات (اقرا) شروع شد.
• مکه:
• مسجدالحرام
• مکه:
• منزل همه اهل ایمان و مسلمانان
• مکه:
• دار ارقم بن ارقم.
• دوران هجرت
• مدینه:
• مسجد النبی
• مدینه:
• سایر مساجد، حیات نبوی (بیست و دو مسجد وجود داشت)
• مدینه:
• منزل تک تک اصحاب پیامبر
• مدینه:
• معلمین سیار
• مدینه:
• دارالقرا
• مدینه:
• ایوان صفّه
که دو مرکز اخیر سال دوم هجری به افتخار تأسیس نایل آمدند که بهترین متخصصان علوم معارف قرآنی و علوم اسلامی تربیت شدند.
مکه، مسجدالحرام
در این مسجد پیامبر در دوران بعثت،موفّقیت چندانی نداشت و پس از فتح مکه سال هشتم هجری در زمینه اهداف اسلامی مورد استفاده قرار گرفت که مراحل درخشان ترین فعالیت در این مسجد دوران امویان و نیمه اول عصر عباسی مراحل تعلیماتی این دانشگاه بزرگ مکی بوده است.
علم فقه و صدور فتوی به ترتیب، عبدالله بن عباس (م.68 ه.ق) و پس از وی: عطاء بن رباح سپس به ابن جریح (ابو خالد م. 149-151 ه.ق) بعد به مسلم بن خالد زنجی، سپس به سعیدبن سالم قداح و پس از او به محمدبن ادریس شافعی (م. 204 ه.ق) اختصاص داشت.[1]
مسجدالنبی
این مسجد نخستین مرکز علمی در تاریخ اسلام با مدیریت جناب رسول الله(صلی الله علیه و اله وسلم) است. این مرکز در مورخ 4 ربیع الثانی سال اول هجری روز سه شنبه برابر با 16 اکتبر سال 622 میلادی به ابعاد 60×70 ذراع سنگ زیر بنای آن گذاشته شد که به طول شمالاً و جنوباً، 35 متر و به عرض شرقاً و غرباً، 30 متر (30×35) بنای اولیه آن (1050 متر مربع ) قرار داشت. باز سال 628 م. توسّط شخص رسول خدا (صلی الله علیه و اله وسلم) توسعه داده شد با طول و عرض (100×100) ذراع معادل 2475 متر مربع توسعه یافت که بعدها تا به امروز به کرّات مسجد توسعه داده شده است. هم اکنون 180000 متر مربع شبستان و 380000متر مربع توسعه مسجدالنبی است.
جهان اسلام بدهکار زحمات و تلاش شبانه روزی صاحب این مسجد است، مسلمانان صدر اول اسلام آموزش معارف قرآن و سنت و سیرت را از این معلم بزرگ انبیا تعلیم می‌گرفتند. در عین حال نهضت جهانی پیامبر اسلام تنها مرکز تربیت اخلاق نبود بلکه صاحب نصاب تعلیمی تکمیلی دینی وحی قرار داشت که مسجد به امورات به شرح زیر نیز فعالیت داشت:
- ادای نماز جماعت روزانه در پنج وقت
- ادای مراسم جمعه هفته ای یکبار
- محلی برای وعظ و ارشاد (روشن نمایی)
- علاوه از انجام ادای فرایض دینی و نماز رسیدگی به نیازمندی‌ها، حل و فصل‌های امور قضایی مسلمین به داوری حضرتش(صلی الله علیه و اله وسلم)
- مکانی برای آموزش عقیدتی
- مرکز سایر علم و دانش، عرفان و تزکیه بود
- محل حضور وفدها (نمایندگان) مردم قرار داشت
- نصاب تعلیمی در این مسجد عبارت بودند از:
علم، علوم قرآن، علم تفسیر، علم قرائت، تجوید، علم انساب، علم هیأت، علم طب، علم میراث و فرائض،علم احکام،علم کشتی و ورزش،علم تیراندازی، علم غذا و...
ایوان صفه
صفه بزرگترین دانشگاه و مرکز علم و ادب در کنار مسجدالنبی قرار داشت و این مکان مخصوص اصحاب مهاجر و کسانی که خود را وقف تعلیم و تربیت قرآن و اسلام و نبوت کرده بودند و بخصوص فقرای صحابه، که این مکان هم برای آموزش علمی دینی و هم استراحت گاه آنها بود. از این مکان دانشجویانی تربیت شد که دنیا تا قیامت نظیرش را نخواهد یافت و آمار این دانشجویان از اولین و آخرین آماری که گزارش و ثبت شد چهارصد نفر بودند.
این مراکز یعنی (صفه)، (دارالقرا) در سال دوم هجری راه‌اندازی شده‌اند.
22 مسجد حیات نبوی
در شهر مقدّس پیامبر اسلام علاوه بر فعالیت مسجدالنبی، که به سبب افزایش مسلمانان در آن جای نگرفتند، در 22 مسجد دیگر از جمله مسجد قبا فعالیت های آموزش دینی و قرآنی برقرار بود که توسّط شاگردان و تربیت یافتگان دامان نبوت اداره می‌شدند و اساتیدی برای تحقّق و معارف قرآن مردم را آموزش می‌دادند و از رشد معنوی و شکوفایی علوم وحی و نبوت بهره‌مند گردیدند و در سایر مساجد 22 گانه چهار کلاس دایر بود:
1. تعلیم الفاظ و درس علوم قرآن
2. احکام اسلامی
3. فن قرائت
4. تعلیم کتابت[2]
منازل اصحاب
وقتی که علم گسترش یافت از هر گوشه سرزمین حجاز طوایف و قبایل‌های مختلف برای آموزش و تعلیم دین وارد شهر نبی مدینه منوره می‌گردیدند، و پیامبر شخصاً در تربیت دینی و علمی آنها و حتّی طعام و قیام آنها نظارت می‌کرد مثل: وفد عبدالقیس، آنها را شخصاً: تعلیم توحید، رسالت، نماز و احکام زکات و مال غنیمت. و... می‌داد.[3]
پیامبر گرامی(صلی الله علیه و اله وسلم) چنین مهمانانی را تحویل انصار می‌داد تا آنها را هم غذای مادی بدهند و هم غذای معنوی وقتی که صبح می‌شد پیامبر از مهمانان پرس و جو می‌نمود که رفتار انصار در شب با شما چگونه بوده است آنها عرض می‌کردند:
انصار برای ما بهترین غذا و نرم ترین بسترها را انتظام کردند و در تمام شب به ما کتاب پروردگارمان را و سنت پیامبرمان را تعلیم دادند.
پیامبر وقتی که چنین می‌شنید بسیار خوشحال می‌گشت.[4]
پیامبر به این چنین مهمان‌ها خوش‌آمد می‌گفت : (شما به وطن خود با سرمایة‌علمی‌باز گردید و در آنجا اهل و عیال خود را علم دین آموزش دهید.)[5]
معلمین سیار
در صحیح مسلم به روایت انس بن مالک (رضی الله عنه) آمده است :
تنی چند (به ظاهر مسلمان‌ها) نزد آن حضرت (صلی الله علیه و آله وسلم) آمده عرض کردند که منطقة روستاهای ما نیاز به چند نفر معلم قرآن و سنت دارد. پیامبر اسلام هفتاد نفر قرآن‌شناس که از اساتید برتر و قاریان ممتازی بودند که از ایوان صفه آموزش دیده و فارغ التحصیل شده بودند همراه کرد، نرسیده به محل مورد نظر (تعلیم قرآن)، آن افراد منافق این اساتید قرآنی را در بیابان به شهادت رساندند، تنی چند هنوز نبض حیات مشاهده می‌کردند و می‌گفتند (اللّهم بلغ نبینا ان قد لقیناک فرضینا و رضیت عنا)
خدایا این موضوع را به پیامبر ما برسان که ما به ملاقات خود رسیدیم فقط می‌خواهیم تو راضی باشی و ما از شما رضایت کامل داریم.
سپس پیامبر توسّط وحی اطلاع حاصل نمود و به یارانش نیز اطلاع داد که برادرانمان به شهادت رسیدند. (اللّهم بلغ عنا نبینا ان قد لقیناک فرضینا و عنک و رضیت عنا)[6]
این گروه اولین شهیدان به خاطر تعلیم قرآن هستند که امروزه شبی نیست که یاد ایشان را پاس نداریم.
آمار مسجد دانشگاه‌های معارف قرآن در ایران
کل مساجد اعم از مساجد تشیّع و تسنن در ایران 50000 عدد مسجد می‌باشند.[7]
که بیش از 12222 مسجد مربوط به اهل سنت اعم از حنفی و شافعی است.[8]
احناف: متشکل از 5/48 درصد که مالک 6287 عدد مسجد هستند.
شوافع: متشکل از: 5/51 درصد که مالک 5935 عدد مسجد می‌باشد.[9]
سهم اهل سنت حنفی استان سیستان و بلوچستان 4676 عدد مسجد است که 856 عدد آن متعلّق به برادران تشیّع است.[10]
ویژگی یک مسجد
برای حقایق و زنده نگه داشتن رسالت مسجد پیشنهادهای زیر ضروری به نظر می‌رسد:
1. مدیری موفّق. توانا و دارای پشتکار باشد، یعنی امامی منتخب شود، عالم احق به امامت جماعت و یا جمعه باشد و از دانشگاه و حوزه ای فارغ‌التحصیل شده باشد که ماهر علوم اسلام و دین بوده باشد و سطور آن بر او اعتماد کرده شود.
2. هر مسجد دارای انجمنی مشتمل بر امام و مقتداهای محله مسجد و این انجمن نظام عملی دعوت و تبلیغ را زیربنا قرار دهند. البته برنامه کاری این انجمن خارج از برنامه جماعت تبلیغی باشد.
طبق این نظام بندی هفته‌ای یک یا دوبار به ملاقات دوستان بروند و آنان را برای پایبندی مسجد و حضور درخشان آنها جلب کنند و آنها را به امورات نیکی دعوت،ترغیب و تشویق کنند و از کارهای بد و زشت باز دارند و همه این امورات با اسلوب نرمی، محبت، شفقت و حکمت بر اصول موعظه حسنه باشد و حتّی این انجمن به مشکلات مردم، خبرگیری و پیگیر امورات اجتماعی به طور جدی عمل کند و هیچ گاه از این عمل دعوت خویش مأیوس و سرخورده نباشند نه از خبر خوب آنها و نه از حرکات و رفتارهای بد آنها ناراحت شوند، بلکه به طور جدی به کار خود ادامه دهند که حقیقت این انجمن (وذکر فان الذکر تنفع المؤمنین) قرار دارند.[11]
3. اشیای گمشده مردم را هیچ گاه در مسجد اعلام نکنند چون پیامبر فرموده‌اند: هر اشیاء گمشده‌ای در مسجد اعلام شود بار دیگر به سر جایش باز نمی گردد: (لا ردها الله علیک فان المساجد لم تبن لهذا.)[12]
4. هر کاری خلاف شرع و شئون اسلام و مسجد باشد نباید در مسجد انجام داد.
5. جهت تصحیح وتجوید کلام الله قرآن در هر مسجد همخوانی قرآن طبق اصول و برنامه صورت گیرد.
6. برای قشر پیران و جوانان جهت هدایت و درس احکام شرعیه و اصلاح آنان برنامه ریزی شود.
7. تبلیغ وسیله ایجاد اعمال است و مردم به سبب تبلیغ به سوی دین متوجّه می‌شوند. اما تزکیه وسیلة قبول اعمال است لذا از تزکیه غفلت نشود.
8. در هر مسجد روزانه درس تفسیر قرآن و در یک وعده کلاسی کتابی چه در امور حدیثی یا در امور فقهی در جهت احیاء سنت نبوی اجرا شود تا فکر دینی برای نسل‌های آتی گشوده شود.
9. برای قشر زنان یک روز در جهت تعلیم علوم دینی و تربیتی و نصایح شرعیه و احکام در نظر گرفته شود.
10 امام مسجد به طور آزادانه با حقایق مذهبی و دینی، اهل محله مسجد را موعظه کند...
چهار ویژگی اساسی یک مسجد
یک مسجد در جایگاه خود دارای چهار ویژگی اساسی می‌باشد:
1. مسجد باید مایة نفع مؤمنان و جامعه اسلامی‌باشد و ضرر و زیانی برای اسلام و مسلمین به همراه نداشته باشد.
2. ویژگی دوم یک مسجد آن است که انگیزه بنای آن ترویج آیین توحید و یکتاپرستی باشد و نه گسترش اندیشه‌های کفرآمیز و جاهلی.
3. مسجد باید موجب تقویت و استواری عنصر وحدت در جامعه اسلامی‌باشد و پیوستگی و همبستگی مسلمانان را به نمایش بگذارد چون مسجد در اسلام تجلیگاه وحدت مسلمانان و میعاد همبستگی آنهاست.
4. ویژگی یک مسجد پایگاهی برای ضربه آوردن به دشمنان اسلام، خدا و رسول باشد نه کمینگاهی برای دشمنان دین مبین اسلام.[13]
منابع و مآخذ
- قرآن
- صحیح بخاری
- صحیح مسلم
- مسند احمد
- السنه قبل تدوین
- مناقب امام شافعی
- سیمای مسجد (نوبهار)
- رساله التقریب
- هفته نامة مرز پرگهر، شماره 198
- شبکة خبر (تلویزیونی)
پی نوشت ها:
[1] مناقب امام شافعی، ص 20.
[2] السنه قبل تدوین ص 299.
[3]. صحیح بخاری، کتاب المناقب، 1/498
[4] مسند احمد، 3/432.
[5] صحیح بخاری، کتاب العلم، باب تحریض النبی 10/19.
[6] صحیح مسلم، باب ثبوت الجنه للشهید، 2/139.
[7] شبکه خبر، اخبار ساعت 8:25 مورخ 4/1/87.گزارش خانم قلعه بیگی کارشناس.
[8] رساله التقریب شماره 73.
[9] رساله التقریب شماره 73.
[10] هفته نامه مرز پر گهر، شماره 198 سال هفتم ص 10 خبر شهرستانها.
[11] ذاریات،55.
[12] صحیح مسلم، باب النهی عن نشد الضاله فی المسجد کتاب المساجد، 1/210.
[13] سیمای مسجد، رحیم نوبهار، 2/286 و 287.