مقدمه

عرش خدا کرسی تعلیم است و وحی خدا، مهبط تحقیق و او است داننده و پاینده و جان دهنده و دانش افزاینده که رب العالمین است و به قلم و لوح و سخن و زمان و کلام قسم خورده است.

عین القضاة می­گوید: «بودن را برگزیده ایم، اما چه­گونه بودن را کم­تر اندیشیده ایم و چه­گونه بودن مستلزم شناخت است و دریچه شناخت، پژوهیدن».

در فرهنگی دینی ما مسلمانان پایگاه ارزشمند و قدرتمندی به نام "مسجد" وجود دارد. مسجد یادآور بندگی و کرنش در پیشگاه خداوند متعال است. جایی که در حقیقت برترین و اصیل ترین محل برای عبادت و تقرب جستن به خداوند متعال است. در کنار این نقش ارزشمند معنوی مسجد ابعاد تربیتی آن نیز مطرح است چرا که مسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مومنان و نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی، اجتماعی آنان فراهم می کند. مسجد با فراخوانی پیوسته مسلمانان به جمع، روح جمع گرایی، انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت می­کند و این اجتماعی بودن و جمع گرایی، در حد معقول آن نشانه سلامت روح و روان انسان و تعادل فکری آن به حساب می­آید. بدیهی است که با داشتن افراد سالم انتظار جامعه ای سالم را نیز می توان داشت. از سوی دیگر مسجد کارکردهای دیگری نیز از ابتدای درخشش اسلام داشته است که از آن جمله جایگاهی بوده است برای طرح مشکلات و مباحث اجتماعی به شکلی که به طور طبیعی با حضور در چنین مکانی روح تعهد و دردمندی در فرد ایجاد می شود . شواهد گویایی نشان می­دهد که مسلمانان حتی درباره مسایل نظامی نیز در مسجد به مشورت می­پرداختند.[1]حضور قشرهای گوناگون مردم به تعاون و مشارکت بیشتر آنان در رفع نارسایی­های اجتماعی منجر می شد. در بعد عدالت اجتماعی نیز مسجد همواره کانون مبارزه با ستم و بی عدالتی بوده است. به عنوان نمونه به خطبه آتشین فاطمه زهرا (سلام الله علیها) که در دفاع از مقام ولایت و مبارزه با ستم بر اهل بیت پیامبر در مسجدالنبی ایراد شد، اشاره کرد. کارکردهای مختلف مساجد رهنمون آن است که مسجد باید کانونی باشد برای هرگونه حرکت و جنبش سازنده اسلامی در زمینه آگاهی و بیداری مردم و پاک سازی محیط و آماده ساختن مسلمانان برای دفاع ازمیراث های اسلام، به خصوص مسجد باید مرکزی برای جوانان با ایمان گردد.[2]

در قرآن کریم نیز آیات متعددی به این نکته اشاره دارد که مساجد باید در تربیت اجتماعی، سیاسی و دینی مردم مسلمان نقش داشته باشد که از آن جمله آیات مبارکه 107 و 108 سوره توبه است:

"والذین اتخذوا مسجدا ضرارا و کفرا و تفریقا بین المومنین و ارصادا لمن حارب الله و رسوله من قبل ولیحلفن ان اردنا الاالحسنی والله یشهد انهم لکاذبون لاتقم فیه ابدا لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم احق ان تقوم فیه، فیه رجال یحبون ان یتطهروا والله یحب المطهرین"

گروهی دیگر از آنان، کسانی هستند که مسجدی ساختند برای زیان رساندن به مسلمانان و تقویت کفر و تفرقه میان مومنان و کمین گاه برای کسی که با خدا و پیامبرش از پیش مبارزه کرده بود. آن ها سوگند یاد می کنند که نظری جز نیکی و خدمت نداشته ایم، اما خداوند گواهی می­دهد که آنان دروغ می­گویند. هرگز در آن مسجد (ضرار) قیام (اقامه نماز و عبادت ) مکن. آن مسجدی که از روز نخست بر پایه تقوا بنا شده، شایسته­تر است که در آن قیام کنی، زیرا در آن مردانی هستند که دوست دارند پاکیزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد.

قطب راوندی در کتاب لب اللباب از پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) نقل می­کند:"من احب الله فلیحبنی و من احبنی فلیحب عترتی انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی و من احب عترتی فلیحب القران و من احب القران فلیحب المساجد ان ها افنیه الله و ابنیته اذن فی رفعها و بارک فیها میمونه میمون اهلها مزینه مزین اهلها محوظه اهلها هم فی صلوتهم و الله فی حوائجهم هم فی مساجدهم و الله من ورائهم"[3]

کسی که خدا را دوست بدارد، قطعا مرا دوست خواهد داشت و آن که مرا دوست بدارد باید خاندان و اهل بیت مرا نیز دوست داشته باشد. من در میان شما دو چیز گران­سنگ باقی می­گذارم، کتاب خدا و اهل بیتم و هر که اهل بیت مرا دوست بدارد حتما قرآن را نیز دوست می دارد و هر که دوستدار قرآن باشد مساجد را نیز دوست می دارد، چرا که مساجد درگاه ها و خانه های خداست. در مرتفع ساختن آن ها اذن شده و خدا در آن ها برکت قرار داده است. اهل مسجد، مبارک و محترم و آراسته و از خطرات در امانند. آن ها درنمازند و خداوند در کار رفع نیاز آن هاست، آنان در مسجدند و خدای بزرگ بر آن ها ناظر و محیط است.

از سوی دیگر پژوهش و توجه به آن در مبانی اعتقادی اسلام همواره مورد تاکید قرار گرفته­است. به عنوان نمونه در قرآن کریم آمده­است:

فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذینَ هَداهُمُ اللّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا اْلأَلْبابِ[4]‏

پس بندگان مرا بشارت ده! همان کسانی که سخنان را می‏شنوند و از نیکوترین آنها پیروی می‏کنند؛ آنان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده، و آنها خردمندانند.

هم چنین در آیاتی دیگر تبعیت از ظنون و یا غیر علم را مذمت می نماید، مانند آیه شریفه:

إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ أَنْتُمْ إِلاّ تَخْرُصُونَ[5]‏

شما فقط از پندارهای بی‏اساس پیروی می‏کنید، و تخمینهای نابجا می‏زنید.»

وَ ما یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلاّ ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنی مِنَ الْحَقّ‏ِ شَیْئًا إِنَّ اللّهَ عَلیمٌ بِما یَفْعَلُونَ[6]

و بیشتر آنها، جز از گمان (و پندارهای بی‏اساس)، پیروی نمی‏کنند؛ (در حالی که) گمان، هرگز انسان را از حقّ بی‏نیاز نمی‏سازد (و به حق نمی‏رساند)! به یقین، خداوند از آنچه انجام می‏دهند، آگاه است!

و امثال این آیات که (با مراجعه به کتاب المعجم المفهرس) در ماده ظن، بیش از شصت مورد می­باشد همگی دلالت بر اهمیت و ضرورت توجه به تفکر پژوهشی دارد. با این وصف به­نظر می­رسد مومنان و به­ویژه مسجدیان باید از مهارت­های پژوهشی بالایی برخوردار باشندتا به شایستگی از این پایگاه الهی بهره­برده، حفاظت نموده و از آثار و برکات آن به دیگران بهره رسانند.

 بیان مساله

اهمیت تحقیق و پژوهش بر همگان روشن و واضح است و در این میان نقش آن در اسلام بسیار ضروری بیان شده است. این ضرورت در آیات و احادیث چنان بیان می شود که انسان را به تحقیق و تتبع تشویق می­کنند و او را وا می­دارند تا در سایه آن جلوه حق را بدان­گونه که هست عیان سازند. این امر از نظری برای خود شخص و از سویی برای دیگران لازم و ضروری است، او باید بداند چه راه و روشی برای زندگی خود برگزیده است، آنچه که او مشی می­کند طریق صواب است یا خطا، تنها کاوش و تحقیق است که پرده از این راز بر می­دارد. به همین جهت پذیرش اصول اعتقادی در اسلام باید از روی تحقیق باشد وگرنه ایمان شخص ارزشی ندارد؛ ومتعاقب آن تحقیق قبل از هرعملی عین صواب است.

هم چنین هنگامی که انسان را به عنوان فردی متعهد و مسئول می­شناسیم بر او لازم می­شود که از حقایقی که خود به دست آورده، دیگران را نیز آگاهی دهد و یا خود در برابر عمل و رفتار دیگران احساس مسئولیت کند به تحقیق و کشف حقیقت بپردازد و لذا آن کس که امکان و قدرت تحقیق را دارد مسئولیت بیشتری را در قبال جامعه پیدا می­کند.

آیات قرآنی که دلالت بر ضرورت و اهمیت تحقیق و شناخت می­نماید بر اساس نحوة دلالتشان به چند دست تقسیم می­شوند:

الف ـ تشویق به فراگیری; مانند آیة 9 سورة زمر:

 " قل هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون انمایتذکراولوا الالبب"

"بگو ای رسول آنان که اهل علم ودانشند با مردم جاهل نادان یکسانند؟ خردمندان متذکر مطلبند."
ب ـ توبیخ کاهلان; مانند آیة 185 سورة اعراف که می­فرماید:

 "أَوَ لَمْ یَنظُرُواْ فِی مَلَکُوتِ السَّمَـَوَ َتِ وَالأَْ رْض"

"آیا بر ملکوت آسمانها و زمین نظر نمی­افکنید".

ج ـ تعظیم عالمان، مانند آیة 28 سورة فاطر:

 "یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَـََّؤُا"

"از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او می­ترسند".

 یا: "یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْعِلْمَ دَرَجَـَت;(مجادله،11)

"خداوند کسانی را که ایمان آورده اند و کسانی را که علم به آنان داده شده درجات عظیمی می­بخشد".

د ـ ذم تقلید، مانند آیة 3 سورة حج:

"وَ مِنَ النَّاسِ مَن یُجَـَدِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطَـَنٍ مَّرِیدٍ"

"گروهی از مردم، بدون هیچ علم و دانشی به مجادله دربارة خدا بر می­خیزند و از هر شیطان سرکشی پیروی می کنند".

ه -تکریم علم، مثل آیة 99 سورة حجر:

"وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّیَ یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ"

"خداوند را عبادت نما تا به یقین نائل گردی."

و نیز آیة 12 سورة طلاق: "اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَـَوَ َتٍ وَ ... لِتَعْلَمُوَّاْ أَنَّ اللَّهَ عَلَیَ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیر"

خداوند همان کسی است که هفت آسمان را آفرید، و... تا بدانید خداوند بر هر چیز تواناست".

از آنچه بیان شد می­توان نتیجه گرفت از نظر قرآن کریم، انسان در جمیع شئون و ارتباطات خود، موظف است بر اساس تحقیق و پژوهش راه را طی کند. در احادیث نیز به این مسأله مهم در موارد متعددی اشاره گردیده است که در نمونه ذهن آشنای آن آمده است:

 "اطلبوا العلم و لو بالصین فان طلب العلم فریضة علی کل مسلم; دانش و تحقیق را فرا گیرید اگرچه در کشور چین باشد; زیرا فراگیری علم بر هر فرد مسلمانی واجب است".(ر.ک: میزان الحکمه، محمد ری شهری، ج 3، ص 2070، ح 13740.)

بر این اساس، توجه و اهتمام به موضوع پژوهش در مساجد نیز از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. این امر بر اساس دو دیدگاه ضرورت بیشتری را در مساجد نمایان می­ سازد:

بعد اول،گستردگی ابعاد و ارکان مسجد است. مساجد به عنوان کانون مذهبی و اجتماعی، از ابتدای طلوع اسلام تنها مکانی برای عبادت نبوده اند، هرچند عبادت به معنای راز و نیاز با خداوند و نجوای با او خود دارای اثراتی است که در فعالیتی دیگر نمی توان آن را یافت، با این وجود مسجد محل بحث مسائل روزانه و کارهای مهم مسلمانان بوده است به شکلی که به عنوان یک مرکز اجتماعی نقش های نه گانه ای را برای مردم ایفا می کرده است[7]. این نقش ها شامل موارد زیر است:

1. نقش عبادی: مسجد برای خداپرستان نامی آشنا بوده و هست که در آن می توان به آرامش قلبی رسید و از محراب عبادت به اوج سپهر کرامت پر کشید. مسجد خواستگاه نور تقوی است که صفای باطن به ارمغان آرد و چراغ معرفت را همواره روشن نگاه می دارد.
2. نقش اجتماعی: نقش محوری مسجد در جوامع اسلامی به گونه ای بوده است که همواره در کنار این مکان های مقدس امور فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و علمی نیز صورت می گرفته و این امر نشان دهنده تاثیر شگرف مسجد در تداوم حیات اجتماعی جامعه مسلمانان است.
3. نقش آموزشی: تاریخ به خوبی نشان می دهد که مسجد از همان صدر اسلام کانون مهم آموزش و مرکز اصلی تربیت بوده و حلقه های درس و بحث درآن برپا می شده است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) راه آموزش دین و دانش را در زمان خودشان آنچنان فراروی مسلمانان هموار فرمود که با گذشت زمان، ارتباط مسجد و آموزش به نحو مطلوب تا به امروز باقی مانده است. پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) به ابوذر می فرماید:

"یا اباذر کل جلوس فی المسجد لغو الا لثلاثة قرائة مصل او ذاکر الله تعالی او سائل عن العلم"

ای ابوذر، در مسجد هر نشستی به جز برای سه چیز بیهوده است:

• نماز گزاردن؛
• ذکر خدا گفتن؛
• بحث علمی کردن؛

1. نقش قضایی: هر چند مسجد در اصل کانونی توحیدی بود که مسلمانان در آن به عبادت و راز و نیاز می پرداختند و با کسب علم و معرفت، راه سیر و سلوک را پی می گرفتند، اما مرکزی برای حل و فصل دعاوی به شمار می رفت. هم چنین از آنجا که قضاوت یک عمل مقدس به حساب می آمد، مردم در اغلب اوقات از مساجد به عنوان دادگاه قضاوت نیز بهره می جستند.
2. نقش مشورتی: با پیدایش مسجد، مدینه، نخستین مرکز مهم اجتماعی اسلام عینیت یافت و درآن امور دینی و دنیوی به هم آمیخت و فعالیت های مشاوره اجتماعی به موازات وظایف دینی در آن انجام می پذیرفت.
3. نقش پشتیبانی: جماعتی از فقرای مهاجر که ماوایی نداشتند، در کنار مسجد مدینه، زیر سرپناه کوچکی به نام صفه زندگی می کردند. آوارگان جنگ و حوادث طبیعی می توانستند از مسجد به عنوان پناهگاه استفاده کنند. به علاوه مردم به هنگام بروز خشکسالی و بیماری های مهلک برای دعا و نیایش، ناگزیر از روی آوردن به مسجد بودند.
4. نقش دفاعی و نظامی: نمایش رزمی و ارائه خدمات پزشکی و دارویی در مسجد نیز از جمله فعالیت های اجتماعی این پایگاه ایمان و توحید و تعاون به شمار می رفت. مسجد محل اجتماع فرماندهان سپاه، حضور مشاوران نظامی، تصمیم گیری های مهم رزمی، صدور فرامین جنگی، بسیج رزمندگان، اعلان نتایج پیکارها، حفظ غنائم و رسیدگی به وضع آوارگان و اسیران بود. در واقع مسجد مرکزی فعال برای پیشبرد اهداف نظامی و برنامه ریزی های دفاعی بود.
5. نقش اداری: با پیشرفت و گسترش روزافزون اسلام، مسجد اهمیت بیشتری پیدا کرد و به عنوان کانون فعال امت اسلامی و مرکز عبادی- سیاسی جامعه نوین درآمد و بدینسان بسیاری از خدمات اداری و کشوری نیز در مسجد ارائه می شد و حتی از آنجا که مسجد محل امنی برای حفظ ثروت ملی بود، خزانه دولت یا بیت المال نیز در مسجد جامع شهر نگهداری می شد.
6. نقش سیاسی: مسجد جز معنا بخشیدن به حیات دینی، نقش چشمگیری در صحنه سیاست ایفا کرده، ایمان و اعتقاد و اخلاص و ایثار را در خدمت به جامعه و توسعه سیاسی اسلام به کار گرفت.

بعد دومی که اهمیت و ضرورت توجه به پژوهش و تفکر پژوهشی در مساجد را نشان می­دهد به اصحاب و اهالی مسجد مربوط است. بدیهی است که سخن گفتن از مسجد، یادآور ائمه جماعات و اثربخشی روحانیت مساجد نیز است که در خط حق گستری و باطل ستیزی وارثان پیامبرانند. آنان که سخنگوی مکتب اسلام و مبلغ دین هستند، مشعل­داران هدایت و مبشران خیر و سعادت، داعیان الی الله و مجاهدان فی سبیل اله در سنگر مساجدند که با بیان و بنان، بذر نور و آگاهی در اندیشه ها می نشانند و نهال امید و حکمت در دل ها می افشانند تا برای مردم هادیانی خیرخواه به صراط مستقیم حق شده و خدمتی برای عموم به ویژه نسل نوخواسته و حقیقت طلب داشته باشند.

اما علاوه بر روحانیت مسجد که دارای شخصیت اثرگذاری است، سایر افرادی که به نوعی دارای مسولیت­های گوناگونی در مسجد هستند مانند اعضاء هیات امنا، خدمتگزار و سرایدار مسجد، اعضاء پایگاه مقاومت بسیج مساجد و البته نمازگزاران نیز در تصمیم­گیری­های مرتبط با فعالیت­های مسجد و در نتیجه در اثربخشی آن موثرند. این در حالی است که این افراد دارای سطوح متفاوتی از  توانمندی­ها بوده و به لحاظ نوع تفکر، سطح تحصیلات و نوع فرهنگشان از یکدیگر متمایزند. بر این اساس لازم است فراگیری و به­کارگیر مهارت­های پژوهشی در اصحاب مسجد به­گونه­ای ایجاد و گسترده گردد که تمام افراد با ویژگی­های متمایز آنان را شامل شود.

در میان انواع پژوهش­ها که بر اساس اهداف، نحوه جمع­آوری اطلاعات و یا ابزار تحقیق دسته­بندی می­گردند، اقدام پژوهی یا پژوهش در عمل نوعی است که پرورش و به­کارگیری مهارت­های پژوهشی از جمله ویژگی­ های جدایی ناپذیر آن است.

در این نوع پژوهش، می­توان صرف­نظر از سطح تحصیل و تنها بنا بر احساس مسئولیت افراد نسبت به محیط اطراف دست به تحقیق زده و در اثر آن تغییراتی را در محیط اطراف ایجاد نمود به شکلی که مساله­ای حل شده و یا سطح مطلوب­تری نسبت به گذشته فراهم شود.

بر این اساس، پژوهش حاضر در پی آنست که راه­های به­کارگیری اقدم پژوهی را در اهالی مسجد مورد بررسی قرار داده واز این طریق به تقویت مهارت­های پژوهشی آنان به شیوه­ای ممکن و زودبازده اقدام نموده و از این طریق موجب اثرگذاری بیشتر مسجد و فعالیت­های آن که توسط افراد مسجدی اجرا می­شود گردد.

اهمیت و ضرورت تحقیق

هرچند وسعت و شدت این وظایف و نقش­ها در مساجد گوناگون و در طول اعصار متفاوت بوده است اما تاثیرگذاری هیچ یک از آنان قابل حذف و نادیده گرفتن نیست به طوری که می­توان گفت مساجد در طول تاریخ ایران با سه نوع کارکرد در مراحل مختلف، نقش مهمی در تحولات کشور داشته است:

اول؛ کارکرد فرهنگی- فکری- هنری: این کارکرد به خوبی در معماری و ادبیات ایران جلوه­گر شده است.

دوم؛ کارکردهای اجتماعی مسجد: این کارکرد به گونه­ای است که می­توان گفت تمام جنبش­های اجتماعی در اطراف مسجد سازمان یافته­اند.

سوم؛ کارکردهای سیاسی مسجد: این کارکرد گرچه در گذشته نیز کم و بیش وجود داشته است، ولی در دوران انقلاب و جنگ تحمیلی به اوج خود رسید و اعتراض سیاسی، مشارکت بسیج سیاسی و دیگر وجوه رفتار سیاسی مردم مانند بحث ها و آموزش های سیاسی، تبادل نظر، مشورت و شورا، تعیین سرنوشت و ...، کارکردهای مسجد را در نمودهای فوق جلوه­گر ساخت.

مسجد در جامعه جدید ایران، یعنی در دوران منتهی به تاسیس نظام جمهوری اسلامی، جایگاه و کاربردهای نخستین خود را بازیافت و در دو برهه از انقلاب اسلامی به ویژه در جنگ تحمیلی ظرفیت بی نظیر این نهاد عبادی اجتماعی برای همگان آشکار گردید. پس از پیروزی انقلاب و تاسیس نظام جمهوری اسلامی و فروکش کردن فضای انقلابی، کارکردهای جدیدتر مسجد در عرصه های دیگری تولد یافت. حتی در مدت یک ساله میان پیروزی انقلاب و آغاز جنگ تحمیلی، این مساجد به رهبری روحانیون بودند که به ویژه در روستاها، کارکردهای جدید آموزشی، ترویجی، بهداشتی و همکاری و تعاون را تجلی بخشیدند. با آغاز جنگ تحمیلی، رویکرد سیاسی مسجد در مساله دفاع و امنیت ظاهر شد. اکثریت ارگان ها و نهادها از طریق مسجد با مردم ارتباط برقرار کردند. اصولامسجد، منبر، تریبون و رسانه­ای بوده است که در جهت تعیین و تبلیغ ارزش­ها و احکام اسلامی به کار گرفته شده است.

امروزه نیز مسجد به صورت مرکز خدمات اجتماعی فعال و پویایی درآمده که نتایج سازنده آن در زمینه­های گوناگون بر کسی پوشیده نیست. بنا بر همین گستردگی کارکردهای مسجد، افرادی بسیاری در مسئولیت­ها و تصمیم­گیری­های مربوط به مسجد با ان در ارتباط هستند. نگاهی بر چارت تشکیلاتی مسجد نمونه تاییدکننده این مطلب است:

 

"چارت تشکیلاتی مسجد"

 مقام معظم رهبری

ریاست سازمان رسیدگی به امور مساجد 

 معاونت ائمه جماعات

 امام جماعت

  پایگاه بسیج ، هیئت امناء،خادم

   امور اداری؛ امور مالی؛ امورفرهنگی؛ امور ساختمان و بهداشت؛ خدمات و اموراجتماعی
هرچند هریک از افراد دخیل در اداره مسجد دارای شرایط و ضوابطی بوده و همگی تحت رهبری ائمه جماعت به انجام وظایف خویش مشغول هستند اما همین تعدد می­تواند آسیب­هایی را نیز به همراه داشته باشد که غالبا در تصمیم­گیری­ها و اتخاذ سیاست­های اجرایی بیشتر نمایان می­شود. بر این اساس و با توجه به تفکر تقویت اثربخشی مساجد و فعالیت­های آن است که ضرورت به کارگیری تفکر و مهارت­های پژوهشی را برای یکایک  اهالی مسجد بیش از پیش نمایان می­سازد.

باور زندگی امروز بر این است که باید از فضای علم برای علم بیرون رفت و به فضای علم برای کار (عمل) وارد شد. این قاعده را می توان حتی در علوم انسانی نیز صادق دانست؛ چرا که ابرام بر مبانی نظری، مقدمة کار است؛ ولی ابقا در این محدوده، نوعی در حصار شدن و درجا زدن را به دنبال می آورد. باید از قالب های نظری بیرون آمد و به سمت و سوی قواعد کاربردی گام برداشت. شاید سخن حضرت امام خمینی (ره) کامل­ترین و گویاترین دستور، در عین حال کوتاه در این زمینه باشد که گفتند: ما هیچ راهی نداریم جز خوداتکایی، خودباروی و خوداعتمادی.

اکنون که نیازها، نگاه ها، انتظارها، توقع ها و تحلیل ها کاملاً دگرگون شده است و هر تصمیمی در حوزه صنعت یا خدمات یا روش های زندگی، بر پایه دانش و پژوهش صورت می گیرد. بر این اساس لازم است این دستاورد در حوزة علوم دینی به نحو شایسته مورد عنایت قرار گیرد. چرا که در دنیای پر جنب و جوش، پژوهش را موتور محرک ملت ها[8] به سمت و سوی آرمان ها و اهداف نام می برند. بر سردر یکی از دانشگاه های آمریکا نوشته اند: توقف در آموزش توقف در زندگی است و توقف در پژوهش توقف در آموزش و زندگی است.[9]

زمانی ادعا می­شد که برای هر مسئله پیچیده­ای، همواره راه­حل ساده­ای وجود دارد که گذر زمان ثابت می­کند، امّا این ادعای درستی نیست. برای هر مسئله پیچیده­ای، راه حل پیچیده­ای هم وجود دارد که از عهده نخبگان بر­می­آید و در روزگار ما نخبگان همان پژوهشگران­اند.

طی سه دهة اخیر، دگرگونی های فراوانی در دنیا روی داده است تا جایی که دنیای 33 ساله اخیر یعنی از 1970 تا 2004 که در آن قرار داریم عصر روشن گری، عصر دانایی، عصر مجاز، عصر خرد، عصر پژوهش، عصر امواج و در نهایت عصر و دنیای هفت مولفة قدرت، سرعت، فرصت، ثروت، اطلاعات، ارتباطات و تغییرات سریع نامیده می شود.[10] گر چه در تاریخ های قبل از هزاره سوم به تک تک مولفه ها نیز اشاراتی شده است؛ از جمله «آدام اسمیت» که تجارت را وافی به قدرت نمی­داند و از عدم کفایت اقتصاد داد سخن می­دهد و صراحتاً فن­آوری و تولید دانش را از دریچه پژوهش مورد تاکید قرار می دهد.[11]

اکنون نیز در دنیای متلاطم علمی اعلام شده است که سال­های در گذر[12]، سال­های تراز تعیین تکلیف سپاری از ملل در مقوله دانش و تولیدات علمی و تحقیق است و کشورها به دو دسته تقسیم خواهند شد: کشورهای تند یا کشورهای کند و حد میانه ای در این بین نخواهد بود؛ یعنی یا کشوری پویایی و پژوهش خواهد داشت یا به دور از جنب و جوشی خواهد بود و در عرصه پر رقابت دانش و تحقیق تماشاگر و با نقش سایه ای در حاشیه[13] باقی خواهد ماند.[14]

واقعیت این است که حرکت دانش مداری و پژوهش گرایی در جهان اسلام از آغاز پیدایش آن وجود داشته و در ایران نیز حتی قبل از اسلام، دانشمندان و محققان و پژوهندگان مقبول و مورد احترام بوده­اند. به هر حال در طول تاریخ عوامل اجتماعی، محیطی و فرهنگی پیچیده­ای پدیدة پژوهش و دانش طلبی را تحت الشعاع قرار داده است و این امر از قرن 16 میلادی تا قرن نوزدهم، دورة ارتقا و بالندگی خود را طی نموده است و در این میان علاوه بر فلاسفه و اندیشمندان در دنیای اسلام، سه شخصیت، نماینده و تأثیرگذار در سه بینش مختلف در پیدایش نظریه ها و پژوهش پروری و دانش مداری به معنای نوین آن در قرن نوزدهم و بیستم نقش برجسته­ای دارند؛ دنیا پس از فرانسیس بیکن، ایساک نیوتون، وآدام اسمیت[15] بود که حرکت سریع تر و شتابنده­تری گرفت و اگر مک لوهان در دهه 70 و 80 روزی دنیا را دهکده جهانی نامید و کم­تر از 8 سال تافلر آن را خانه جهانی خواند، کم تر از آن زمان، نیل پستمن آن را دنیای همراهه[16] و همراه نامید.

در این دنیای جدید در مدارس و دانشگاه ها و حتی در حوزه های درس دینی، آموزش و پژوهش دوش به دوش هم حرکت می­کنند و علوم پایه و اصیل با پژوهش و نوگرایی و نوآفرینی با نیازهای روز هماهنگ می­شوند.

در دنیای جدید ادعا می شود، هر چیز که بوی کهنگی بدهد محکوم به فناست لذا؛

کلاس درس، پایتخت دانش است؛

مدرسه، سلف سرویس علم است؛

دانشگاه و حوزه، جمهوری علم است؛

پژوهش، میوة آموزش است؛

و منابع انسانی، موتورهای فکر­اند.

در دنیای جدید دانش­مندی منسوخ شده است و دنیا، دنیای روش­مندی و کاوش­گری[17] است. پژوهش در این دنیا باید به صورت یک فرهنگ درآید و این فرهنگ از بُعد فردی به ملی و سپس فراملی و بین المللی درآید.

بر این اساس بدیهی است که مساجد به عنوان پایگاه­های همیشه ماندگار دین اسلام و منبعی که سرچشمه هدایت و حرکت انسان­های آزاده بوده و هست، می­بایست از این ویژگی دنیای امروز بیش از سایر منابع و محافل بهره برده و در سایه رهنمودهای الهی که همواره به زیرکی و آگاهی مسلمانان تاکید می­شود، جوهره پژوهش را در روح عبادت و تلاش در راه دین تزریق نماید.

این در حالی است که دنیای پژوهش با معرفی روش "پژوهش در عمل" راه ساده و تازه­ای را به روی پژوهشگرانی که به عمل بیش از نظر اعتقاد دارند گشوده است. این تحقیق را تحقیق حل مسئله یا حل مشکل نیز می نامند زیرا نتایج آن مستقیم برای حل مسئله به­کار گرفته می­شود. با استفاده از این نوع تحقیق، می­توان در موقعیت­های گوناگون، در شناخت مسائل، رفع مشکل و بهبود آن­ها کوشید.

تحقیقات عملی نوعا خصلت محلی و موضعی داشته و از خاصیت تعمیم پذیری برخوردار نیستند. این تحقیقات، نیز بر فاصله داده­های تحقیقات بنیادی تکیه دارند، زیرا از معلومات و قوانین آن­ها استفاده می­شود. چون تحقیقات عملی با هدف رفع مشکل(حل مساله) انجام می­شود، توسط هر کس که با مشکل(مساله) روبه­رو باشد انجام­پذیر است.[18]

با توجه به این ویژگی اقدام پژوهی، می­توان انتظار داشت که از طریق آن هر یک از افراد وعوامل مرتبط با مسجد و فعالیت­های آن را به پژوهش و تفکر پژوهشی مجهز نمود. علاوه بر این پژوهشگرانی را تربیت نمود که بتوانند با توجه به ویژگی و مسائل مربوط به مسجد محله خود که یقینا دارای موقعیت و خصوصیات منحصر به فردی نیز هستند به ایجاد شرایط مطلوب­تر و یا رفع مسائل مبتلابه از طریق پژوهش عملی اقدام نمایند.
اهداف تحقیق

هدف کلی:

آموزش اقدام پژوهی به اصحاب و اهالی مسجد به منظور افزایش تفکر پژوهشی و تلاش برای حل مسائل مربوط به فعالیت­ها و اثرگذاری مسجد

اهداف جزئی:

1. توجه به مسائل و مشکلات مربوط به مساجد بر اساس تفاوت­ها و گوناگونی آن­ها،
2. تلاش برای شناسایی و تقویت عوامل موثر بر اثرگذای بیشتر مسجد با توجه به ویژگی­های مربوط به هر یک،
3. استفاده از نفرات و نیروهای محلی و بومی در رفع مسائل و موانع در راه فعالیت­ها و اثرگذاری مساجد،
4. توانمندسازی اهالی مسجد با استفاده از ابزار پژوهش عملی،
5. تقویت مهارت و تفکر پژوهشی در مسجدیان،

 

روش تحقیق

این پژوهش به لحاظ هدف از نوع کاربردی و از نظر نوع جمع­آوری اطلاعات از نوع توصیفی و عملی است. جامعه آماری این مطالعه شامل تمامی افراد مرتبط با مساجد اعم از ائمه جماعات، هیات امنا، خادمین و نمازگزاران ونیز اعضاء پایگاه­های بسیج مساجد است که به نوعی در سیاست­گذاری، تصمیم­گیری و اجرای فعالیت­های مربوط به مسجد دخالت دارند.

به منظور تحقق اهداف پژوهش حاضر تلاش می­شود تا از جامعه آماری یاد شده تعدادی از افراد به عنوان نمونه انتخاب شده و در دوره­های آموزشی با مراحل و اصول انجام اقدام­ پژوهی آشنا شوند. سپس هر یک از افراد در قالب گروه­هایی در مساجد مختلف و یا به صورت انفرادی اقدام به اجرای یک پژوهش عملی مرتبط با مسجد محله خود نموده و نتایج را  ارائه می­نمایند.

هر چند میزان اثرگذاری شیوه پژوهش عملی در بهبود شرایط و یا  رفع مسائل و مشکلات محیطی به اثبات رسیده است اما با دریافت گزارش­های اقدام­پژوهی نمونه آماری در این مطالعه می­توان نسبت به میزان نتیجه چنین آموزشی در حوزه مسجد و اهالی آن اطمینان حاصل نموده و به اجرای وسیع­تر آن اقدام نمود.