بسمهتعالی
مسجد به عنوان بهترین پایگاه انتقال مفاهیم بلند دینی و سازماندهی گروههای مذهبی شناخته شده است و آنچه تاریخ به ما نشان میدهد این است که پیامبر عظیمالشان اسلام (صلی الله علیه و اله) تبلیغ اسلام را از مسجد آغاز نمودند و زمان ورود به مدینه اولین کاری که توسط ایشان انجام شد بنای مسجد برای عبادت، سخنرانی، انتقال مبانی دین، تجمع مسلمین، مرکز تصمیم گیری، قضاوت، مسکن فقرا، محل ارتباط با رسول خدا، مکان تنظیم نقشه جنگ، محل ملاقات با غیر مسلمانان و ... بود و این نکته خود اهمیت جایگاه مسجد در دین اسلام را میرساند.
امام خمینی میفرماید: مسجد و منبر در صدراسلام مرکز فعالیتهای سیاسی بوده است. جنگهایی که دراسلام شده است، بسیاری از آن از مسجد طرحش ریخته میشد. (صحیفه نور: 8/184)
و همچنین خداوند به کسانی که بر شرک و کفر خویش استوارند، نیتشان پلید و هدفشان حاکم نمودن طاغوت و گسترش فساد است، اجازه نمیدهد که در امر آبادانی مسجد که محل مبارزه با کفر و شرک است، مشارکت کنند.
و میفرماید: إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ فَعَسى أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدین (توبة:18) :
مساجد خدا را تنها کسى آباد مى کند که ایمان به خدا و روز قیامت آورده، و نماز را برپا دارد، و زکات را بپردازد، و جز از خدا نترسد امید است چنین گروهى از هدایت یافتگان باشند. داستان مسجد ضِرار درسی است برای عموم مسلمانان در هر عصر و دورانی تا هرگز ظاهربین و سطحینگر نباشند و فریب افراد به ظاهر، حق به جانب را نخورند.
نفاق و منافق در هر رنگ و لباسی ممکن است ظاهر شود؛ حتی در لباس طرفداری از قرآن و مسجد. مخالفان اسلام ممکن است در لباس دین، ضد دین فعالیت کنند.
موضوع اتحاد میان مسلمانان بهقدری اهمیت دارد که حتی اگر ساختن مسجدی در کنار مسجدی دیگر موجب تفرقه و پراکندگی مسلمانان گردد، مسجد تفرقهانداز، نامقدس است؛ خانه خدا نیست، بلکه کانون شیطان است. (نک: توبه:107)
نقش و جایگاه مسجد در محقق شدن انقلاب اسلامی ایران و حفظ آن تا کنون بر هیچ کس مخفی نیست.
جوانان به عنوان آیندهسازان جامعه اسلامی از بزرگترین سرمایههای این کشور به شمار میروند و تلاش در جهت توسعه آگاهیهای دینی آنان از اهمیت بسزایی برخوردار است. اگر میزان معرفت جوانان به آموزههای دینی و زلال معارف دین از رشد و نمو مطلوبی بهرهمند باشد، شخصیت دینی آنان به گونهای شایسته شکل خواهند گرفت و هنگام ورود به جامعه اسلامی تاثیر خوبی در آن جامعه پدید خواهند آورد، اما اگر خدای ناکرده از تربیت لازم برخوردار نباشند زمینه اصلاح جامعه فراهم نخواهند شد. یکی از مکانهایی که میتواند شخصیت جوان را مطابق آموزههای دینی بارور سازد و روح خداجویی و عدالت خواهی را در اعماق وجود آنان ریشهدار سازد مسجد میباشد که کانون انسانسازی است. پس لازم است راهکارهای جذب جوانان و هدایت آنان به مساجد شناسایی شود تا رفته رفته زمینههای حضور فعالتر جوانان در مساجد فراهم شود. این یادداشت به مهمترین این راهکارها میپردازد.
چکیده
برای این هدف ابتدا مقدمهای در تبیین و توصیف موضوع آورده، سپس به شیوهها و راهکارهای عملی جذب جوانان به مسجد از قبیل نوع طراحی مسجد، هیئت امنای مسجد، امام جماعت، برنامههای فرهنگی ـ هنری مسجد، خانواده، مدرسه و دیگر عوامل پیوند دهنده میان مسجد و جوانان (همراه با آسیبشناسی علل ایجاد فاصله بین مسجد و جوانان) پرداخته شده و در پایان مقاله بخش نتیجهگیری ومنابع و مآخذ آورده شده است.
مساجد آنگاه خواهند توانست نقش تاریخی خود را در تربیت دینی، عبادی، اجتماعی، فرهنگی وسیاسی ایفا کنند که بتوانند مخاطبان خود، به خصوص نسل نوجوان و جوان را جذب و حفظ نمایند.تقویت مساجد از نظر امکانات ظاهری مانند رسیدگی به ساختمان مسجد، تغییر در معماری مسجد، نظافت و امکانات گرمازا و سرمازا، افزودن بر جاذبههای مسجد مانند برگزاری کلاسهای هنری و علمی در رشتههای گوناگون، برگزاری اردوهای سیاحتی و زیارتی، نمایش فیلم و اجرای تئاتر و مانند آن با رعایت موازین اسلامی، تأسیس مکانهای ورزشی و دعوت از مربیان مجرّب برای آموزش، دقت درانتخاب امام جماعت مسجد با ویژگیهای خاص (خوش رفتاری با جوانان، برخورداری از تقوای کافی،توانایی علمی و ...)، طولانی نشدن نمازهای جماعت، تشکیل و تقویت کتابخانه مناسب برای مسجد، برگزاری مسابقات کتابخوانی، قصه نویسی، بیان لطافتها و ظرافتهای نماز، بیان آثار معنوی نماز، تشویق و تحسین جوانان نمازگزار با اعطاء جایزههای متنوع و ... از راهکارهای عملی برای جذب نوجوانان و جوانان به مسجد، نماز جماعت و شرکت در سایر برنامههای فرهنگی آن میباشند.
مقدمه
مسجد به عنوان اصلیترین پایگاه اسلامی نقش مهمی در تربیت، آموزش و ایجاد نزدیکی بین اعضای خود که مسلمانان هستند، دارد. پایگاهی که همواره در روایات از آن به بزرگی یاد شده است. یکی ازرسالتهای پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) پس از دریافت وحی الهی و رسانیدن آن به مردم، ایجاد پایگاهی به نام مسجد بود تا مکانی برای عبادت و ذکر حق تعالی و تشکیل اجتماعات اسلامی و مردمی باشد. بعد از آن بود که مسلمین در صفوف وحدتبخش نماز جماعات که در مساجد برگزار می شد، روح تربیت ونشاط را در جامعه به وضوح مشاهده کردند. به طوری که اینک بعد از گذشت قرنهای متمادی ازپیدایش اسلام، مسجد نه تنها اعتبار و ارزش خود را حفظ کرده، بلکه همواره در برهههای مختلف زمانی نقش مهمی در تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی داشته است . در کشور ما مخصوصاً در دوران انقلاب و هشت سال دفاع مقدس، مسجد مکانی برای بسیج نیروهای مردمی، آموزش، سازماندهی و پشتیبانی نیروهای بسیجی و مردمی بوده است. در این میان حضور جوانان در کنار سایر قشرهای مردم دیده میشود. حضور آنان در نمازهای جماعت و تشکیل حلقههای کمکهای مردمی، بسیج نیروهای اعزامی به جنگ، ایجاد کلاسهای آموزشی و ... نقش مؤثّرتری در رونق مساجد داشت، اما با گذشت زمان و سپری شدن آن روزهای سخت، نه تنها کارکرد مسجد در کشور تفاوت پیدا کرده، بلکه با کم رنگ شدن حضور جوانان در مساجد به علتهای مختلف رونق روزهای گذشته را ندارد.
متأسفانه در سالهای بعد از جنگ تحمیلی به خاطر سهل انگاری، نبود برنامهریزی صحیح و بی اعتنایی به این سنگر اسلامی، مسجد در گرایش و جذب جوانان ضعیف عمل کرده است. امروزه با تغییر نیازهای نسل جوان و تحول روحیات آنها، نقش بارز مسجد به عنوان کانون تربیت دینی جوانان به روشنی مشخص میگردد. جوانی که امروزه در قرن بیست و یکم به سر میبرد، جوانی است که با بحران هویت دینی و فرهنگی روبرو است و با هجمه فرهنگی بیگانگان دست و پنجه نرم میکند.
از جمله موانع جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و گریز از مکانها و مراکز دینی که بارزترین دلایل بی علاقگی به امور مذهبی و گرایش به پوچی و انحراف در بین آنها نیز محسوب میشود، فقدان جهانبینی مطلوب و نداشتن بینش صحیح در این خصوص میباشد . اگر باورها در انسان منفی، سرابگونه و غلط باشد، طبیعی است که اعمال و کردار مبتنی بر آن باورها صحیح، متکامل و سعادتآفرین نخواهد بود. حرکات، سکنات، کردار، کنشهای رفتاری و جلوههای عملی فرد، نمودی از باورهای درونی اوست، مثلاً کسی که خدا و معاد را باور داشته و در حقیقت انسانی وارسته و مؤمن است، ایمان و باورهای دینی و مذهبیاش حتی در ظاهر اعمال، رفتار، حرکات، سکنات، نگاه و برخوردهای او اثر میگذارد. برای نمونه از پوشش نامناسب و حضور در مجامع یا از ورود به مواضع اتهام و موارد احتمال لغزش و گناه می پرهیزد و خودداری میکند.
شیوهها و راهکارهای عملی برای جذب نوجوانان و جوانان به مساجد: برای جذب جوانان به مساجد و نماز جماعت و شرکت در سایر برنامههای فرهنگی مساجد شیوهها و عواملی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره میشود:
الف) مسجد
ب) هیئت امنای مسجد
ج) امام جماعت
د) برنامههای فرهنگی مسجد
ه) خانواده
ر) مدرسه
ز) سایر عوامل پیوند دهنده میان مسجد و جوانان
الف) مسجد
مسجد و ویژگیهای آن میتواند عامل جذابی به منظور گرایش نوجوانان و جوانان به آن باشد. این ویژگیها و خصوصیات عبارتند از:
1. فضای مناسب و ظواهر خوب آن (احداث و زیباسازی مساجد و نمازخانهها)
مسوولان ذیربط در عصر کنونی باید در احداث مساجد تا حد زیادی مداخله کنند، انتخاب محل احداث نقشه مورد نظر، امکانات و فضای سبز آن و ... باید حساب شده و از روی اصول باشد؛ احداث مسجد در کوچه و پس کوچهها و با مساحت کم، بدون دیگر امکانات سوت و کور است و رغبتی در دل جوانان و ناآشنایان به مسجد ایجاد نخواهد کرد. مسجد و نمازخانه باید احساسات و خاطرههای زیبا و به یاد ماندنی را برای همه به ویژه نوجوانان و جوانان تداعی کند. لذا باید تدابیری اتخاذ شود که نوجوانان و جوانان، مسجد را محل آرامش بخش، زیبا و دوست داشتنی بدانند تا با انگیزه و علاقهمندی بیشتر به آن روی آورند. استفاده از ظرافتهای خاص معماری زیبای سنتی ایرانی ـ اسلامی در فضای درونی و بیرونی مساجد با توجه به روحیه زیباپسند جوانان میتواند احساسات و خاطرات خوشایند را در نوجوانان و جوانان زنده کند و این خود عاملی برای جذب جوانان به سوی مسجد می باشد. جوان، زیبایی را میپسندد و با توجه به فطرت پاک خود به سوی آن گرایش پیدا میکند. یکی از ضرورتها، زیبایی مساجد و توجه به روح زیبا شناختی در معماری آن است. این حس زیبا اگر در روح مسجد دیده شود، جوانان از آن استقبال میکنند.
2. نظافت و پاکیزگی مسجد
تمیزی و پاک بودن از جمله عواملی به شمار میرود که باعث گرویدن جوانان به مسجد و نماز میشود، لذا مسئولان مسجد باید در خصوص غبارروبی، نظافت منظم روزانه یا هفتگی، شستن فرشها و عطرافشانی اقدام کنند. نظافت دستشویی، ایجاد امکانات بهداشتی نظیر صابون، مایع ضد عفونیکننده، آب گرم در زمستانها و شستشوی مرتب و منظم محیط دستشوییها و به کار بردن خوشبو کنندههای مناسب از ضروریات مساجد است.
3. وسایل صوتی، گرمازا و سرمازا
مسائل ناخوشایندی مثل نامناسب بودن صدای بلندگوها، سرد یا گرم بودن بیش از حد مسجد، تنظیم نامناسب نور در مسجد و دیگر عواملی از این قبیل باعث ایجاد سابقه ذهنی منفی در اذهان افرادی که به مسجد میروند، شده و موجبات نارضایتی و گریز جوانان از مسجد است. رفع این مشکل، مدیریت مدبرانه هیأت امنای مسجد و افراد اداره کننده امورات و مناسبتهای مسجد را می طلبد.
4. تصمیمگیری متمرکز
مؤمنان و نمازگزاران و مسئولان مربوط میتوانند به منظور تنظیم برنامهها و امور مساجد و جلوگیری از پراکندگی و تعدد تصمیمگیریها، با انتخاب تعدادی از افراد جوان و متعهد و حتی المقدور متخصص، همچنین ریش سفیدان با نظارت امام جماعت در قالب هیئت امنا، امور مساجد را با صلابت و برنامهریزی منسجم اداره کنند.
5. ایجاد امکانات فرهنگی ورزشی
با تهیه و تخصیص امکانات فرهنگی از قبیل: کتابخانه، کامپیوتر، سالن مطالعه، تشکیل گروههای تواشیح، سرود، همخوانی قرآن و تشکیل جلسات آموزش قرآن در دورههای گوناگون، کلاسهای تقویتی رایگان و کلاسهای آموزشی دیگر، میتوان باعث جذب جوانان به مساجد شد.
6. استفاده از افراد خوش صدا
استفاده از قاریان قرآن و مؤذنهای مسن و افراد بد صدا در بعضی از اوقات در مساجد باعث دفع جوانان از مساجد میشود. جهت جذب نوجوانان و جوانان به مسجد باید از مؤذّنان، قاریان و مداحان خوش صدا، جذاب و جوان استفاده شود.
ب) هیئت امنای مسجد
پیشبرد امور مسجد و آبادانی آن، هم به لحاظ معنوی و هم به لحاظ مادی، اشتراک مساعی و همت والای اعضای هیئت امنا را میطلبد، آنان میتوانند با همفکری و همدلی، از عهده این وظیفه شرعی و داوطلبانه به خوبی برآیند و ذخیرهای برای آخرت خود بردارند؛ خصوصیات ضروری که می باید این افراد داشته باشند، به شرح ذیل است:
اعضای هیئت امنای مسجد باید در ادای وظایف خود جدیت داشته باشند و مصمم حرکت کنند، در غیر این صورت در امور مسجد اختلال پیش میآید.
2. تقسیم کار
به نظر میرسدکه امور مسجد باید به تناسب سن، تخصص، علاقه و دیگر عوامل شخصی اعضای آن تقسیم شود تا فشار کار بر دوش فرد یا افراد معینی نباشد؛ از طرف دیگر این اعضا میتوانند از افراد غیر عضو که علاقه به کار دارند کمک بجویند تا در تسریع کار مؤثر باشند. مراعات مجموعه امور یاد شده باعث بروز حرکتی منسجم در امور مساجد میشود که برای افراد مرتبط با مسجد و خصوصاً جوانان دلپذیر خواهد بود.
3. علاقه به کار
افرادی که در قالب عضو هیئت امنای مسجد به کار مشغول میشوند باید در برابر مسئولیت پذیرفته شده علاقه داشته باشند و از نیت غیر خدایی پرهیز کنند تا بتوانند بدون هیچگونه دلسردی فعالیت کنند.
4. تأمین بودجه
پیشرفت و بهبود کیفیت فعالیتهای مساجد تا حد زیادی بستگی به مسائل مالی دارد؛ اعضای گرداننده مساجد باید در این خصوص فکر اساسی کنند و مخارج متفاوت مسجد را در نظر بگیرند و به تناسب آن بودجه لازم را جذب کنند و از طرفی به مخارج معمولی مسجد از قبیل آب، برق و گاز اکتفا نکنند و هزینه جذب جوانان را نیز به صورت مسئلهای مهم محسوب دارند و در ردیف هزینههای خود بگنجانند و از طرف دیگر به روش سنتی جمعآوری پول در مسجد اکتفا نکنند، بلکه با کمک گرفتن از افراد متمکّن و خیر، جمعآوری منظم ماهیانه وجوهات نقدی از منازل و عرضه قبض، در نظر گرفتن منابع درآمد از قبیل خرید مغازه و اجاره دادن آن، مشارکتهای اقتصادی و غیره، مشکلات مالی مسجد را رفع کنند.
5. توجیه جوانان و نوجوانان
بیان حرمت و احترام مسجد میتواند جنبه معنوی آن را تقویت کند و این ذهنیت را که صرفاً مسجد به مجلس ختم و امثال آن منحصر است، محو کند. این جلسات به صورت رسمی و غیر رسمی و همچنین به شکل فردی یا جمعی میتواند در موقع مناسبی انجام شود.
6. اهتمام به مسئله نوجوانان و جوانان و احترام گذاشتن به عقیده و شخصیت آنان
توجه کردن به جوانان و سرمایهگذاری برای آنها نیز از امور مهمی است که مسئولان و گردانندگان مسجد باید به آن عنایت داشته باشند. گرداندن مسجد و اداره امور آن نباید به شکل سنتی باشد، یعنی به شکلی که گاهی اوقات مشاهده می شود. اکثر کودکان و نوجوانان را به دلیل شلوغ کردن، حرف زدن و غیره از مسجد بیرون میکنند، یا نسبت به آنان بدرفتاری میشود، باید توجه داشته باشیم که این نوع برخورد با آنها سابقه بدی در اذهانشان باقی میگذارد. این نکته بسیار دیده شده است که با بیحرمتی به جوان از مسجد رویگردان شده، نه تنها از حضور در مسجد امتناع میکند، بلکه به دلیل نوع رفتاری که با او شده است به اسلام نگاه بدبینانه پیدا میکند و این معضلی است که در سالهای اخیر، بسیار مشاهده میشود.
چون جوان موجودی است عاطفی و زودرنج که اگر با صداقت و احترام با او برخورد نشود، این دوره از حیات در عمق روح او نفوذ کرده و او را مجذوب میکند و میتواند به تحولی شگرف در روحیه و اعتقادات او بینجامد.
7. استفاده از تخصصهای گوناگون
برای رفع مشکلات روزمره مساجد و تقلیل هزینههای آن میتوان از افرادی که در شغلهای گوناگون مهارت دارند، استفاده کرد و در مواقع لزوم از آنها کمک گرفت.
ج) امام جماعت
امام جماعت در هر مسجد عاملی مهم در پیشرفت و ترقی مسجد به شمار میرود و چنانچه دارای شرایط لازم باشد، تأثیری مهم در تحولات مثبت در جوانان و در نتیجه گرایش آنان به مساجد خواهد داشت، این صفات از این قرار است:
1. ثابت بودن
شناخت امام جماعت از مسجد، مؤمنان محل و نمازگزاران و .... از جمله اموری است که در عملکرد وی نقشی مهم دارد، خصوصیات و اوضاع خاص هر محل و اهالی آن باعث می شود که وی تصمیم مقتضی اتخاذ کند و در راه اجرای آن گام بردارد که ثابت بودن امام جماعت در مسجد محل این مسئله را عملی میسازد.
2. توانایی علمی
از عواملی که میتواند در جذابیت امام جماعت مؤثر باشد، توانایی و اندوختههای علمی اوست، چرا که ممکن است سؤالی از طرف جوانان در حیطه تخصصی او مطرح شود تا او با استفاده از معلومات خود در زمینههای مختلف از جمله جامعهشناسی و روانشناسی جوانان و غیره، پاسخ دهد. طبیعتاً قدرت علمی روحانی مسجد باعث اطمینان و اعتماد مردم، به خصوص جوانان میشود و آنان نیز همواره سعی میکنند در مواقع لزوم با او ارتباط برقرار سازند و با اطمینان خاطر و طیب نفس با وی معاشر باشند و از کمالات و معلومات او بهرهمند شوند.
3. نظم و انضباط
امام جماعت ضرورت دارد که در کلیه کارهای مربوط به مسجد نظم و انضباط را مراعات کند، به موقع به مسجد بیاید، نماز را اقامه کند و اوقات سخنرانی و ارشاد مردم را تنظیم و با توجه به حال حضار مطالب خود را بیان کند و از ذکر مطالب اضافی و اطاله کلام خودداری ورزد.
4. برخورداری مسجد از امام جماعت خوش خلق
عامل دیگری که میتواند جوانان را به سوی مسجد جذب کرده و به ترویج فرهنگ نماز کمک کند، ویژگیهای شخصیتی و رفتاری امام جماعت مسجد است. خلق و خوی نیکوی امام جماعت مسجد و مهارت اجتماعی او در برقراری ارتباط با نمازگزاران فوقالعاده مؤثر است. اگر رفتار مناسب و حاکی از احترام مشاهده نمایند، به نماز علاقهمند میشوند.
به فرموده پیامبر عزیز اسلام(صلی الله علیه وآله وسلم) امام جماعت زمانی میتواند امین مردم باشد و اعتماد مردم را به خود جلب کند و جوانان با آرامش در کنار او بنشینند و رازهای درونی خود را برایش بگشایند که دنیازده و مداح سلاطین نباشد. اگر چنین شد مردم برای حفظ دین خود، باید از او بگریزند. الْفُقَهَاءُ أُمَنَاءُ الرُّسُلِ مَا لَمْ یَدْخُلُوا فِی الدُّنْیَا قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا دُخُولُهُمْ فِی الدُّنْیَا قَالَ اتِّبَاعُ السُّلْطَانِ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ فَاحْذَرُوهُمْ عَلَى دِینِکُمْ (کافی:1/46)
5. بیان ساده و شیوا
مطالبی که امام جماعت بیان میکند، باید حتیالمقدور ساده و شیوا باشد و از تلفظ کلمات و جملات عجیب و غریب و نا مأنوس بپرهیزد..
6. ابتکار و خلاقیت
برخی از امامان جماعت هنگام سخنرانی آموختههای علمی خود را همانگونه که فرا گرفتهاند، بیان میکنند، در حالی که میتوانند با ذکر مثالها و حکایتهای تاریخی، مطالب و کلمات قصار، شوخ طبعی و داستانهای شیرین را با رعایت نکات روانشناسی جوانان به گونهای زیبا و جذابتر عرضه کنند.
7. احترام و تواضع
اگر تواضع و احترام از جانب روحانی و رهبر معنوی، آن هم با جوانانی که دارای قلبی پاک و جویای محبت هستند، صورت گیرد، قطعاً موفقیتهای چشمگیری به دست خواهد آمد. این روش از جمله طرق تبلیغ عملی است که در تاریخ صدر اسلام خصوصاً در وصف پیامبر گرانقدر اسلام(صلی الله علیه وآله وسلم) نقل شده است و نتایج بسیار خوبی هم داشته است.
8. آراستگی ظاهری
روحانی و رهبر معنوی در اجتماع باید در قالب الگو و نمونه خوبیها مطرح شود؛ بنابراین امام جماعت باید به بهترین وجه ممکن لباس بپوشد، تمیز باشد، محاسن مرتب داشته باشد و از عطر خوشبو استفاده کند، مواظب نظافت دهان و دندان باشد.
9. توانایی جسمی
در برگزاری نماز جماعت و سخنرانیها لازم است مسائلی نظیر وقت دیگران و کهولت سن حاضران مراعات شود، حال اگر امام جماعت سن بالایی داشته باشد، طبیعتاً نماز طولانی میشود و ممکن است مأمومان خسته شوند.
10. درک موقعیت سنی نوجوانان و جوانان
موقعیت سنی جوانان و نیازها و روحیات آنان در این سنین باید مورد توجه قرار گیرد . لازم نیست همیشه از آنان بخواهیم در کلیه مراسم ادعیه و زیارات شرکت و گریه و زاری را پیشه کنند، زیرا نوجوانان و جوانان در کناراین مسائل معنوی، نیاز به تفریحات سالم و بانشاط، ورزش و آموختن دانش روز دارند. تحرک و انرژی زیاد از خصوصیات این دوران است و جوانان به تنوع بیشتری نیازمندند.
11. دوستی با نوجوانان و جوانان
امام جماعت مسجد میتواند با کنار گذاشتن بعضی از محدودیتهای کاذب یا غیر ضروری، بین خود و جوانان، آنها را به خود نزدیک کند. به قدر معقول با آنان صحبت کند، احوال آنها را در حالت عادی و غیر عادی جویا شود و حتیالمقدور در همنشینیها و مجالستها همراه آنان باشد.
12. رویکرد جوانگرایی در انتخاب امام جماعت مسجد
معمولاً جوانان از همسن و سالان خود تأثیرپذیری بیشتری دارند تا بزرگترها و این به دلیل نزدیکی جهان احساسی و عاطفی آنها است. در حال حاضر بیشتر ائمه جماعات مساجد افراد مسنّی هستند که با دنیای پر از نشاط، هیجان و احساسی نوجوانان و جوانان بیگانهاند، هرچند افرادی هم وجود دارند که در جذب جوانان توانایی زیادی دارند. اما نیاز است که در میان امامان جماعت مساجد به جوانگرایی هم توجه داشته باشیم.
13. تعصب، جزمیت و تحمیل سلایق شخصی باعث سرخوردگی جوان از مذهب میگردد.
مبلّغ قبل از تبلیغ و قبل از آنکه مطلب مورد نظر خود را به ذهن مخاطب برساند، میبایست فضای ذهنی خود را از پیشداوری نسبت به مخاطب خویش پاک سازد و در این مرحله تصور شخصیت کافر یا منافق از طرف مقابل، تلقی ناصحیحی میباشد.
14. کسی که در مقام تبلیغکننده قرار میگیرد باید طوری عمل کند که مخاطب و یادگیرنده، منزلت و پایگاه علمی و معنوی او را به عنوان مرجع و منبع مورد اتکا و اطمینان بپذیرد.
بدون فراهم کردن چنین شرایطی و بدون توجه به میزان اقتدار معنوی، نه قدرت سیاسی و فیزیکی، امکان تأثیرگذاری بر مخاطب بسیار ضعیف و ناپایدار خواهد بود.
د) برنامههای فرهنگی مسجد
ذوق، سلایق و افکار قاطبه نوجوانان و جوانانی که معمولاً حضور فعالی در مسجد دارند، مورد توجه قرار نمیگیرد. با توجه به شرکت تعداد بیشماری از نوجوانان و جوانان در مساجد، لازم است، در اجرای برنامهها، سلیقههای آنان مد نظر قرار گیرد. اما برنامهریزی سنتی موجب شده است تا نظرات و خواستههای این قشر نادیده انگاشته شود که این امر موجبات دلخوری و ناراحتی آنان را فراهم میسازد.
مسائل و مشکلاتی که در برنامه های فرهنگی، تبلیغی و دینی مساجد وجود دارند و باعث ایجاد فاصله بین جوانان و مسجد می شوند، عبارتند از:
1. متنوع نبودن برنامههای مساجد و نیز روشهای تبلیغ و ناآشنا بودن گردانندگان آن با شیوههای نوین جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و در مقابل متنوع و جذاب بودن برنامههای مراکز و اماکن تفریحی اجتماعی نظیر: باشگاههای ورزشی، کلوپها، کافی نتها، ماهواره و .... باید اذعان داشت که برنامههای بعضی از مساجد اغلب یکنواخت، کسالتآور و خستهکننده است.
2. اعمال روشهای خشک و مستبدانه در بعضی برنامهها و آموزشهای مذهبی و به کارگیری شیوههای غلط تعلیمی و درخواست اطاعت کورکورانه و بی قید و شرط که موجب بی علاقگی و دلسردی از دین و مراکز دینی به خصوص مساجد در میان نوجوانان و جوانان میشود.
3. ملحوظ نداشتن شاخصهای مذهبی، فرهنگی، بومی، نژادی، زبانی و نیز عدم به کارگیری اولویتهای اصلی در برنامههای فرهنگی- تبلیغی موجب شده است تا تعدادی از برنامهها و فعالیتهای اجرایی برای نوجوانان و جوانان از نتایج مثبت و مطلوبی برخوردار نباشد.
4. کمتر مشاهده میشود که در انجام برنامههای مذهبی و اسلامی از وجود اندیشمندان و صاحبنظران بزرگوار استفاده شود. استفاده از اساتید دانشگاهی و حوزوی مطّلع، موجب اقبال نوجوانان و جوانان به مساجد خواهد شد.
5. حاکم بودن افکار عامنگر، همراه با اجرای برنامههای عامهپسند و سنتی که اینگونه برنامهها بیشتر مورد پسند بزرگسالان و سالخوردگان است.
6. طولانی شدن برنامههای اجرایی مساجد، به ویژه سخنرانی و خطابه وعاظ، ائمه جماعات و مبلغین و نیز اقامه نماز و اجرای مراسم دعا و زیارت.
7. خلاء برنامهریزی منسجم، مرتب و منعطف در مساجد موجب شده است تا اغلب مساجد ما دچار برنامههای یکنواخت و کسلکننده شوند.
8. حاکم نبودن روحیه جوانگرایی و تفکر جوانی و در نظر نگرفتن سلایق و نظرات جوانان، در برنامهریزی فعالیتها توسط مدیریت مساجد.
9. منطبق نبودن برنامههای مساجد با نیازهای فکری و فرهنگی جوانان و متناسب نبودن با شرایط زمان و مسائل مبتلابه روز جامعه.
10. فقدان تجهیزات، لوازم و ابزار مناسب نرمافزاری مدرن و بهروز در مساجد (رایانه، وسایل آموزشی و کمک آموزشی و ...)
11. نبود برنامههای زمانبندی شده و تعریف شده کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت در مساجد.
امید است با رفع کاستیها و نواقص، و برنامهریزی مناسب، بتوان گام مثبتی جهت جذب جوانان برداشت.
ه) خانواده
یکی از عوامل مهم برداشتن فاصله میان مسجد و جوانان و ایجاد حلقه عاطفی بین آن دو خانواده است. این وظیفه پدر و مادر است که کودک را از همان ابتدای کودکی با مسجد و انجام فرایض دینی مثل نماز و روزه آشنا کنند که در دین اسلام سفارش زیادی به آن شده است.
در روایات آمده است فرزندان خود را از کودکی به نماز و روزه عادت دهید تا تقید به فرایض در بزرگسالی برای آنان دشوار نگردد.
ر) مدرسه
امروزه، لازم است مدارس یک علاقه واقعی و باطنی برای حضور مستمر و ارتباط نزدیک دانشآموزان با مساجد در آنان ایجاد کنند. مدارس نباید فقط به ساختن نمازخانهها اکتفا کنند. هرچند ساخت و توسعه نمازخانهها اقدامی مثبت و ارزنده برای رسیدن به ارزشها و مقدسات والای دینی است، اما هیچگاه جای مساجد و اثرات سازنده آن را نمیگیرد. لازم است دست اندرکاران تعلیم و تربیت تلاش کنند تا پیوندی واقعی بین خانه، مدرسه و جامعه (این مثلث تربیتی) ایجاد کنند.
ز) سایر عوامل پیونددهنده میان مسجد و جوانان
1 .ترجمه و توضیح دعاها و اذکار
به منظور رفع بعضی شبهات و ابهامات که از سوی نوجوانان و جوانان مطرح میشود، مثل اینکه چرا یک سری عبارات را به زبان عربی میخوانیم در حالی که نمیدانیم مخاطب ما کیست؟ حتیالمقدور سعی کنیم به همراه دعاها، ترجمه آنها را نیز به زبان ساده و روان بیان کنیم، تا ارتباط بین خواننده دعا و مخاطب او، یعنی خداوند را محکمتر کنیم.
2. بدون شک بیان قصههای لطیف و خاطرات زیبا و به یادماندنی درباره نماز و اهمیت آن در زندگی در به تصویر کشیدن نگرش و رفتار پیشوایان، رهبران و الگوهای « هنر نمایش » و استفاده بهینه از محبوب در ارتباط با نماز میتواند تأثیرات بسیار مؤثر در گرایش نوجوانان و جوانان به مسجد و توسعه فرهنگ نماز داشته باشد.
3. به دلیل نیاز فطری آدمی به مسجد و جوان لازم است الگوهای والای نمازگزاران واقعی به افراد جامعه معرفی شوند تا نوجوانان و جوانان با بینش روشنی به الگوگیری از آنها بپردازند.
4. به کارگیری روش محبت
از نیکوترین و اساسیترین روشهای تربیت دینی جامعه و عامل اساسی توسعه فرهنگ نماز، محبت است.
5. یکی دیگر از روشهای ترغیب نوجوانان و جوانان به نماز و تشویق آنان برای حضور در مساجد « ترسیم چهرهای زیبا و جذاب از نمازگزاران و بیان ویژگیهای اخلاقی و رفتاری انسانهای مسجدی » است تا دیگران با دیدن جلوههای رفتاری آنان در عرصههای مختلف به نماز و مسجد گرایش پیدا کنند.
6. بیان اهمیت و موقعیت والای مسجد
7. بیان رمز و راز نماز و آثار و فواید آن و آشنا کردن جوانان با فلسفه اعمال عبادی یکی دیگر از روشهای جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و ترویج فرهنگ نماز می باشد.
8. انعکاس فعالیتها
فعالیتهای مسجد باید در بین مردم منعکس شود (از طریق صدا و سیما و ...) تا از آن مطلع شوند. این اطلاع و آگاهی از فعالیتهای گوناگون باعث تشویق و دلگرمی مردم میشود.
9. مساجد گرهگشای مشکلات جوانان میباشد
اگر مردم به ویژه نوجوانان و جوانان بدانند که برخی از مشکلاتشان در مسجد رفع میشود، طبیعتاً به مسجد روی میآورند، مثلاً اگر کلاسهای رفع اشکال و تدریس خصوصی به شکل آسان در مسجد تشکیل شود، یا با تشکیل صندوقهای قرضالحسنه بخشی از نیازهای مالی جوانان تأمین گردد، آنان با امید به آینده و با حس اینکه مأمنی برای حل مشکلات خود دارند به مسجد خوشبین شده و به آن روی میآورند.
10. خادمین و هیئت امنای مساجد
اکثر خدام و اعضای هیئت امنای مساجد از افراد کهنسال، بازنشسته و بیسواد یا کمسواد هستند، و اینگونه افراد روحیه برخورد با تمام طبقات اجتماع را ندارند و از آنجا که خستگی روحی و پیری در اعصاب و روان انسان تأثیر میگذارد، شایستگی لازم را برای اداره مساجد ندارند.
11. از نظر سخت افزاری مساجد تقریباً مشکل نداریم، اما از لحاظ نرمافزاری مساجد مشکل اساسی داریم. معمولاً مساجد زیبا در کشور ما ساخته میشود، اما متأسفانه غافل از اینکه برنامهریزی فرهنگی برای مساجد نداریم. باتوجه به کارکردهای فرهنگی، عبادی، سیاسی، اجتماعی، علمی، دینی، آموزشی و ... مساجد لزوم برنامهریزی فرهنگی برای مساجد از سوی مسئولان فرهنگی و نهادهای ذیربط از ضرورت خاصی برخوردار است که این امر میتواند در گرایش جوانان به مساجد تأثیر بسزائی داشته باشد.
12. از مساجد فعال در روز جهانی مساجد تقدیر شود و از آنها حمایت شود تا یک رقابتی مساجد فعال در جذب جوانان به مساجد ایجاد گردد.
منابع و مآخذ
1) قرآن کریم
. 2) موظف رستمی، محمدعلی؛ آیین مسجد ( 3 جلد)؛ نشر گویه؛ تهران: چاپ اول بهار 1382
3) مؤسسه مسجد (حجت الاسلام قرائتی، تقی)؛ آیین امامت مسجد؛ نشر مؤسسه مسجد؛ قم :. چاپ اول 1387
4) موظف رستمی، محمدعلی؛ تجارب مبلغین در خصوص جذب نوجوان و جوان به مسجد (از. مجموعه ره پویه - 6)؛ انتشارات دارالمعارف؛ قم: چاپ اول بهار 1387
5) به کوشش جمعی از کارشناسان؛ ترویج و توسعه ی فرهنگ نماز؛ انتشارات گنج معرفت؛ قم :. چاپ اول 1385
؛( 6) دکتر میرزایی مقدم، داود؛ مبلغان دینی و مخاطب شناسی (از مجموعه ره پویه – 13. انتشارات دارالمعارف؛ قم: چاپ اول بهار 1387
7) سایت فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان.
8) سایت مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی (وابسته به پژوهشگاه و علوم فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی).
9) مشاهدات و گفتگوهای نویسنده مقاله از تعدادی مساجد و با گردانندگان آن.
10) مقاله آقای علی دژبانی
ادامه منابع 1- محسن قرائتی (1370)، یکصد و چهارده نکته درباره نماز، ناشر؛ چاپ و نشر و طرح اقامه نماز. 2- نماز نشانه حکومت صالحان(مجموعه مقالات)،1370، مشهد، ستاد اقامه نماز. 3- محسن قرائتی (1372)، پرتوی از اسرار نماز، چاپ 7، ناشر، طرح اقامه نماز. 4- نماز گنجینه ذکر و راز(1372)، تهران، موسسه فرهنگی قدر ولایت. 5- رجالی، تهرانی(1357)، نماز در نهجالبلاغه، قم انتشارات دارالصادقین. 6- قائمی، علی(1375)، اقامه نماز در دوران کودکی و نوجوانی، انتشارات ستاد اقامه نماز. 7- نوبهار، رحیم(1375)، مسجد نمونه، چاپ دوم، تهران، ستاد اقامه نماز 8- نماز راهی به سوی کامیابی (مجموعه سخنرانی و میزگرد) (1376)، ستاد اقامه نماز. 9- رفسنجانی، هاشمی (1376)، جایگاه نماز در حکومت، مجموعه سخنرانی و مقالات نماز راهی به سوی کامیابی، ناشر: ستاد اقامه نماز. 10- علیقلی، محمدمهدی (1376)، محراب عشق، قم، ستاد اقامه نماز. 11- شیرازی، علی(1377)، راز و نیاز عارفانه، قم، نشر خرم. 12- ابوالقاسمی، محمدجواد (1378)، امام و ماموم در جلوگاه حضور، تهران، نشر یاسکبود. 13- رهبری، حسین (1380)، مسجد نهاد عبادت و ستاد ولایت، تهران سازمان چاپ و انشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی 14- مجموعه سخنرانی نماز، حکومت، تربیت، جلد دوم (1380)، ستاد اقامه نماز. 15- موسویراد لاهیجی(1380)، نماز از دیدگاه قرآن و حدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی. 16- ولی ابر قویی ، روح اله (1385) - قم ، انتشارات رواق دانش . 17- قرائتی ، محسن (1386) - اولین سرمایه داران دنیا - مجله رشد مدیریت مدرسه ، شماره 7، دوره پنجم -صص7-4 18- دلبری، سید محمد (1387) - آسیبهای تعلیم و تربیت دینی از نگاه شهید بهشتی - مجله رشد آموزش معارف اسلامی ، دوره 20 ، شماره 4 صص 13-4. 19- جعفری، حسین علی (1388) - 500 حدیث پیرامون نماز و مسجد ، چاپ سوم - موسسه فرهنگی انتشاراتی ستاد اقامه نماز. www.pasokhgoo.ir 20- روش جذب جوانان به مساجد چیست؟(1388)- www.2irib.ir 21- جوانان و مسجد(1388)- www.ido.ir. 22- انصـاریراد، علیاکبـر(1388)- راهـکارهـای جـذب جـوانان بـه مساجـد- www.andishegom.com . 23- شیوهها و عوامل جذب جوانان به مساجد(1388)- www.taghribnews.ir. 24- جوانو جاذبههای مسجد، نقل از روزنامه ایران(1388)- www.sobheomid.ir. 25- جوانان ومسجد(1388)