باسمه تعالی
چکیده
مسجد به عنوان مهم ترین مرکز ترویج مهدویت، همواره نقش بسیار کلیدی در گسترش و اشاعۀ فرهنگ دینی در جوامع اسلامی داشته است. جایگاه خاص این پایگاه دینی و معنوی در جهانی سازی مهدوی و هویت بخشی به مسئلۀ ظهور، امری انکارناپذیر است.
در پژوهش حاضر به بررسی نقش و عملکرد مساجد در اشاعۀ فرهنگ مهدوی پرداخته و نقش این مراکز مهم و حساس را در این زمینه بیان خواهیم نمود. مولفه های مشترک میان مسجد و مهدویت، بیانگر این مطلب است که مساجد نقش پراهمیتی در تحولات قبل و پس از ظهور دارند.
واژگان کلیدی: مسجد، مهدویت، ظهور، فرهنگ مهدوی، تربیت دینی، عدالت جهانی.
مقدمه
«واژۀ مسجد در لغت، اسم مکان از فعل "سَجَد یسجد" به معنای جایگاه سجده و محل عبادت است. در اصطلاح عرفی، مسجد عبادت‌گاه خاص مسلمانان است، ولی در قرآن کریم بر معابد اهل کتاب نیز اطلاق شده است». (عباسی، 1391: 71) جایگاه مسجد در آیات و روایات بسیار والا معرفی شده است. از آن جمله در قرآن کریم آمده است: «قُل أمرَ رَبّی بالقسطِ وَ اَقیمُوا وُجوهَکم عِندَکُلِّ مسجدِ و ادعُوهُ مُخلصینَ لَه الدّینَ کَما یَدأکم تُعودوُنَ». (اعراف: 29)؛ بگو: پروردگارم به عدالت فرمان داده است و توجه خویش را در هر مسجد (و به هنگام عبادت) به سوی او کنید و او را بخوانید و دین خود را برای او خالص گردانید و بدانید همان گونه که در آغاز شما را آفرید، بار دیگر در رستاخیز باز می گردید.
هم‌چنین در حدیثی از پیامبر نقل شده است: «هرگاه گروهی در مسجدی از مساجد خدا به تلاوت کتاب خدا و فراگیری آن بپردازند، قطعاً آرامش و رحمت خدا بر آنان نازل می شود و خداوند نام آنان را در زمرۀ یاران خویش ثبت می فرماید.»1
برترین و اصیل ترین محل برای عبادت و تقرب جستن به خدای متعال مسجد است. «و اَن المساجدَ للهِ فَلاَ تدعوا مع اللهِ اَحداً». (جن: 18) به واقع پرستش و عبادت هدف مسجد است، امّا این تنها کارکرد مسجد نیست، بلکه این مکان مقدس، مرکز فعالیت های اجتماعی و فرهنگی مختلفی نیز در جامعه است و کارکردی چند جانبه دارد. این پایگاه الهی علاوه بر این‌که برترین و اصیل ترین محل برای عبادت و تقرب جستن به خدای متعال است، نقش مهمی نیز در روشنگری و انتقال مفاهیم و تعالیم دینی و انسان سازی بر عهده دارد.
در فطرت و نهاد انسان ها، گرایش به سوی حق و عدالت خواهی وجود دارد و از دیدگاه تمامی ادیان، باور و اعتقادی که درنهایت این امر را محقق خواهد نمود، ظهور مهدی موعود (عج) منجی تمامی بشریت است؛ می توان گفت «باورداشت مهدویت چون از مقولۀ اعتقاد و باور است یک امر فطری محسوب می شود؛ چراکه حرکت از فضای موجود به سوی فضای مطلوب یعنی جامعۀ ایده آل (حس کمال جویی) را در بر می گیرد». (مرتضایی، 1384: 60) از این میان، مهم‌ترین مرکزی که این باور الهی را در ذهن افراد گسترش خواهد داد مسجد است و چون که در تفکر شیعه، جهان بینی مهدوی حاکم است، مساجد نقشی حیاتی و بسیار مهمی در اشاعۀ فرهنگ مهدویت دارند.
هدف از این پژوهش، بررسی تاثیر و عملکرد مساجد در مسئلۀ مهدویت و دستیابی به نقاط مشترک میان این دو است؛ بنابراین در جستار حاضر، به بررسی هشت مولفۀ مشترک میان مسجد و مهدویت خواهیم پرداخت و به پرسش های اساسی زیر پاسخ خواهیم گفت:
1. نقش و جایگاه مساجد قبل و پس از ظهور چگونه خواهد بود؟ 2. مساجد در چه زمینه هایی می توانند به گسترش مهدویت کمک نمایند؟ 3. مولفه های مشترک مسجد و مهدویت کدامند؟ 4. تفاوت میان مساجد قبل و پس از ظهور چیست؟
جهان بینی مهدوی
اعتقاد و باور به ظهور منجی موعود در تمامی ادیان الهی نمود بسیار بارزی دارد. موعودی که برابری و عدالت را در دنیا محقق خواهد ساخت. در بینش اسلامی نیز چنین بشارتی داده شده است. در قرآن کریم آمده است: «هُوَ الَّذِی أرسَلَ بِالهُدی و دِینِ الحَقّ لِیُظهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِهِ وَ لَو کَرِهَ المُشرِکُونَ». (توبه: 33) براساس این آیه، خداوند دین حق را بر تمامی ادیان و مکاتب جهان برتری می دهد و به رغم مخالفت و کراهت مشرکان و دشمنان، حاکمیت و گسترش آن را تضمین می کند.
حدیث معروف نبوی (صلی الله علیه و آله وسلم) «یملأ الله الارض به قسطاً و عدلاً کما مُلِئَت ظلماً و جوراً» نیز تعبیر دقیقی از گسترش عدالت جهانی در زمان ظهور مهدی موعود (علیه السلام) است. «این عدل و داد، نه در یک بُعد که در تمام ابعاد، از اقتصاد گرفته تا فرهنگ و عقاید و از داخل خانه ها گرفته تا مراکز بین المللی، حاکم خواهد شد». (جهانیان، 1391: 168)
جامعۀ آرمانی مهدوی جامعه ای آکنده از عدالت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و قضایی است. عدالت، آزادی، امنیت، آسایش، آرامش و... از کلیدواژه های حیات انسانی و از آرزوهای آغازین حیات اجتماعی بشر بوده و هست. «در اندیشۀ شیعه، مهدویت بر محوریت توحید، امامت و عدالت قرار دارد. مهدویت در شیعه، زیرساز نظام اندیشۀ سیاسی و عقیدتی است و طرح جامع علمی و نظام مند اسلامی است که توسط پیامبر برای بشریت به ارمغان گذاشته شده و اجرای کامل آن به ظهور خاتم اوصیاء حضرت مهدی (علیه السلام) واگذار شده است.» (صمدی، 1386: 51)
نقش و جایگاه مساجد، پیش از ظهور
مسجد بستر مناسبی فراهم می آورد تا روح جامعه پرورش و تربیت یافته و پیوندی عمیق میان افراد آن ایجاد شود و ارزش های اصیل اسلامی و الهی در جامعه اجرا شود؛ از سویی، مسجد نقش بسیار کلیدی در ایجاد همبستگی و انسجام مردم داشته و در سایۀ این همبستگی است که می توان در برابر تفرقه ها و دودستگی ها ایستاد و با تهاجمات گوناگون دشمن مبارزه کرد.
لزوم ایجاد مرکزیت جدید دینی و فرهنگی از همان نخستین روزهای طلوع فجر اسلام، یعنی از زمان هجرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) از مکه به مدینه شکل گرفت. محلی که در آن علاوه بر پرداختن به فرایض دینی و تعالیم اسلامی به زمینه های گوناگون تربیتی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی نیز توجه شد. «نقش مسجد در فعالیت های فرهنگی – آموزشی، پس از ورود پیامبر به مدینه و بنای مسجد، هرگز با قبل از آن قابل مقایسه نیست. با بنای مسجدالنبی درواقع نه تنها معبد و پرستش‌گاهی ساخته شد، بلکه دانشگاهی فعال و سرشار از شور و نشاط علمی نیز پی ریزی شد». (نوبهار، 1373: 94) «تردیدی نیست که کار تبلیغی پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در مسجد، سرشار از مایه های معنوی و روحانی بود. این آموزه های الهی کسانی را که اندک زمینه‌ای برای هدایت داشتند، شیفته و شیدای اسلام می نمود». (همان: 113)
نقش بی بدیل مساجد در انقلاب اسلامی ایران نیز بسیار مهم و اساسی است؛ چراکه از همان آغاز انقلاب، این ستاد فرهنگی و دینی سنگری برای مبارزه با دشمنان خارجی بود. «در دوران انقلاب اسلامی، مردم ایران علیه نظام ستم شاهی، جلوه هایی از نقش مسجد را در بعد ستم‌ستیزی، آشکارا مشاهده کردند، تا آن‌جا که می توان انقلاب اسلامی ایران را "فرزند مسجد" برشمرد». (ضرابی، 1379: 63) هشت سال دفاع مقدس نیز نمونۀ بارز این مسئله به‌شمار می آید. در همان روزهای نخستین جنگ تحمیلی، مساجد به پایگاه های مقاومت تبدیل شدند و از تربیت افراد گرفته تا اعزام نیرو، پشتیبانی و تهیه آذوقه کمک های شایانی به رزمندگان اسلام کردند.
مسجد تنها محل عبادت و اظهار بندگی و سجود در برابر خداوند متعال نیست؛ بلکه پایگاه ارشاد و تبلیغ اسلامی نیز به شمار می رود و نقشی بسیار فراتر از اقامۀ نماز را برعهدۀ خود دارد. گردهمایی افراد در این مکان مقدس، سبب انتقال ارزش های دینی به افراد جامعه می شود.
مهم ترین کارکردهای مسجد در گسترش اندیشۀ مهدوی
1. رسالت تعلیم و تربیت مهدوی در مساجد
مسجد به عنوان کهن ترین نماد فرهنگ سازی و تعلیم و تربیت، نقش بسیار بزرگی در انتقال ارزش های دینی، روشنگری، فرهنگ سازی و آموزش بسیاری از ارزش ها و هنجارها در اجتماع دارد. مسجد سازمان الهی- مردمی است که دارای رسالت هدایتی، معنوی، آموزشی، تربیتی و تبلیغی است که با رهبری معنوی و نفوذ کلمه و مدیریت امام جماعت و با حضور تودۀ مردم و اقشار مختلف آن سازمان دهی می شود». (عباسی، 1391: 72)
براساس تعالیم و آموزش های دینی، تربیت صحیح، تربیتی است که سمت و سوی الهی داشته و قصد و قرب الهی در آن ملاک عمل افراد قرار گیرد. تربیت معنوی، تربیتی خدامحور و اصلاح کنندۀ رابطه انسان با پروردگار است. ویژگی بارز چنین رویکردی، تقویت بنیان های اعتقادی و عرفانی (شناخت و معرفت خدا) و روحیۀ عبودیّت و بندگی است. هنگامی که انسان رابطه با خود را اصلاح کرد و به خودشناسی رسید، منزلت واقعی خود را درک نموده و مسیر درست و الهی را انتخاب می کند. از مهم ترین مکان هایی که تحقق این امر در آن انجام می شود مسجد است که «پایگاه یکتاپرستی و مکانی است برای ایجاد زمینه وحدت و یکپارچگی جامعه موحد و یکتاپرست». (رضایی بیرجندی، 1382: 129)
در ذهنیت تمامی شیعیان در آخرالزمان، فرزندی از نسل پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) جهان را پر از عدل و داد می کند و کفر را در هم شکسته و قوانین و سنت های الهی و قرآنی را زنده می سازد؛ اما مسئلۀ بسیار مهم در این است که آیا تمامی افراد درک درستی از واقعۀ ظهور دارند یا نه؟ «لازمۀ تحقق بخشیدن به جامعۀ مهدوی تربیت مهدوی است. تربیت مهدوی در مفهوم خاص آن، مجموعه تدابیر و اقدامات سنجیده و منظم فرهنگی برای پرورش و تقویت ایمان و باورهای مهدوی در فراگیران است». (صمدی، 1368: 59)
اگر بخواهیم درک کاملا درستی از ظهور و وقایع هم‌زمان و مرتبط آن را با افراد ارائه دهیم می توانیم از مسجد به عنوان بهترین گزینه برای این امر نام ببریم؛ چراکه سنگین ترین وظیفه را در این زمینه برعهده دارند. در این روزگار که از یک سو دامنۀ تهاجمات گوناگون فرهنگی و... به قلمرو اندیشه های دینی گسترش یافته است «بی گمان مسجد به عنوان سنگری که از آغاز بنای آن تاکنون دارای نقش فرهنگی و آموزشی بوده است، نمی تواند دراین باره ساکت و خنثی عمل نماید... ازجمله کارهای زیربنایی در این زمینه، علاوه بر فعال نمودن مساجد، بنا نهادن مؤسسات و مراکز آموزشی – فرهنگی در کنار مساجد و کاملا نزدیک به آن هاست. این امر در زمان ما یک ضرورت اجتناب ناپذیر به شمار می رود». (نوبهار، 1373: 163)
2. تبلیغات پیرامون موضوع مهدویت در مساجد
از بحث های مهمی که امروزه در مساجد کشور مطرح می شود و به بحث و تبادل نظر پیرامون آن پرداخته می شود، مسئلۀ مهدویت است که می تواند تاثیر زیادی در فرهنگ سازی و ارتقای جایگاه مساجد داشته باشد. شیعه معتقد به جهانی سازی مهدوی است؛ بنابراین مساجد می‌توانند در جهت گسترش و تعمیق اندیشۀ مهدویت نقش آفرین باشند و علاوه بر گسترش اندیشۀ مهدوی در میان شیعیان، زمینۀ و بستر مناسب گسترش و جهانی شدن آن را نیز فراهم سازند. از این میان، نقش امام جماعت در این امر، بسیار مهم و حیاتی است؛ البته باید خاطرنشان کرد که در این زمینه، مؤلفه های بسیاری در شایستگی این افراد وجود دارد که شامل دانش و معلومات نظری، مهارت و توانایی در عمل نمودن به دانسته ها، ایمان و تقوا، دانش و علم، سعی و کوشش، تلاش و جدیت، شجاعت، مهارت در سخنوری، اخلاق و برخورد نیکو داشتن، صداقت و... است.2
3. تربیت منتظران واقعی
انتظار و امید بستن به آینده ممکن است به دو صورت در افراد بروز کند که گاه سازنده، تعهدآور، نیرو آفرین و تحرک بخش است و در مواقعی فلج کننده و ویرانگر. (مطهری، 1384: 15) منتظر واقعی کسی است که هر لحظه آماده باشد و در هیچ شرایطی امید خویش را از دست ندهد. «این اندیشه بیش از هر چیز مشتمل بر عنصر خوش بینی نسبت به جریان کلی نظام طبیعت و سیر تکاملی تاریخ و اطمینان به آینده و طرد عنصر بدبینی نسبت به پایان کار بشر است که طبق بسیاری از نظریه ها و فرضیه ها فوق العاده تاریک و ابتر است». (همان: 14)
از جمله مهم ترین وظایف منتظر، خودسازی و تهذیب نفس است. براساس تعالیم ائمۀ معصومین (علیه السلام) منتظر واقعی باید هر لحظه آمادۀ ظهور باشد و زندگی خود را چنان سامان دهد که هر زمان، ارادۀ خدا به ظهور تعلق گرفت بتواند با سربلندی در پیشگاه خدا حاضر شود. کمک و یاری به خودسازی افراد و تربیت منتظران واقعی از مهم ترین کارکردهای مسجد به‌شمار می رود؛ «زیرا این مسجد است که بار هدایت فکری و تربیتی نیروهای جامعه را بر دوش دارد؛ از این رو می توان گفت یکی از رسالت های مسجد نمونه پرورش نیروهای متعهد برای ادارۀ امور جامعه اسلامی است». (نوبهار، 1375: 65) «تمایل یا قصد خودسازی و تهذیب نفس، از جمله شاخص های شایستگی همه افراد حاضر در مسجد و از همه مهم تر امام مسجد است»؛ (عباسی، 1391: 81) چراکه «مسجد دانشگاه انسان ساز و بستری است برای تربیت عنصر صالح انسانی». (رضایی بیرجندی، 1382: 129) امام علی (علیه السلام) در حدیثی پیرامون خودسازی می فرماید: «کُلَّما زادَ علُم الرجلِ زادَت عِنایَتُهُ بِنَفسِهِ و بَذَلَ فی رِیاضَتِها و صلاحِها جَهدَه».3 هرچه دانش آدمی زیادتر گردد، توجهش به نفس خویش فزونی می یابد و برای نیل به سعادت و صلاح، کوشش خود را به کار می گیرد.
از آن‌جا که دورۀ جوانی نقش بسیار مهم و حساسی در پرورش و شکل گیری شخصیت انسان دارد، جذب جوانان متعهد و تلاش برای پرورش دینی آنان در مساجد بسیار مهم است. از مهم‌ترین راه های جذب جوانان به مسجد می توان به این موارد اشاره کرد: مدیریت صحیح و خردورزانه مسجد، برخورد مناسب با جوانان، برنامه ریزی مناسب، برگزاری جلسات بحث و گفتگو، ایجاد اعتماد در جوانان، اهمیت دادن به شکل ظاهری و داخلی مساجد، ارتباط حضوری با ساکنان اطراف مسجد.4
از دیگر وظایف و تکالیف شیعیان در دوران غیبت، شناخت واقعی از امام عصر است؛ به واقع مهم ترین تکلیفی که بر عهدۀ منتظر واقعی است کسب معرفت نسبت به وجود مقدس حضرت است. همان گونه که در حدیثی از پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) آمده است: «مَن ماتَ و لَم یَعرِفَ إمامَ زَمانهِ ماتَ میتهً جاهلیهً».5 هرکس بمیرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است. برای تحقق این امر مساجد می توانند با برنامه های فرهنگی و تبلیغی خود و داشتن مبلغان عالم در زمینۀ مهدویت کمک بسیاری به افراد کنند.
4. مقدمه سازی سیاسی- اجتماعی ظهور
فعالیت و کارکرد مسجد در جنبه های سیاسی نیز نمود بسیار بارزی دارد. در دوران پیامبر و از همان روزهای آغازین اسلام، فعالیت های مسجد در ابعاد عبادی و حتی آموزشی محدود نبود و فعالیت های سیاسی از قبیل سخنرانی، تبلیغات، اعزام مبلغ، گفتگو با گروه های گوناگون و تجهیز و آماده سازی نیرو جهت جنگ با کفار در کارکرد مسجد وجود داشت. در آن زمان «ارتباط بین مسجد و سیاست به روش های متعدد انجام می گرفت. یکی از آنها این بود که پس از هر فتحی، مسلمانان سعی می کردند مسجدی در وسط شهر و نزدیک محل اسکان حاکم شهر که دارالاماره گفته می شد، بنا کنند... این ارتباط نزدیک، نشان دهندۀ این واقعیت بود که حاکم شهر مسئول مذهبی و سیاسی آن جامعه است. ساخت و جوهر اسلام در این است که مذهب و سیاست از هم جدا نباشد.» (ضرابی، 1379: 67)
در دوران انقلاب نیز «مساجد به مثابۀ پایگاه های نیرومند انقلاب اسلامی و سنگرهای مستحکم مبارزه درآمدند و از طریق وفاق گروهی در درون این پایگاه های عظیم نظری و محلی بود که اقشار انقلابی ایران با مسئولیت های دینی و تصمیم های انقلابی و تعاون اجتماعی آشنا شدند و خود را برای یک نبرد طولانی به منظور حاکمیت بر سرنوشت خویش آماده ساختند.» (شریف پور، 1380: 84) «در جامعۀ کنونی ما با توجه به طرز فکر و افزایش سطح درک و شعور سیاسی افکار عمومی، فعالیت های سیاسی مسجد، سبب می شود مردم مسجد را پایگاه دینی کارآمد و مطابق روز در نظر بگیرند و از بسیاری شبهاتی که به سنت ها و مظاهر دینی شکل می گیرند، صرف نظر نمایند؛ به این ترتیب فعالیت های سیاسی در افزایش افراد مسجدی موثر است و از نقاط مثبت مسجد محسوب می شود.» (محمدی، 1384: 300)
در شرایط کنونی و در روزگاری که جوامع غربی تمام تلاش خود را برای از بین بردن اسلام و فرهنگ مهدوی انجام می دهند، وجود مراکز دینی از جمله مساجد، راهکار بسیار مناسبی برای مبارزه و مقابله با جهانی سازی غربی و سکولاریسم است. امروزه وجود یک مسجد آشنا به سیاست و دارای یک برنامۀ سیاسی می تواند پشتیبان محکمی در این زمینه باشد.
نقش و جایگاه مساجد، پس از ظهور
در عصر ظهور، باور و احساس خردگرایانه بر این اصل مبتنی است که سیمای مسجد در این عصر به پیروی از گذشته دارای جلوۀ ظاهری کامل و زیبایی است؛ اما دقت در مبانی حکومت جهانی حضرت مهدی (عج) نشان می دهد مساجد عصر ظهور «مساجدی هستند عیناً در نماد مساجد عصر نبوی (صلی الله علیه و آله وسلم)؛ یعنی با ساختاری مبتنی بر رعایت اصول بندگی و به دور از هرگونه آرایه بندی های نگارین از قبیل کنگره، محراب، گنبد، گلدسته، طاق نما و...؛ با این تفاوت که مساجد عصر ظهور به لحاظ کثرت جمعیت مسلمانان در مقیاس های خیلی بزرگ تری ساخته می شوند؛» (رهبری، 1382: 287) به طور کلی می توان گفت سیمای کلی مساجد در عصر ظهور شامل این ویژگی ها است: 1. رعایت اصل سادگی در تاسیس مساجد؛ 2. دوری از تجمل‌گرایی و پاکسازی مساجد از ظواهر ابداعی و غیراسلامی؛ 3. احیای ارزش های اصیل اسلامی در ساختمان مساجد؛ 4. اولویت درون گرایی بر ظواهر آرایی در عصر ظهور. (همان: 294)
برنامه های حضرت مهدی (عج) پیرامون مساجد
آن‌چه از منابع دینی درخصوص برنامه های حضرت مهدی (عج) نسبت به مساجد بر می آید شامل موارد هشت گانۀ زیر است:
1. توسعۀ فیزیکی مساجد: «پایتخت حکومت واحد جهانی حضرت مهدی (عج) شهر کوفه است. در آن زمان، کوفه بنا به اقتضای مرکزیت سیاسی جهان و علاقه‌مندی مومنان نسبت به حضور در جوار پرفیض و نورانی امامت به قدری از لحاظ کالبد فیزیکی توسعه می یابد که یکی از بزرگ ترین "بلاد کبیر" جهان به شمار می رود و متناسب با جمعیت شهری، مساجد کوفه نیز توسعه می یابند.» (رهبری، 1382: 287)
در روایت "مفصل بن عمر" از امام صادق (علیه السلام) نیز چنین نقل شده است: «إذا قامَ قائِمُ آل مُحمّدٍ (عج) بُنَیِ فی ظَهرِ الکوفَهٍ مسجداً لَهُ اَلفَ بابٍ، وَ اتَّصَلَت بُیُوتُ اَهلِ بِنَهرِ کربلا.»6چون قائم آل محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) قیام کند در پشت کوفه مسجدی ساخته می شود که دارای هزار در خواهد بود و خانه های مردم کوفه به نهرهای کربلا متصل شود.
امیرالمؤمنین (علیه السلام) هنگامی که به شهر حیره رسید، فرمود: «یَتَّصِلَنَّ هذِهِ بِهذِهِ وَأَوْ مَأَ بِیَدِهِ اِلَی الْکُوفَةِ وَالْحِیرَةِ حَتّی یُباعَ الذِراعُ فِیما بَیْنَهُما بِدَنانِیرَ وَلَیُبْنَیَنَّ بِالْحِیرَةِ مَسْجِدٌ لَهُ خَمْسُمِائَةِ بابٍ یُصَلِّی فِیهِ خَلِیفَةُ الْقائِمِ علیه السلام لاَِنَّ مَسْجِدَ الْکُوفَةِ لَیَضِیقُ عَلَیْهِم...؛ [روزی برسد که] این به آن وصل شود و با دستش اشاره به کوفه و حیره کرد و [چنان مرغوبیّت پیدا کند که] یک ذراع زمین آن به چند اشرفی فروخته شود و مسجدی در حیره بنا شود که دارای پانصد در خواهد بود و نماینده قائم در آن نماز می گزارد؛ زیرا مسجد کوفه برای آن ها تنگ خواهد بود.»7 راوی می گوید: من عرض کردم که ای امیرمؤمنان! آیا مسجد کوفه در آن روز گنجایش این همه جمعیت را که می فرمایید، دارد؟ فرمود: چهار مسجد برای قائم ساخته می شود که مسجد کوفه کوچک ترین آن ها است. مسجد فعلی کوفه و دو مسجد دیگر در آن روز در این دو طرف کوفه واقع است و با دست مبارک اشاره به نهر اهل بصره، کوفه و نجف کرد.
2. دستور عدم تخریب مساجد به اصحاب خویش: آن حضرت وقتی قیام می کند، برنامه های خویش را به یاران و اصحاب خود اعلام کرده و از تمام آنها تعهّد و بیعت می گیرند که طبق دستورات اعلام شده، رفتار نمایند و تخلفی انجام ندهند. از جمله این‌که مساجد را در هنگام درگیری نظامی و فتح شهرها و محله ها تخریب نکنند؛ بنابراین هیچ کس اجازه ندارد که بدون علّت و خودسرانه مسجدی را تخریب نماید؛ مگر در مواردی که خود امام صلاح بدانند و یا طرح های توسعه راه های عبور و مرور، چنین امری را ایجاب نماید. از امیرمؤمنان علی (علیه السلام) نقل شده است: «أَنَّهُ یَأْخُذُ الْبَیْعَةَ عَنْ اَصْحابِهِ عَلی اَنْ لا یَسْرِقُوا وَلا یَزِنُوا وَلا یَسُبُّوا مُسْلِما... وَلا یُخَرِّبُوا مَسْجِدا؛ به راستی او (مهدی علیه السلام ) از یارانش بیعت می گیرد که سرقت نکنند و زنا ننمایند و به مسلمانی دشنام ندهند و مسجدی را بی جهت تخریب نکنند. (رهبری، 1382: 289)
3. پاکسازی آن قسمت از مساجد ساخته شده خارج از سنت نبوی: «پاکسازی قسمت هایی از مسجد که خارج از سنت نبوی (صلی الله علیه و آله وسلم) ساخته شده است از دیگر برنامه های حکومتی آن حضرت می باشد». (رهبری، 1382: 290) سعدبن ابی هاشم جعفری در این باره می گوید: «کُنتُ عندَ اَبی مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله وسلم) فَقالَ: إذا قامَ القائِمُ اَمَرَ بِهَدمِ المنارِ و المقاصیر الَّتی فی المَساجد فَقُلتُ فی نفسی: لأیّ مَعنی هذا؟ فَاَقبَلَ عَلَیَّ فَقالَ: مَعنی هذا اِنَّها مُحَدِثَهُ مُبتَدِعَهُ لم یبنها بَنیٌ و لا حُجتهُ».8 «من در حضور حضرت امام حسن عسکری بودم که فرمود: آن‌گاه که حضرت قائم ظهور کند دستور دهد تا مناره ها و مقصوره های مساجد را تخریب نمایند. راوی می گوید: من با شنیدن این سخن در دل خود گفتم که این‌کار یعنی چه؟ و دلیل آن چیست؟ آن وقت دیدم که حضرت بر من پیشی گرفت و فرمود: دلیلش این است که آن کارها بدعت هستند و هیچ پیامبر و امامی بدان اقدام نکرده است». (رهبری، 1382: 290) از حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) نیز چنین نقل شده است: «اَوَّلَ ما یَبدَأُ بِهِ قائِمُنا سُقُوفُ المَساجِدِ فیکسِّرُها و یَأمُرُبها فَتُجعَلُ عَریشاً کَعَریشِ موسی».9 نخستین اقدامی که قائم ما (عج) انجام می دهد شکستن سقف مساجد است که دستور می دهد برای آنها سایبانی هم‌چون سایبان موسی (علیه السلام) تعبیه شود.
4. تخریب مساجد ملعونه و مساجدی ساخته شده بدون قصد قربت: تخریب مراکز و کانون هایی که جهت تضعیف و تحریف دین اسلام به جود آمده اند از دیگر برنامه های مهدی موعود (علیه السلام) خواهد بود. امری که تنها مختص به حضرت نمی باشد، بلکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) نیز چنین شدت عملی را از سوی خود نشان داده اند و دستور تخریب مسجد ضرار را که از سوی منافقان و برای نیت فاسدی ساخته شده صادر نمودند. این دستور پیامبر پس از نزول این آیه به ایشان داده شد: «وَالَّذینَ اتَّخذُوا مَسجِداً ضِراراً وَ کُفراً و تفرِیقَا بَینَ المُومِنینَ وَ إرصاداً لِمَن حَارَبَ اللهَ وَ رَسُولَهُ مِن قَبلُ وَلَیَحلِفُنَّ إن أرَدنآ إلَّا الحُسنی واللهُ یَشهَدُ إنَهُم لَکَذِبُونَ.» (توبه: 107) و مردم منافقی هستند که مسجدی برای زیان اسلام و برای کفر و تفرقه بین مسلمین برپا کردند و کمین‌گاهی است برای کسی که قبلاً با خدا و پیامبر او به جنگ برخاسته بود و (با این همه) قسم های موکد یاد می کنند که (در بنای این مسجد) ما قصدی جز خیر (و توسعه اسلام) نداریم، ولی خدا گواهی می دهد که آنها محققاً دروغ می گویند.
روایت شده که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) عماربن یاسر را فرستاد و دستور داد که آن مسجد را مزبله ای قرار دهد تا لاشه های مردار را در آن بیفکنند؛10 بنابراین مبارزه آشکار با منافقان و تفرقه پراکنی آنان منحصر به زمان خاصی نیست و بر این اساس، امام زمان (عج) نیز همانند پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) با این موارد برخورد خواهد کرد و دستور تخریب پایگاه های آنان که حتی ممکن است در پوشش مسجد باشد را صادر خواهد نمود.
5. بازگرداندن مسجدالحرام و مسجدالنبی به شکل اولیه اش: مسجد الحرام و مسجد النبی در گذر زمان تغییرات بسیاری را به خود دیده اند، اما به طور یقین برخی از این تغییرات، مورد رضایت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) و ائمۀ معصومین علیهم السلام نیست؛ بنابراین در عهد ظهور، این دو مسجد مهم و با عظمت به همان حالت اوّلیه خود در دوران پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) باز خواهند گشت. امام صادق (علیه السلام) دراین خصوص می فرماید: حضرت قائم ساختمان مسجدالحرام را ویران می کند و آن را به ساختمان نخستین و اندازۀ اصلی اش باز می گرداند. مسجد پیامبر را نیز پس از ویران کردن به اندازۀ اصلی اش باز می گرداند و کعبه را در جایگاه اصلی اش می سازد.11
6. مسجد سکونت‌گاه و قرارگاه سیاسی حضرت ولی‌عصر (عج): قرارگاه برای هر حکومت یک امر مسلم و ثابت است. «حضرت ولی‌عصر (عج) هم به عنوان جانشین پیامبر اسلام و به عنوان آخرین مصلح جهانی و بنیان گذار حکومت واحد جهانی، صاحب چنین تشکیلاتی خواهد بود. او هم‌چون پیامبر از مکه ظهور می کند و هم‌چون علی (علیه السلام) در کوفه حکومت می نماید. منابع اسلامی، مسجد سهله را محل سکونت و مسجد کوفه را دارالاماره آن حضرت معرفی نموده اند.» (رهبری، 1382: 294) در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) آمده است: «اَما اَنَّهُ مَنزِلُ صاحِبّنا اِذا قَدِمَ باَهلِهِ».12
7. مسجد کوفه محل امارت و فرمانروایی حضرت: از آن‌جا که هر حکومتی نیاز به مرکز فرمانروایی دارد، حضرت مهدی (علیه السلام) نیز به عنوان آخرین جانشین پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و مُصلح جهانی و بنیان گذار حکومت واحد جهانی نیاز به چنین مرکز و تشکیلاتی دارند. از روایات برمی آید که حضرت مهدی (علیه السلام) هم‌چون جدّ بزرگوارشان از مکه ظهور می کنند و مانند امیرمؤمنان علی (علیه السلام) کوفه را مقرّ حکومت خویش قرار می دهد و مسجد کوفه را دار الامارة خویش و مسجد سهله را محل سکونت خود قرار می دهند. در حدیثی از امام صادق خطاب به مفضل دراین باره آمده است: «مقر سلطنت وی شهر کوفه است و محل حکومتش مسجد جامع کوفه و محل تقسیم بیت المال و غنائم مسجد سهله و محل خلوت و استراحت آن حضرت ریگ های سفید نجف می باشد.13
8. آموزش در مساجد: ویژگی آموزشی مساجد تنها منحصر به دوران پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نبود، بلکه آن گونه که از احادیث برمی آید مساجد عصر ظهور نیز واجد چنین خصوصیتی خواهند بود. حضرت امام صادق (علیه السلام) در این باره می فرمایند: «کَیفَ اَنتُم لَو ضَرَبَ اصحابُ القائمِ (عج) الفساطیطَ فی مَسجِدِ الکوفان ثُمَّ خَرَجَ اِلیهِمُ المِثالُ مُستَانِفُ اَمرٍ جَدیدٍ عَلَی الَعَربِ شدیدٍ».14 چگونه خواهید بود زمانی که اصحاب قائم (علیه السلام) خیمه های آموزشی در مسجد کوفه برقرارند؛ آن‌گاه فرمان کاملاً جدیدی برای آنها صادر نماید که انجام آن بر عرب بسیار دشوار باشد.
مؤلفه های مشترک میان مسجد و مهدویت
1. توحید
مسجد مهم ترین کانون و پایگاه یکتاپرستی و بندگی در برابر ذات مقدس الهی و جایگاه نیایش با معبود ازلی است. «و اَقیمُوا وُجوهَکُم عِندَ کُلَّ مَسجدٍ وَ ادعُوهُ مُخلصینَ لَهُ الدین.» (حج: 4) از سویی توحید نخستین و مهم ترین بنیاد و اساس حکومت جهانی مهدی موعود (عج) نیز است؛ اعتقاد به وجود خداوند متعال و پرستش ذات بی همتای او اولین رکن اعتقاد به جهانی سازی مهدوی است؛ درواقع کسی که به وجود خداوند اعتقاد نداشته باشد نمی تواند به ظهور منجی بشریت معتقد گردد. «از این رو در حکومت جهانی مهدوی نیز همانند حکومت انبیا تلاش بر این است که با گشودن راه بندگی خدا و نفی هر معبودی جز او انسان ها را به غایت تربیت سوق دهند.» (صمدی، 1386: 52) همان گونه که خدای متعال به پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: «و ما ارسلنا من قبلک من رسول الا وحی الیه انه لا اله الا انا فاعبدون» (انبیاء: 24) و پیش از تو هیچ پیامبری نفرستادیم مگر آنکه به او وحی کردیم که خدایی جز من نیست، پس تنها مرا بپرستید.
2. امامت
مسجد به عنوان عضو کوچکی از جامعه اسلامی نقش مهمی در مدیریت اجتماع و راهنمایی افراد دارد و از این میان نقش امام جماعت در این حیطه بسیار حائز اهمیت است؛ چرا که از اصول اساسی مسجد وجود یک امام جماعت آگاه و عادل است و همان گونه که در قبل اشاره شد امام جماعت باید واجد ویژگی های بسیاری باشد. وجود امام جماعت آگاه و عالم از آن‌جا مهم است که سبب آگاه سازی افراد به ویژه جوانان می شود.
امامت، وجه مشترک میان مسجد و مهدویت است؛ همان طور که افراد در مسجد به یک نفر اقتدا می کنند، در زمان ظهور نیز تمامی مردم جهان به منجی موعود اقتدا خواهد نمود.
امامت در قرآن جایگاه والایی دارد و امام، خلیفۀ خدا بر روی زمین است. از دیدگاه قرآن این منزلت در دست کسانی قرار می گیرد که به بالاترین مقام های معرفتی دست یافته باشند و وظیفۀ بندگی خویش را به بهترین وجه ادا کنند. «و جعلنا منهم ائمهً یهدونَ بامرنا لمّا صبروا و کانوا بآیاتنا یوقنون» (سجده: 24) و از آنان امامان و پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما مردم را هدایت می کردند. برای آنان که صبر کردند و به آیات ما یقین داشتند.
تحقق آرمان های بشریت در چارچوب این موضوع است که معنی و مفهوم می یابد؛ از این رو مسئلۀ مهدویت تبلور و نماد کامل مسئلۀ امامت به شمار می آید؛ بنابراین طرح موضوع مهدویت بدون در نظر گرفتن مبانی فکری بحث امامت، نه قابل درک است و نه قابل طرح. «حضرت مهدی قائم به امر ولایت است و مسئلۀ ولایت و ارتباط آن با نبوت دین این گونه است که ولایت یعنی تقرب به خدا، ولایت جنبۀ حقی دین است. ولایت باید چنان باشد که دوستی میان فرد و خدا بدون فاصله باشد». (صمدی، 1386: 54)
3. عدالت
نیاز و علاقه به عدالت به طور فطری در نهاد هر انسانی وجود دارد و افراد همواره با تمام وجود خواهان عدالت جهانی هستند. فطرت انسان ها به وضوح فریاد برمی آورد که سرانجام صلح و عدالت در جهان فراگیر و بساط ستم برچیده خواهد شد. این اعتقاد کهن، ریشه در فطرت انسان ها دارد و در وعده های پیامبران الهی نیز به چشم می خورد. از جمله مهم ترین مراکز دینی جهت حفظ و گسترش عدالت مسجد است. نقش این نهاد مقدس در گسترش عدالت از کارکردهای آن در زمینه های اجتماعی – سیاسی به شمار می رود. «از دیدگاه فقه اسلام ناب، امام جماعت مسجد که اصلی ترین عنصر گردانندۀ مسجد است باید به زیور عدالت آراسته باشد. به طور طبیعی این امر سبب خواهد شد تا فضای مسجد به عطر دل انگیز عدالت معطر شود.» (نوبهار، 1375: 60)
از زمانی که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) مسجد را بنا نهاد، همواره کسانی که مورد تعدی و ستم قرار می‌گرفتند به مسجد پناه می آوردند. قضاوت های امیرالمومنین علی (علیه السلام) نیز در مسجد کوفه انجام می شد. دادگستر جهان، امام مهدی (عج) هم قیام مقدس خویش را برای حاکمیت عدالت در زمین از مسجدالحرام آغاز می کند. پایگاه آن حضرت نیز مسجد کوفه است. (همان: 59) «عدالت مهدوی از معنای گسترده ای برخوردار است. به نیاز فردی، طبیعی و غریزی انسان، نیاز اجتماعی و نیاز تاریخی انسان نظر دارد؛ از این رو عدالت در جامعه مهدوی در سه سطح تاریخی، اجتماعی و طبیعی (فردی) خود را به تمام مدعیان عدالت نشان می دهد.» (صمدی، 1386: 57) در روایتی از امام صادق (علیه السلام) هر سه سطح عدالت مورد توجه قرار گرفته است: «إذا قام القائم حکم بالعدل و ارتفع فی ایّامه الجور و أمنت به السُل و أخرجت الارض برکاتها و رُدّ کلّ حق إلی أهله و لم یبق أهلُ دین حتی یظهروا الاسلام و یعترفوا بالایمان....»15 آن گاه که قائم قیام کند، به عدالت حکم راند و در زمان او ستم رخت بربندد و به واسطۀ او راه ها ایمن شود و زمین برکاتش را بیرون ریزد و هر حقی به صاحب آن برگردانده شود و پیروان تمام ادیان، اسلام را اظهار و اعتراف به ایمان کنند.
در نظام قرب گرا و خدامحور، عدالت صرفاً هدف نیست؛ بلکه راهی است برای تکامل قرب به سوی حق. استقرار عدالت در جامعه حق گرا برابر با نوسازی معنوی جامعه است. چنین عدالتی شامل ویژگی هایی است از جمله: 1. تکامل و گسترش دیانت و معنویت (تکامل قرب)؛ 2. فقرزدایی به معنای عام آن در توزیع عادلانۀ سهم تاثیر در حیات اجتماعی؛ 3. توزیع عادلانۀ آموزش و فرهنگ و توزیع عادلانه ثروت و امکانات؛ 4. تبعیض زدایی؛ 5. فضیلت مجاهدت اجتماعی؛ 6. فضیلت زهد اجتماعی. (صمدی، 1386: 57)
4. وحدت و همبستگی
یکی از نیازهای اساسی جامعه اسلامی وحدت و همبستگی نیروهای مسلمان بر محور فرامین الهی است. جامعه ای که گرفتار تفرقه و پراکندگی شود بخش مهمی از توان خود را در کشمکش ها و درگیری های داخلی از دست خواهد داد. چنین جامعه ای نه تنها در رویارویی با دشمنان خارجی دچار ضعف و ناتوانی می شود، بلکه توانایی حل مشکلات درونی خود را نیز نخواهد داشت و سرانجام با شکست همه جانبه روبه رو می شود؛ از این رو در مکتب حیات بخش اسلام بر عنصر وحدت در جامعه اسلامی تاکید فراوانی شده است.
برگزاری نماز جماعت از جلوه های نمایش وحدت و همبستگی اسلامی است؛ چراکه مسجد عامل نیرومندی در همبستگی و اتحاد مسلمانان جهان است و اهمیت اجتماعی و فرهنگی آن را از این بابت نمی توان نادیده گرفت؛ به ویژه در دوران معاصر، مساجد به صورت مراکز تربیت روحانی و پایگاه جنبش امت مسلمانان نسبت به سلطه جویان درآمده است و به تدریج مساجد موقعیت سال های نخستین صدر اسلام را به دست آورده اند. (بی آزار شیرازی، 1377: 22، به نقل از مارسل بوازار)
از سویی مسجد عامل تشکّل سیاسی در جامعۀ اسلامی است. این پایگاه «در یک جامعۀ اسلامی با توجه به ویژگی هایی که داراست همواره و در هر عصر و زمانی می تواند چنین نقشی را ایفا کند و محور و مرکز مناسبی برای تشکل و هماهنگی مسلمانان باشد. مومنان حق جو، همه روزه برای تحکیم میثاق بندگی و پرستش در مسجد حضور می یابند. در این همایش عبادی، سیاسی، صلاحیت ها و شایستگی های افراد در زمینه های مختلف روشن می شود و فکر و اندیشۀ سیاسی آنان هویدا می شود.» (نوبهار، 1373: 256)
یکی از راه‌کارهای مهمی که حضرت مهدی (علیه السلام) برای ایجاد همبستگی اجتماعی و محو تفرقه و جدایی در جامعه به کار خواهند گرفت، گسترش جهان‌بینی واحد و ارزش‌های یگانه بر اساس آموزه‌های اصیل اسلام است. براساس روایات، در دوران پس از ظهور، جهان‌بینی یک‌پارچه‌ای بر جهان حاکم می‌گردد و الگوهای رفتاری جامعه نیز به تبع آن جهان‌بینی، یک‌پارچه و منسجم خواهد بود و یکرنگی و یگانگی واقعی در اندیشه و رفتار نمایان خواهد شد.
در زمان ظهور هیچ اختلافی در سرتاسر دنیا به چشم نمی خورد و مردم از هر قبیله و قومی که باشند با کمال صلح و صفا با هم زندگی می کنند. در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) آمده است: «لَیُرْفَعُ عَنِ الْمِلَلِ وَ الْأَدْیَانِ الِاخْتِلَافُ وَ یَکُونُ الدِّینُ کُلُّهُ وَاحِداً، کَمَا قَالَ جَلَّ ذِکْرُهُ: إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلام.» 16پس سوگند به خدا ای مفضل، که اختلاف از ملت‌ها و ادیان برداشته می‌شود و دین یگانه می‌شود، همان‌گونه که خداوند فرمود: همانا دین در نزد خدا اسلام است.
5. گسترش فرهنگ اسلامی
فرهنگ، نقشی بنیادین در سرنوشت جامعه دارد و متناسب با ویژگی های اساسی خود مسیر توسعه همه جانبه را هموار یا مسدود می کند. در فرهنگ اسلامی که خداوند در محور و رأس تمامی امور قرار دارد، توجه به بزرگی و عظمت او سبب می گردد افراد رستگاری را سرلوحه اعمال خود قرار دهند و همواره خداوند را ناظر بر اعمال خود بدانند؛ از این میان افرادى که بیشتر به مسجد مراجعه دارند این ویژگی ها و خصلت های دینی در آنها نمود بارزتری دارد. آنان حقوق دیگران را کمتر ضایع نموده، در زندگى خود نظم بیشترى دارند و آثار و رفتار دینى و فرهنگ مهدوی در زندگى اجتماعى آنان بیشتر به چشم مى خورد.
گسترش فرهنگ اسلامی در زمان ظهور از برنامه های مهدی موعود (عج) بوده و ایشان دین واقعی را با همان ماهیت و صورت حقیقی ارائه می نمایند؛ درحالی که گمان می رود دین جدیدی آورده اند. امام در این دوران، حقیقت ناب اسلام را برای مردم بیان می کنند و مردم را از بیراهه نجات داده و به راه درست هدایت می نمایند و آن‌چنان اسلام را از میان انبوه خرافه ها، تحریف ها و تفسیرهای نادرست بیرون می کشد که بنایی کاملا جدید جلوه می کند. محمدبن عجلان از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده است که: «اذا قام القائم دعا الی الناس الی الاسلام الجدید هداهم الی امر قد دثر و ضل عنه الجمهور و انما سمّی القائم مهدیّاً لانه یهدی الی امرٍ مضلول عنه و سمی القائم لقیامه بالحق.»19 هنگامی که قائم (علیه السلام) قیام کند مردم را به اسلام نو و تازه فراخواند و آنها را به امری که کهنه گشته و مردمان از آن گمراه شده اند هدایت می کند و همانا قائم (علیه السلام) مهدی نامیده شده است، زیرا مردم را به امری راهنمایی می کند که ایشان از آن دچار خطا شده اند و به بیراهه رفته اند و آن حضرت القائم نامیده شده است، زیرا قیام به آن خواهد کرد؛ هم‌چنین در این دوران، تمامی مردم به جای عشق به دنیا عاشق عبادت هستند و کمال خویش را در عبادت و بندگی خدا جستجو می کنند و گرد معصیت نمی گردند. امام صادق (علیه السلام) در این باره می گویند: «... یحسن حال عامه الناس... لایعصی الله فی الارضه...».17 همگان در جامعۀ زمان ظهور یکتاپرست اند و از گناهان و مفاسد دوری می‌کنند. در حدیثی از امام علی (علیه السلام) نیز آمده است: هیچ آبادی ای نخواهد ماند، مگر آنکه در آن‌جا هر صبح و شام به یکتایی خدا شهادت داده خواهد شد.18
6. گسترش امنیت
مسجد همواره حریم امن الهی به شمار می آمده و افراد مورد ستم را در پناه خویش آورده است. نقش مسجد در زمینۀ امنیت تنها در این مبحث خلاصه نمی شود، بلکه این مکان الهی ضامن امنیت جسمی، روحی فرهنگی و... است. در زمان ظهور که افکار منحرف شیطانی و انحرافات گوناگون اخلاقی و فرهنگی گریبان گیر مردم آخرالزمان می شود مسجد مطمئن ترین پایگاه برای مردم خواهد بود. بنا به فرمایش پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) اهل مسجد در این دوران درامانند: «اذا نزلت العاهات و الافات عوفی اهل المسجد.»20هنگامی که مشکلات و بلاها (برای اهل زمین) نازل می شود اهل مساجد درامانند. با توجه به این حدیث، اهل مسجد از انحرافات گوناگون درامان بوده و افکار شیطانی در آنها اثر نخواهد کرد؛ هم‌چنین به فساد ها، انحرافات، بلاها و گرفتاری ها آخرالزمان دچار نخواهند شد؛ لازم به ذکر است که در آرمان شهر مهدوی نیز هیچ‌گونه ترس و دلهره ای وجود ندارد. انسان ها پس از تحمل سختی ها و آشفتگی های روحی و روانی آرامش خواهند داشت و هیچ کس به حقوق دیگری تجاوز نخواهد کرد. «لایظلم احد احداً».21 امام صادق (علیه السلام) به نقل از حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند: «هرگاه قائم ما قیام کند آسمان بارانش را بریزد و گیاهان زمین سر از خاک برون آرند. کینه از دل ها برود و حیوانات درنده رام شوند به گونه ای که زن ها بین شام و عراق بدون هیچ ترسی آمد و شد کنند.»22
7. گسترش علم
تاریخ به خوبی نشان دهندۀ این واقعیت است که مسجد از صدر اسلام کانون مهم آموزش و مرکز اصلی تربیت بوده و حلقه های درس و بحث در آن برپا می شده است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) راه آموزش دین و دانش را در زمان خودشان آن چنان برای مسلمانان هموار نمود که با گذشت زمان، ارتباط مسجد و آموزش به نحو مطلوب تا به امروز باقی ماند؛ اگرچه با توسعۀ علوم، آموزش صورت پیشرفته تری به خود گرفت و مراکز خاص یافت. همان طور که در صدر اسلام یکی از کارکردهای مهم مسجد امر تعلیم و تعلم بود، این پایگاه دینی توانسته این جایگاه را از همان آغاز تاکنون حفظ کند و هم اکنون نیز در حوزه های علمیه جلسات باشکوه بعضی از دروس خارج فقه و اصول در مساجد برگزار شده و در بیشتر مساجد آموزش قرآن و احکام و مسائل عقیدتی و سیاسی آموزش داده می شود. (همتی، 1384: 164)
آن گونه که از احادیث برمی آید مساجد زمان ظهور نیز دارای چنین خصوصیاتی خواهند بود و آموزش علوم اسلامی و قرآن در آن ها همچنان جریان خواهد داشت. حضرت علی (علیه السلام) دراین‌باره می فرماید: «کَاَنی اَنظُرُ الی بِمسجِدِ الکوفهِ و قَد ضَرَبوا الفساطیط یُعَلِّمونَ الناس القرآنَ کما اُنزِلَ.»23 گویی شیعیان مان را با چشم خود در مسجد کوفه می بینم که چادرهایی زده اند و قرآن را آن چنان که نازل شده می آموزند.
امام صادق (علیه السلام) نیز از گسترش علم و دانش در زمان ظهور خبر می دهند: «العلم سبعه و عشرون حرفا فجمیع ما جائت به الرسل حرفان فلم یعرف الناس حتی الیوم غیر حرفین فاذا قام القائم اخرج الخمسه و العشرین حرفا فبثَّها فی الناس و ضمّ الیها الحرفین، حتّى یبثّها سبعة و عشرین حرفاً.»24 علم و دانش بیست و هفت حرف (بیست و هفت شعبه و شاخه) است. تمام آن‌چه پیامبران الهى براى مردم آوردند دو حرف بیش نبود و مردم تاکنون جز آن دو حرف را نشناخته اند، اما هنگامى که قائم ما قیام کند بیست و پنج حرف (بیست و پنج شاخه و شعبه) دیگر را آشکار ساخته و در میان مردم منتشر مى سازد و دو حرف را به آن ضمیمه مى کند تا بیست و هفت حرف کامل و منتشر گردد.
این حدیث به روشنى تکامل بی نظیر علمى را در عصر ظهور مشخص مى نماید. تحولى که به میزان بیش از دوازده برابر نسبت به تمام علوم و دانش هایى که در عصر تمامی پیامبران به بشریت اعطا شد، پیش مى آید و درهاى همۀ شاخه هاى علوم مفید و سازنده به روى انسان ها گشوده مى شود و راهى را که بشر در طى هزاران سال پیموده به میزان دوازده برابر در دوران کوتاهى مى پیماید.
8. گسترش فضائل اخلاقی
رفت و آمد افراد به مساجد تنها از جنبۀ دینی تاثیرگذار نیست، بلکه فوائد و آثار اصلاح تربیتی فراوانی برای انسان حاصل خواهد داشت. انسان در سایۀ این حضور، فوائد بسیاری را نصیب خود می کند. بنا به فرمودۀ امام صادق (علیه السلام) انسان های اهل مسجد از برگزیده ترین و برترین های یک جامعه هستند. پیامبر نیز در حدیثی می فرمایند: آنان که به ندای مؤذنان پاسخ می گویند و به سوی مسجد می شتابند از اهل بهشتند.25
نقش مساجد در تربیت افراد و گسترش فضائل اخلاقی که زمینه ساز ظهور منجی بشریت باشد بسیار مهم و حساس خواهد بود. تربیت منتظران واقعی که هر لجظه آماده اند تا دعوت امام خویش را لبیک گویند و به شرایطی زمانی ای برسند که همه خوبی ها در آن جمع است؛ همان طور که امام حسین (علیه السلام) در این باره می فرمایند: «الخیر کله فی ذلک الزمان یقوم قائمنا.»26 در این زمان هیچ کس با دیگری دشمنی ندارد و مردم به هم حسادت نمی ورزند و همه با هم صمیمی هستند. رسول خدا نیز در این خصوص می فرمایند: «... و لا تشاح و لا تحاسد و لاتباغض.»27
نتیجه گیری
1. مسجد مهم ترین مرکز ترویج مهدویت است.
2. نقش مساجد در زمینه های گوناگون فرهنگی، ارتقای سطح فکری و فرهنگی جامعه و پاسخ به شبهات افراد، در زمینه تربیتی، تربیت منتظران واقعی، کمک به افراد جهت کسب معرفت به وجود مقدس حضرت و در زمینه سیاسی مبارزه با دسیسه های دشمنان و ایجاد همبستگی میان افراد جامعه است.
3. مولفه های مشترک میان مسجد و مهدویت شامل توحید، امامت، عدالت، وحدت و همبستگی، گسترش فرهنگ اسلامی، گسترش امنیت، گسترش علم و گسترش فضائل اخلاقی است.
3. مساجد پس از ظهور به لحاظ شکل ظاهری بسیار ساده و به دور از هرگونه تجمل گرایی هستند و به طور کامل سنت نبوی در آن ها رعایت خواهد شد و از این نظر با مساجد قبل از ظهور متفاوتند؛ اما از لحاظ کثرت جمعیت مسلمانان در مقیاس های بزرگتری نسبت به مساجد قبل از ظهور ساخته خواهند شد.
پیشنهادات
1. جذب افراد به ویژه جوانان به مساجد.
2. توجه به کارکردهای مجالس و مراسم مهدوی در مساجد.
3. وجود امام جماعات عالم، جهت آگاه تر ساختن افراد با مسئلۀ مهدویت.
4. تلاش در جهت فراهم آوردن برنامه های فرهنگی و نشست ها پیرامون مسئلۀ ظهور در مساجد.
5. تعلیم و تربیت مبلغان دینی جهت پاسخ گویی به پرسش های افراد در زمینۀ مهدویت.
6. احیای مراکز آموزشی مساجد.
پی نوشت
1. مستدرک الوسائل، ج3، ص355.
2. برای اطلاع بیشتر در این زمینه ر. ک طالقانی، غلامرضا، مدیریت مسجد؛ تدوین الگوی شایستگی منابع انسانی، نشریۀ پژوهش‌های مدیریت منابع انسانی، پاییز و زمستان 1389، ش3 و 4.
3.غررالحکم، ص 248.
4. جهت آگاهی بیشتر در این خصوص ر.ک مقالۀ نقش مساجد در استحکام انقلاب اسلامی، دکتر سید مصطفی ابطحی، مندرج در کتاب فروغ مسجد 4، 1385، ص 204.
5. بحار الانوار، ج 8 ، ص 368.
6. الارشاد، ج2، ص 360.
7. بحارالانوار، ج 52، 362.
8. همان، ص 323.
9. وسائل الشیعه، ج 3، 488.
10. مجمع البیان، ج 5، ص 72.
11. الارشاد، ص 705.
12. مهدی موعود، ص 1159.
13. همان، ص 649.
14. بحار الانوار، ج 52، ص 365.
15. فلاح السّائل، ص 200.
16. بحارالانوار، ج 53، ص 4.
17. همان، ج 52، ص 128.
18. همان، ج ۵۱، ص ۶۰.
19. الارشاد، ص 44.
20. مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۲۲۶.
21. بحارالانوار، ج ۵۲، ص۱۹۵.
22. همان، ص ۳۱۶.
23. همان، ص 364.
24. همان، ص 336.
25. الغیبه، ص 213.
26. بحارالانوار، ج81، ص154
27. کنزالعمال، ج14، ص 333.
منابع
1. قرآن کریم
2. بی آزار شیرازی، عبدالکریم، مسجد قلب جامعه، نشر زکات علم، 1377.
3. شریف پور، رضا، مسجد و انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1380.
4. شفیعی سروستانی، ابراهیم، معرفت امام عصر و تکلیف منتظران، چ سوم، تهران، نشر موعود عصر (عج)، 1387.
5. جهانیان، ناصر، جهانی سازی، عدالت اقتصادی و مهدویت، نشریه روان‌شناسی و علوم تربیتی (راه تربیت)، سال هفتم، ش 19، تابستان 1391،صص 163- 216.
6. حسینی بهارانچی، سید محمد، دوله المهدی یا حکومت امام زمان، چ اول، نشر مولف، 1381.
7. حیدری، نورالله، مقاله مدیریت مسجد، مندرج در کتاب فروغ مسجد2 (مجموعه سخنرانی ها و مقالات برگزیده دومین همایش هفته جهانی مساجد)، چ اول، تهران، ناشر موسسه فرهنگی ثقلین، 1384.
8. دلاوری، شکوه، ویژگی های منتظران حضرت مهدی، استاد راهنما محمود ترابی، دانشگاه جامعه الزهرا، 1383،
9. دوانی، علی، مهدی موعود (ترجمه جلد سیزدهم از بحارالانوار)، چ سی ام، انتشارات دارلکتب الاسلامیه، 1382.
10. رضایی بیرجندی، جایگاه مسجد در فرهنگ اسلامی، تهران، موسسه فرهنگی ثقلین، 1382.
11. رهبری، حسن، مسجد نهاد عبادت و ستاد ولایت، چ دوم، نشر دبیرخانه ستاد عالی کانون های فرهنگی هنری مساجد، 1382.
12. صمدی، معصومه، مهدویت رسالت نظام تعلیم و تربیت در شکل دهی جامعه مهدوی، نشریۀ علوم انسانی دانشگاه امام حسین(علیه السلام)، ش 66، شهریورماه، 1386، صص 47 - 74.
13. ضرابی، عبدالرضا، نقش و عملکرد مسجد در تربیت، نشریۀ علوم انسانی «معرفت»، ش 33، فروردین و اردیبهشت 1379، صص 61 - 75.
14. طالقانی، غلامرضا، مدیریت مسجد: تدوین الگوی شایستگی منابع انسانی، نشریه پژوهش‌های مدیریت منابع انسانی، ش 3 و 4، پاییز و زمستان، 1389، صص 55- 80.
15. طبسی، نجم الدین، چشم اندازی به حکومت مهدی (عج)، چ هفتم، نشر بوستان کتاب، 1388.
16. عباسی، رسول، الگوی اثربخش مسجد، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1391.
17. عبدالامیر الانصاری، محمدرضا، مسجد و جوانان، ترجمه سید ابوالحسن هاشمی، چ اول، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1379.
18. فصلنامه تخصصی انتظار، سال دوم، ش5، پاییز، 1381.
19. لطیفیان، مرتضی، نقش مسجد در رشد بهداشت روانی، نشریۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ش 2، بهار 1365،صص 95 - 105.
20. محمدی، محسن، مقاله بررسی نقاط ضعف و قوت مساجد مندرج در کتاب، فروغ مسجد2 (مجموعه سخنرانی ها و مقالات برگزیده دومین همایش هفته جهانی مساجد)، چ اول، تهران، ناشر موسسه فرهنگی ثقلین، 1384.
21. مرتضایی، مریم، اندیشه مهدویت و نقش آن در سلامت روانی، استاد راهنما رضا همایی، دانشگاه پیام نور زرین شهر، 1384.
22. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی (علیه السلام)، چاپ بیست و هفتم، تهران، انتشارات صدرا، 1384.
23. نوبهار، رحیم، سیمای مسجد، ج دوم، نشر مولف، 1373.
24. ________، مسجد نمونه، ناشر ستاد اقامه نماز، 1375.
25. همتی، عباس، مقاله نقش محوری مساجد در تامین اهداف چندمنظوره، مندرج در کتاب فروغ مسجد2 (مجموعه سخنرانی ها و مقالات برگزیده دومین همایش هفته جهانی مساجد)، چ اول، تهران، ناشر موسسه فرهنگی ثقلین، 1384.