باسمه تعالی

 

چکیده

مسجد بزرگ‎ترین پایگاه فرهنگی^_ دینی مسلمانان است از گذشته تا به امروز مورد توجه قرارگرفته است و افراد در عمران و آبادانی آن نقش مهمی را ایفا کرده اند.

این مقاله با بررسی شیوه‎های نو در جلب مشارکت مردم سعی دارد تا شیوه های عمران مادی و معنوی مساجد را بیان نموده تا از این کارکردها برای تعالی هرچه بیشتر جامعه استفاده شود؛ بنابراین در بررسی‎های انجام شده به‎دنبال بیان این مطلب هستیم که مساجد دارای ظرفیت‎های بسیار خوبی در اشاعه فرهنگ اسلامی هستند که می‎توان با برنامه‎ریزی‎های دقیق و سیاست‎گذاری مناسب جامعه در پیش‎برد اهداف، به ارتقاء سطح آگاهی افراد کمک نمود.

کلید واژه: مسجد، مشارکت، عمران، امام جماعت، هیئت امنا، معماری، جوانان

 

مقدمه

مساجد همواره نقشی کلیدی در زندگی مردم داشته‎ و به‎دنبال تأمین اهداف متعالی امت اسلامی بوده‎اند. از صدر اسلام تا به امروز، مسجد مرکز فعالیت‎های متعددی به‎شمار ‎آمده و بسیاری از امور اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در این مکان مقدس انجام گرفته ‎است؛ اما با گذشت زمان و توسعه جوامع، مسجدها دیگر نتوانستند پاسخگوی نیاز مردم باشند و به همین علت کارکردهای مسجد نیز تغییر یافت.

 امروزه مساجد نیازمند شیوه‎های نو در جلب مشارکت مردم در تمام زمینه‎ها برای عمران مادی و معنوی هستند، اموری که از سوی دست‎اندرکاران مساجد نادیده گرفته شده و یا کمتر مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به پیشرفت‎های گوناگون در کشور باید به فکر ارتقای سطح کمی و کیفی مساجد باشیم؛ هدف ما در این مقاله ارائه راه‌کارها و استفاده از توان‎هایی است که علاوه ‎بر قابل اجرا بودن، سبب ترغیب افراد به مسجد شده و بر زندگی مردم تأثیر مثبتی بگذارد؛ بنابراین در این مقاله به سوالات زیر پاسخ خواهیم گفت:

1) مشارکت افراد در آبادانی مساجد چگونه باید باشد؟

2) راه‌کارهای جدید جلب مشارکت مردم در عمران مادی و معنوی مساجد چیست؟

3) انتخاب نیروی انسانی در مساجد چگونه باید صورت گیرد؟

مشارکت چیست و اهمیت مشارکت در آبادانی مساجد چگونه است؟

تاریخ حیات انسان‎ها تاریخ همکاری است. زمانی که انسان برای نخستین‎بار دریافت که با تجمیع توان‎ها می‎تواند بر مشکلات خود غلبه کند مشارکت به‎وجود آمد. مشارکت در اصل پاسخ به ندای فطری انسان است و با گذشت زمان در زندگی انسان‎ها موجب بهبود عدالت اجتماعی می‎گردد.

مشارکت واژه‎ای عربی و بر وزن مفاعله است و به فعالیت‎هایی گفته می‎شود که حداقل دو طرف داشته باشد و هر طرف نسبت به طرف مقابل، عمل مشابه متقابلی را انجام می‎دهد؛ بنابراین افراد با مشارکت در فعالیت‎ها ضمن سود بردن از نتایج همکاری با یکدیگر در رسیدن به یک هدف واحد قرار می‎گیرند که علاوه‎ بر ارتقاء سطح آگاهی‎شان به فرهنگ‎سازی واحدی می‎رسند. مشارکت امری داوطلبانه، آگاهانه و متعهدانه است که در تصمیم‎گیری و اجرای فعالیت‎های معنوی و مادی افراد بسیار موثر است. مشارکت به‎ عنوان یک فرایند اجتماعی سعی دارد تا همه افراد جامعه را در تمام مراحل توسعه شرکت دهد.

لازم به ذکر است که در تمام ادوار گذشته و ادیان‎ الهی، مشارکت امری ضروری بوده و به همکاری افراد با یکدیگر نگاهی ویژه وجود داشته است. اسلام نیز به‎ عنوان کامل‎ترین دین به این امر توجه داشته است.

در سال‎های اخیر، توسعه ملی در کشورهای جهان‎سوم، نیاز به مشارکت و وفاق اجتماعی فعال را بسیار ضروری کرده است تا هم زمینه برخورد و اختلاف را کم کند و هم بهره‎برداری از منابع انسانی و محیطی را آسان‎تر سازد؛ بدون تردید یافتن راه حلی مناسب برای غلبه بر مشکلات اجتماعی از توان دولت‎ها خارج است و در این میان مراکز پژوهشی و مدنی وظیفه سنگینی را برای برنامه‎ریزی و حل مشکلات مردم برعهده دارند.

در آغاز اسلام، تأسیس مسجد قباد و انتخاب مکانی برای بنای مسجد نبوی در همان لحظات اولیه ورود پیامبر به مدینه، نشانگر نگاه ویژه ایشان به بنیان مسجد و تشکیل اجتماعاتی در مسجد برای تحولات فردی و اجتماعی آینده بود.

مسجد از ابتدا پایگاه تبلیغاتی دین بود؛ هم‌چنین باید گفت اغلب افرادی که بیشتر به مساجد رجوع می‎کنند، کمتر حقوق دیگران را ضایع می‎سازند و در زندگی شخصی خود نظم خاصی را پیش می‎گیرند؛ از سوی دیگر کمبود ارزش‎های معنوی در جامعه سبب بی‎اعتمادی افراد به یکدیگر شده و زمینه را برای ایجاد بی‎نظمی و آشوب به‎ ویژه در سطح محله‎ای فراهم می‎کند.

فرد برای زندگی در اجتماع باید هنجارها و الگوهای رفتاری جامعه را در زندگی اجتماعی خود پیاده کند. همان طور که کودک از همان سنین ابتدایی با مشاهده اعمال اطرافیان خود کنجکاو می‎شوند و به تکرار همان کارها می‎پردازد. مؤثرترین عمل نیز در روند اجتماعی شدن افراد، نماز است؛ به‎گونه‎ای که نگرش‎ها و باورهای افراد را مورد تاثیر فراوان قرار می‎دهد و اشخاص از جامعه‌پذیری بهتری برخوردار می شود، حقوق دیگران را بیشتر رعایت کرده و خود را به اخلاق نیکو آراسته می‎نماید.

آسیب‎های اجتماعی موجود در جامعه، والدین را بر آن داشته تا به  نوعی جلوی آسیب‎پذیری فرزندان خود را بگیرند و مساجد می‎توانند با تشکیل کارگروه‎ها، آموزشی سالم را ترویج دهند که خود این امر روحیۀ مشارکت، تعاون و همکاری را در افراد تقویت می‎نماید.

مشورت در امور مختلف به افراد توصیه شده است؛ چنان‎که در قرآن کریم، اصل مشورت کردن مورد تاکید قرار گرفته‎ است: «والذین استجابو لربهم و اقامو الصلوه و امرهم شوری بینهم و مما رزقنهم ینفقون» و کسانی‎که دعوت خداوندشان را پاسخ گفتند و کارشان در میان آنها به مشورت انجام می شود و از آن‌چه آنان را انفاق داشته‎ایم، ارزانی می‎کنند.¹

یکی از نمونه‎های قابل دسترس برای آموزش مشارکت، برگزاری نماز جماعت به  صورت مداوم در مساجد است. اصولا روحیه جمعی، روحیه خاصی است و با این روش‎ می‎توان هماهنگی و انضباط را درمیان مسلمانان به نمایش درآورد. با برگزاری نماز جماعت و قرار گرفتن افراد در یک صف منظم، نه  تنها اختلاف طبقاتی که در میان مردم وجود دارد از هم می‎شکند، بلکه دیگر کسی به دلیل موقعیت اجتماعی خود بر دیگری فخر نمی‎فروشد و هم‌دلی میان مردم بیشتر می‎شود. پیامبر صلی الله علیه وآله در این خصوص می فرمایند: «مَن رَأیتُمُوهُ یُصَلِّی فِی المَسجِدِ جَماعَةً فَظَنُّوا بِهِ کُلَّ خَیر»؛ٍ هر‎گاه دیدید کسی در مسجد نماز به جماعت می‎گزارد، در هر کار خیری به او خوش‎گمان باشید.²

بنابراین باید به اصلاح جامعه پرداخت، زیرا قرار گرفتن روح انسان در محیطی نامناسب سبب ترک نماز می‎شود و اگر در اجتماع روح معنویت جاری باشد افراد به نماز گرایش بیشتری پیدا می‎کنند.

نماز به  عنوان عملی اجتماعی در افراد متعدد گوناگون است، اما کسب جایگاه مطلوب در جامعه انسان را به برقراری روابط اجتماعی متمایل کرده و موجب بسیاری از اعمال انسان می‎شود.

لازم به ذکر است که مسجد کانون اصلی مشارکت مردم در تمام زمینه‎ها است واگر به جنبه‎ حل اختلاف مساجد توجه ویژه نشود، این پایگاه اصلی وحدت، جایگاه اصلی خود را از دست داده و به مرکزی برای اختلاف افکنی تبدیل می‎گردد و نتیجه مستقیم آن از هم ‎پاشیدگی امت اسلامی و تسلط دشمنان بر حکومت اسلامی می‎گردد؛ علاوه بر این، مساجد مکانی مهم برای برگزاری محافل دعا و نیایش هستند و نباید تنها به کارکرد عزاداری آن توجه کرد، بلکه با تقویت فرهنگ‎سازی برپایی مراسم‎های مولودی و تجمیع مردم برای سرور و خوشحالی در دید مردم تحولی ایجاد نمود.

از ابتدای انقلاب نیز رهبران مذهبی ما به امر مشارکت نگاهی ویژه داشتند؛ به  طور مثال امام خمینی(ره) به مردم ایران توصیه می‎کند که در مشکلات شریک هم باشند و معتقدند که بازسازی و سازندگی تنها از طریق تعاون امکان پذیر است. ایشان انقلاب را نمونه کامل مشارکت مردم بر‎شمرده و بیان می‎دارد. اگر همه قشرها با هم یک‎دل و یک‎پارچه باشند هیچ قدرتی نمی‎تواند در مقابل آنها ایستادگی کند؛ اما تنهایی هر فردی سبب شکستگی او خواهد شد.

مقام معظم رهبری نیز به این امر مهم توجه ویژه‎ای دارند و به‎گونه‎ای که سال 1384 را سال «هم‌بستگی و مشارکت عمومی اعلام داشتند.» ایشان نیز هویت هر جامعه را ملت آن می‎دانند و آن سال را به دلیل برگزاری انتخابات صحنه‎ای سرنوشت‎ساز دانستند.

ایجاد جذابیت در کادر مساجد

با توجه به پیشرفت تکنولوژی ارتباطات، جهان به صورت دهکده‎ای کوچک درآمده است که در آن هر فردی می‎تواند به  راحتی از اوضاع دیگران به طور کامل مطلع گردد. امروزه شیوه‎های نوین در رسانه‎های جمعی سعی در خدشه‎دار کردن اذهان مردم به‎ ویژه مسلمانان دارند. رسانه‎های جمعی چون ماهواره و رادیو با استفاده از دانش به‎روز روانشناسی، احتیاجات مردم را شناسایی می‎کنند و سعی در سمت و سو دادن به آنها هستند و به‎صورت شبانه روزی به ترویج افکار خود می‎پردازند. حال این سوال پیش می‎آید که آیا هر کسی می‎تواند هدایت مردم، به‎ویژه قشر جوان و در معرض خطر را برعهده بگیرد، در حالی‎که در جهان امروز، دین و اندیشه‎های دینی به شدت مورد تهاجم قرار می‎گیرند؟ بدون شک انجام این وظیفه الهی و تبلیغ معارف با تصریحات متعددی که در دین ما انجام گرفته‎ است، اهمیتی صدچندان می‎یابد.

استفاده از روحانیون کارآمد

امام جماعت مهم‎ترین رکن در مسجد است که می‎تواند با عملکردی مناسب و صحیح، زمینه خوبی را برای جذب جوانان به مساجد ایجاد کند. جوانی به‎عنوان مهم‎ترین دوران در ساخت اصول شخصیت انسان است. «علاوه براین تهاجم فرهنگی در سال‎های اخیر شرایطی را به‎وجود آورده که تصمیم‎گیری را برای جوانان مشکل ساخته است؛ به دلیل این‌که جوانان آینده انقلاب هستند بر حساسیت رفتار و بینش جوانان می‎افزاید». (محمدی،1383: 322)

«امروزه مدیریت به یکی از ضروری‎ترین نیازهای بشر تبدیل شده است و مدیریتی صحیح حتی در شرایط نابسامان می‎تواند عاملی بسیار موثر در تعالی جامعه محسوب ‎شود. مدیر اصلی مسجد امام جماعت و به همراه او هیئت امنا که تشکیل شده از افراد خوش‎برخورد و کارآمد هستند، وظیفه رهبری مسجد را برعهده دارند». (حیدری، 1383: 349) «مدیریت کامل وقتی صورت می‎گیرد که یک روحانی و عالم به صورت فعال و دائمی در مسجد حضور داشته باشد». (همان: 351)

هم‎اکنون به برکت جمهوری اسلامی ایران مدرسه‎های مختلف علمیه در سراسر کشور راه‎اندازی شده و به پرورش نیروهای جوان و مستعد تبلیغ می‎پردازد. انتظار می‎رود که روحانیون محترم، هم به معارف اسلامی آشنا باشند و هم بیان امروزی و جوان‎پذیر داشته باشند. در جذب روحانیون و مبلغین باید به شرایط آن‎ها توجه نمود، هم‌چنان‎که قرآن کریم انجام این امر را بدون علم و آگاهی نکوهش می‎کند و آن‎ را شایسته عذاب الهی می‎داند. شرایط مختلفی وجود دارد تا یک فرد بتواند مدیریت مسجد را در دست بگیرد که از آن جمله می توان به این موارد اشاره نمود:

 

فقهی و علمی

امام جماعت باید از نظر فقهی دارای صلاحیت‎هایی باشد که در همه‎ جا بیان شده است. «بالغ، عادل، حلال‎زاده، شیعه دوازده امامی باشد، آشنا به تلفظ صحیح نماز باشد و احتیاط واجب است که اگر مریضی خاصی دارد که مانع خواندن نماز می‎شود، امامت جماعت صحیح نمی‎باشد». (محمدی آشنانی، 1377: 25)

هم‌چنین روحانی باید مطالعات روزانه روزنامه‎ها و اخبار را داشته باشد و به اخلاق و تعلیم و تربیت اسلامی، فن مشاوره، ادبیات فارسی و اصطلاحات روز، تاریخ، شعر، داستان معما، فکاهی، اقتصاد و مسائل روز آگاهی داشته باشد و در صحبت‎ها و سخنرانی‎هایش از آنها سخن بگوید و در تفهیم بهتر مسائل از این موارد استفاده کند تا موجب جذب افراد به مسجد شود.

 

وضعیت ظاهری

اولین چیزی که در برخورد اول و در ظاهر افراد جلب توجه می‎کند، نوع پوشش و لباس فرد است که نشان‌گر شخصیت و نوع تفکر اوست. با توجه به رشد روزافزون اسلام و اهمیت یافتن تبلیغ دین در جامعه باید به نوع اثرگذاری مبلغ توجه ویژه‎ای شود. مبلغان باید از پوشش هایی استفاده کنند که القاکننده آرامش در افراد شود. «مبلغ باید از نظر ظاهری آراسته باشد و از سلامت جسمانی برخوردار باشد. آراستگی مبلغ در جذب جوانان تاثیر بسیاری دارد، زیرا بیشتر افراد از ظاهر انسان‎ها پی به باطن افراد می‎برند و رغبت هم‎صحبتی با طرف مقابل را پیدا می‎کنند. مبلغ باید مرتب دندان‎هایش را مسواک بزند و دهانش را خوشبو نگه دارد.» (همان: 113)

 

گفتار

روحانیون باید به‎گونه‎ای سخن بگویند که در مردم رغبت نشستن و استفاده از صحبت‎های آنها ایجاد شود. قدرت بیان در ارائه مطالب امری ضروری است که با تمرین‎های مختلف می‎توانند به این مهم دست یابند تا موجب ارتباط و صمیمیت بیشتری میان مردم و روحانیون می‎شود. «البته بهتر است که در ارائه هر موضوعی به نکته‎های روانشناسی و چگونگی تاثیرگذاری توجه کرد؛ مثلا انتخاب عنوان زیبا برای سخنرانی‎های خود بیابند. جلسه سخنرانی نباید به‎صورت یک‎طرفه برگزار گردد، بلکه باید مجالی برای ایراد نظر و سوال‎های جوانان نیز درنظر گرفته شود.» (محمدی، 1383، 331)

 

رفتار

داشتن چهره‎ای گشاده و اخلاق خوب همیشه مورد تاکید بزرگان ما بوده و همواره به داشتن برخورد خوب از سوی کسانی که عهده دار وظیفه تبلیغ و اشاعه فرهنگ دینی در جامعه هستند تاکید بسیاری  شده است. مبلغ باید با اخلاق و سرشت نیکو سعی در جلب افراد داشته باشد و زمینه را برای تبلیغ سازنده آماده سازد. «برخورد محبت‎آمیز و آگاهی از نظرات جوانان زمینه خوبی را برای گرایش جوانان به مسجد فراهم می‎کند. امام جماعت نه تنها داخل مسجد، بلکه باید بیرون از مسجد نیز به گرمی با جوانان برخورد کند. این احترام باید به‎صورت شنیدن و تحمل کردن و البته تعیین راهی درست برای هدایت جوانان باشد.» (همان: 331)

 

استفاده از امکانات به‎روز

امامان محترم جماعت مساجد در جذابیت مساجد نقش مستقیم و مهمی را ایفا می کنند، هرچه روحانیون مساجد خود را بیشتر با تکنولوژی‎های جدید به روزرسانی کنند، هم‌چون تسلط بر اینترنت و کامپیوتر، ارائه مطالب علمی از طریق پاورپوینت و استفاده از ویدئو پروژکشن و غیره، سبب می‌گردد جوانان بیشتری برای یافتن پاسخ سوالات و شبهات خویش به مسجد و امام جماعت مسجد مراجعه کنند.

 

تامین مالی امام مسجد

تامین مالی امام مسجد بسیار ضروری است. دریافت حقوق ماهیانه و بیمه عمر و تامین اجتماعی به نوعی دغدغه امرار معاش را از روحانیون می‎گیرد و انگیزه کافی برای فعالیت‎های مختلف در آنها به‎وجود می‎آورد؛ در این‎صورت به دلیل حضور امام جماعت در ساعت‎های مختلف روز افراد متعددی برای رسیدگی به کارهای به مسجد رجوع می‎کنند و زمینه‎ای برای حضور افراد مختلف به ‎وجود می‎آید.

 

به‎کارگیری هیئت امنای مناسب

نه تنها مساجد مرکز تعالی افراد هستند، بلکه کانون فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بوده است و از صدر اسلام اصیل‎ترین سازمان در جامعه اسلامی محسوب می‎شده است؛ بنابراین با این وظایف گسترده، نیاز به مراقبت و مدیریت حساب‎‎شده‎ای دارند تا با همت و تلاش دست‎اندرکاران خود زمینه‎ای برای پرورش انسان‎های متعالی فراهم آورد؛ در همین راستا به‎سازی و تحول در مساجد امری لازم است که جمعی از اهل نظر، توانمند و دارای صلاحیت بالا باید به عنوان هیئت مدیره اداره امور مختلف مسجد را بر‎عهده گرفته و سعی در اصلاح روزبه‎روز این مکان مقدس داشته باشند.

هیئت امنا می‎بایست طی انتخاباتی از بین مردم برای مدت معینی انتخاب گردند. بهتر است اعضاء ثابت هیئات امنا از افرادی تعیین شوند که علاوه بر توان اقتصادی، دارای روحیه فرهنگی باشند تا از آزادی عمل و  فعالیت فرهنگی روحانی مسجد و حضور جوانان و نوجوانان در مسجد ممانعتی به عمل نیاورند.

از سال‎های قبل هیئت امنا تحت نظارت امام جماعت شروع به فعالیت نموده که در جاهای مختلف شرح وظایفی برای آنها تدوین شده است. «هیئت امنا، مدیریت مسجد است که تمامی فعالیت‎های مسجد تحت هدایت و نظارت آنها است. با کمک گرفتن از جوانان در هیئت امنا می‌توان رقابتی سالم‎ را در میان جوانان و بزرگسالان به‎وجود آورد.» (همان: 341) بهتر است که هیئت امنا نظر جوانان را در مسائل گوناگون جویا شود و در صورتی که نظر سازنده بود آن ‎را اجرا سازد؛ این عمل باعث شخصیت‎دهی به جوانان شده و سبب می شود آنان خود را در تصمیم‎گیری‎های مسجد دخیل ‎بدانند. «هیئت امنا می‎توانند با دعوت از افراد هنرمند، موجب جذب افراد شود و استفاده از ابزارهای صوتی و تصویری و برگزاری مراسم‎های مختلف را انجام دهند. در اجرای مناسبت‎ها باید از کلیشه‎ای بودن آنها دوری کرد و در دکور و جایگاه مراسم‎ها به‎گونه‎ای عمل کرد که باعث جذب جوانان شود.» (حیدری، 1383: 354)

از آن‌جا که «انسان در تمام مراحل زندگی خود نیاز به الگو دارد و به مرور زمان این تقلید آگاهانه‎تر می‎شود. هیئت امنای مسجد می‎بایست الگوهای مناسبی را که در شهر وجود دارند را شناسایی کرده و آنها را به مسجد دعوت کنند تا افراد آنها را ببینند یا از سخنرانی آن‎ها در مسجد بهره‎مند شوند و این اقدام مثبتی است که موجب ترغیب افراد مختلف به مسجد می‎شود».(محمدی، 1383: 343)

بهترین هیئت امنا والاترین ارزش‎ها را به مسجد می‎دهد، به‎موقع سیاست‎گذاری می‎کند، فقط در زمان‎های مشخصی در کار دیگران دخالت می‎نماید، پیش‎بینی‎های لازم در امور مختلف داشته باشد و در زمان‎های خاص به بررسی عملکردهای خود می‎پردازد.«در هیئت امنا باید هم‌بستگی لازم وجود داشته باشد و با رفتاری سالم سعی در ارتباط با گروه‎های مختلف در داخل مسجد داشته ‎باشد. از آن‌جا که هیئت امنا جهت‎دهی کل مسجد را برعهده دارند، به‎عنوان مرجع حل اختلافات داخل مسجد محسوب می‎شوند.» (عباسی، 1391: 30 ^_ 31)

هیئت امنا از کمیته‎هایی تشکیل می‎شود که در کنار یکدیگر به انجام اموری می‎پردازند. لازم به ذکر است که کارآمدی این کمیته‎ها است که هیئت امنای موفق تشکیل می‎شود. «هیئت امنا می‎تواند با شناسایی افراد خیر برای کمک به مسجد و تهیه منابع مالی دائمی برای مسجد و کسب درآمد برای مسجد باشد. افتتاح حساب برای مسجد و اعلام آن نیز از فعالیت‎های دیگر هیت امنا می‎باشد.» (حیدری، 1383: 355)

 

استفاده از خادمان جوان

خادمان مساجد نقش بسیار زیادی در جلب افراد به مسجد دارند. اکثریت خادمان و سرایداران مساجد، افرادی هستند که بضاعت مالی خوبی ندارند و به‎جهت رفع نیازها و مشکلات معیشتی زندگی خود، خادمی مسجد را برعهده گرفته‎اند. اکثریت خادمان مساجد از نظر سنی مسنّ هستند و برخی از آنها از نظر عقیدتی نیز ضعیف هستند. از خانه سرایداری مسجد برای اسکان و از آب و برق و گاز و تلفن مجانی مسجد هم استفاده می‌کنند، اما چون با عشق و علاقه این پست مهم دینی را برعهده نگرفته اند، حال و حوصله شلوغی مسجد را ندارند و هرچه مسجد خلوت تر باشد آنها در آسایش بیشتری به امرار معاش خود می پردازند. این دلیل بسیار مهمی است که مانع حضور جوانان و نوجوانان و کودکان به مسجد می شود و حتی جلوی برگزاری کلاس‎های آموزشی در مسجد را می‌گیرند.

با وجود این ضعف‎ها باید به بازنگری جدی در مورد خادمان بپردازیم. در استخدام خادمان باید شرایط خاصی گذاشته شود که تنها سالمندان برای این کار انتخاب نشوند، بلکه با به‎کارگیری نیروهای جوان‎تری که رسیدگی به امور مساجد را بهتر انجام می‎دهند، زمینه را برای حضور افراد مختلف به مسجد آماده ساخت. با وجود این مانع بزرگ، انتظار حضور گسترده جوانان و نوجوانان را در مسجد را نباید داشته باشیم.

خادم مسجد هم باید کسی باشد که اولاً جوان، خوش‌صدا و خوش‌قیافه باشد؛ ثانیاً استاد قرآن باشد و خودش بتواند به بچه‌های محله قرآن بیاموزد و سوم این‌که حداقل تحصیلاتش دیپلم باشد. اگر جوانی این‌گونه بود می‌تواند خادم مسجد شود و زندگی‌اش هم از این طریق تأمین شود.

خادمان باید اعتقاد به مبانی اسلامی داشته و با عشق و علاقه این پست را قبول کنند و افتخار جفت کردن کفش نمازگزاران و عبادت کنندگان مسجد را داشته باشند. برای رفع این مشکل می‌بایست برای خادمان مساجد دوره‎های آموزشی برگزار شود و برای ایشان حقوق و مزایایی در نظر گرفته شود که دغدغه امرار امعاش نداشته باشند و در خدمت مسجد و نمازگزاران و مخاطبان مسجد باشند.

 

برگزاری دوره‎های آموزشی

از دیدگاه پیامبر نه تنها مسجد یک مرکز عبادی فردی به شمار می‎آید، بلکه کانون تحولات و اصلاحات جامعه نیز است. امروزه اقشار مختلف جامعه در معرض مستقیم تهاجم فرهنگی قرار دارند و با توجه به دیدگاه بزرگان دین ما باید به تقویت مراکز دینی خود بپردازیم تا جلوی بسیاری از ناهنجاری‎های جامعه گرفته شود. باید درنظر داشت که مساجد، تنها محلی به  منظور برگزاری مجالس ترحیم و عزاداری نیست، بلکه باید با برنامه‎ریزی درست و کارآمد به‎گونه‎ای عمل شود که افراد برای برپایی مراسم‎های عقد، تعلیم و تربیت و تصمیم‎گیری‎های اجتماعی نیز به مساجد رجوع کنند؛ به‎عبارت دیگر مسجد مکانی برای انجام نماز و دیگر مراسم مذهبی خاص نباشد. «مساجد در زمینه‎های گوناگون نقش محوری دارند و به دنبال تامین اهداف متعدد جامعه اسلامی هستند و تمام افرادی که به مسجد رجوع می‎کنند به‎دنبال جلوه‎گر ساختن جایگاه مسجد هستند». (همتی، 1383: 162) پیامبر (ص) در این باره می‎فرمایند: کُلُّ جُلوسٍ فِی المَسجِدِ لَغوٌ إلّا ثَلاثَةً : قِراءَةُ مُصَلٍّ أو ذِکرُ اللَّهِ أوسائلٌ عَن عِلمٍ

هر نشستنی در مسجد بیهوده است مگر نشستن سه کس: نمازگزاری که [قرآن] قرائت کند؛ کسی که ذکر خدا بگوید و کسی که به جست وجوی دانش باشد.³

در ابتدا می‎توان با تشکیل ستادهای حفاظت اجتماعی در مساجد، فریضه واجبی چون امر به معروف و نهی از منکر را وارد محله‎ها نمود، به امید آن‌که روز به روز به برقراری امنیت اجتماعی در سطوح شهری و محله‎ای کمک شود.

همان‎گونه که در گذشته و در بدو تاسیس مساجد مردم برای انجام کارهای خود به مساجد می‎رفتند، امروزه نیز از این وجه مساجد می‎توان استفاده نمود؛ مساجد پایگاه فرهنگی^_ دینی مردم محسوب می‎شوند و در این راستا می‎توان از ابزارهای تبلیغی خوبی برای جلب نظر مردم استفاده نمود.

 

کانون‎های مختلف

با برگزاری کانون‎هایی در زمینه‎های مختلف، امکان حضور بیشتر افراد در مساجد به‎وجود می‎آید. «تشکیل کلاس‎های قرآنی، هنری و... به‎ویژه برای نسل جوان اهمیت بسیاری دارد؛ در برگزاری کلاس‎ها باید به نوع دسته‎بندی و ترتیب ارائه مطالب توسط مربی دقت نمود، ارائه مطالب باید دسته‌بندی شده و انسجام آنها به دقت انجام گیرد؛ لازم به ذکر است مشارکت دادن افراد به شیوه‎های گوناگون در رسیدن به هدف بسیار تاثیر‎گذار است». (محمدی آشنانی،1377،129).

اگر مسجد می‎خواهد به رشد و بالندگی برسد باید فضا را برای فعالیت‎های مختلف جوانان مهیا سازد و با همکاری سازنده قشر جوان و بزرگسال می‎توان به تصمیم‎گیری‎های مفیدی در زمینه تعالی مسجد رسید. تشکیل اتاق فکر مخصوص جوانان موجب می‎شود جوانان در حل مشکلات خود پیش‎قدم شوند.

 

اردو

سفرهای نیم‎روزه یا چند روزه سیاحتی^_ زیارتی نیز می‎تواند ابزار خوبی برای جذب جوانان باشد. «باید توجه داشت که هدف، موقعیت، امکانات در اردو باید مشخص باشد و مبلغ در تمام مدت اردو با شرکت‎کنندگان همراه باشد، چرا‎که با مشخص بودن برنامه، زودتر به نتیجه دلخواه خواهند رسید، و در غیر این صورت اردو، نتایج نامطلوبی به دنبال خواهد داشت». (همان،1377: 129) بازدید از مکان‎های تاریخ موجب عبرت‎آموزی از گذشتگان خواهد شد؛ همان گونه که در قرآن کریم در سیر کردن و عبرت از گذشتگان تاکیدات بسیاری شده است.«فسیروا فی الارض فانظروا کیف کان عاقبه المکذبین»⁴

«لازم به ذکر است که جوانان روحیه بانشاطی دارند و باید این روحیه را در مسافرت‎ها تقویت نمود و باید به دو جنبه سیاحتی و زیارتی اردوها دقت نمود. زمان برگزاری اردوها نیز بسیار مهم است؛ مثلا اگر در ایام خاص مانند عرفه برگزار گردد و در کنار دعا به سیاحت نیز توجه شود، نتایج بسیار مفید خواهد بود.» (محمدی، 1383: 337)

 

نمایشگاه

«برپایی نمایشگاه در مسجد از دیگر فعالیت‎هایی است که علاوه بر فضا‎سازی خوب فرهنگی موجب تشویق افراد در همکاری برگزاری نمایشگاه می‎گردد. بسیاری از افراد، آثاری را خلق نموده‎اند که این زمان فرصت خوبی را برای شکوفایی بروز استعدادهایشان ایجاد می‎نماید و زمینه را برای یادگیری افراد فراهم می‎سازد.

 

فضاسازی و معماری مناسب مساجد

پیامبر صلی الله علیه وآله می فرمایند: من بنی مَسجِداً و لَو کَمَفحَصِ قَطاةٍ بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیتاً فِی الجَنَّةِ

هرکه مسجدی، هر چند به اندازه لانه یک پرنده، بنا کند، خداوند برای او در بهشت خانه ای بسازد.⁵ «با وجود این‌که همیشه میان هنر و دین روابط پر از جدل و متنوع بوده است، هنر نقش غیر قابل انکاری در تحول همه‎ دین‎های جهانی داشته است و همه دین‎ها در تمام اعصار نگرش‎هایی را به هنر و تصویر ارائه کرده‎اند؛ درحالی‎که دین به صورت معنوی سعی در انجام آیین‎های خود کرده هنر با دیداری کردن، تصویرهای قابل مشاهده‎ای را بیان داشته است و در اجرای آیین‎ها دین و هنر به‎هم پیوند داده شده‎اند». (احمدی شلمانی، 1390: 77)

«مسجد بنای مذهبی اسلام است و آن‌چه که مسجد را مسجد می‎کند دیواری است که با دقت تمام (در جهت قبله به سمت کعبه در مسجدالحرام در شهر مکه) قرار می‎گیرد. ساده‎ترین مسجد از حیاطی تشکیل می‎شود که رواق‎هایی اطراف آن قرار می‎گیرد و به یک سرسرای پوشیده متصل می‎شود. مسجد در معنای کامل آن بنایی اسلامی است که رمز و رازهای معماری اسلامی را بیان می‎دارد؛ لازم به ذکر است که بسیاری از بناهای غیرمذهبی وجود داشتند که به مرور زمان از بین رفتند، اما سبک و الگوی ساخت مسجد به‎گونه‎ای بود که عالی‎ترین سازه‎ها در معماری اسلامی را با خود به همراه داشت و به این دلیل ساخته شد تا باقی بماند». (همان: 111)

«به طور کلی مساجد عناصر مشترکی دارند که از سایر بناها متمایز می‎شوند، معماری متفاوت مسجد این تفاوت را بیان می‎کند. توجه به این وجه است که در ماندگاری آنها تاثیرگذار هستند.» (همان، 1390: 112)

با توجه به آن‌چه تا کنون بیان شد می‎توان از مسجد برای ایجاد محله فعال و زنده شهری استفاده‎های بهینه کرد. با سامان‎دهی ساختار کالبدی محله و استفاده از پتانسیل‎هایی که در هر محله وجود دارد، ایجاد تعامل میان کالبد جدید و قدیم و هم‌چنین استفاده بهینه از اراضی موجود در مناطق مختلف می‎توان توسعه شهری و محله‎ای را جهت‎دهی نمود و در این زمینه می توان از نیروی جوان و متخصص در زمینه‎ معماری مساجد استفاده نمود؛ معمولا مساجد در مراکز عبور و مرور میدان‎ها و کاخ‎ها ساخته می‎شد که به نوعی درهم‎آمیختگی زندگی دنیوی و اخروی را یادآور می‎شد.

در معماری مساجد باید نکات دیگری را نیز رعایت نمود که این موارد را در بر می گیرد:

1. مقاوم‎ساختن ساختمان مساجد در برابر حوادث طبیعی مانند: زلزله، طوفان و...؛

2. طراحی فضای سبز و حوض آب؛

3. استفاده از رنگ‎های آرامش بخش؛

4. در نظر گرفتن مکانی مناسب برای پارک خودروها؛

5. برپایی مکانی برای نگه‎داری فرزندان افرادی که به مسجد می‎آیند.

 

لزوم بهداشت مسجد

علاوه بر این‌که مسجد پناهگاهی برای روح و روان انسان‎ها است و در این مکان است که دل‎ها آرام می‎گیرد، اگر جسم آلوده باشد روح مجالی برای آرامش نمی‎یابد.

مساجد خانه خدا در زمین هستند و بنابراین لزوم پاکیزگی و طهارت این مکان مقدس بیشتر از هر مکان دیگری است. آئین مقدس اسلام به نظافت مساجد توجه ای خاص دارد. زیبایی مساجد به عنوان مکانی برای عبادت و نزدیک شدن به خدا اهمیت بسیاری دارد و در برخی روایات بر ضرورت و اهمیت پاکیزه ساختن مساجد تاکید فراوان شده است و از پاداش الهی در اجر کسانی که به تمیزی مسجد همت گماردند خبر می‎دهد. در برخی از روایات در پاکیزه ساختن مسجد در روزهای پنجشنبه و جمعه تاکید فراوان شده است. پیامبرصلی الله علیه وآله در این رابطه می فرمایند:

مَن کَنَسَ المَسجِدَ یَومَ الخَمیسِ لَیلَةِ الجُمُعَةِ فَأخرَجَ مِنهُ التُّرابَ غَفَرَاللَّهُ لَهُ

هرکس در روز پنج شنبه برای شب جمعه، مسجد را جاروب کند و خاک آن را بیرون برد، خداوند او را می آمرزد.⁶

توسعه کمی و کیفی مساجد در ارائه خدمات

روایات متعددی وجود دارد مبنی بر این‌که مساجد در تمام زمینه‎ها پایگاه مسلمانان محسوب می‎شده و به عبارتی خانه‎ خدا در زمین انگاشته شده است. مساجد در امور گوناگون نقش عمده‎ و اساسی داشتند، اما با کمال تاسف با گذشت زمان در کشورهای اسلامی به چالش‎ها و موانعی رسیدند که باعث کاهش کارایی آنها شده است و به تبع این مسئله مراجعه مردم نیز به این مکان کمتر شده است. امام صادق علیه‌السلام می فرمایند: عَلَیکُم بِإتیانِ المَساجِدِ فَإنَّها بُیوتُ اللَّهِ فِی الأرضِ

بر شما باد به رفتن به مساجد، که مساجد، خانه های خدا در روی زمین‎اند.⁸

    اکنون در مواجهه با چنین مشکلی نیاز به توسعه کمی و کیفی و در اصل گسترش کارکردهای مسجد احساس می‎شود. امروزه ما نیاز به آوردن مساجد در متن زندگی مردم و به‎ویژه جوانان داریم.

با نگاهی اجمالی به تاریخ اسلام مساجد مرکز و قلب تپنده جامعه محسوب می‎شدند که انجام بسیاری از امور اجتماعی بر‎عهده‎ این مکان بوده است.

پژوهش‎ها ثابت کرده‎ است که توسعه، واقعیتی غیرقابل انکار است و این امر در جوامع مختلف در حال افزایش است؛ براساس این ضرورت توسعه در همه جنبه‎ها نیاز به لوازم واحد دارد تا ضروری‎ترین نیاز جامعه که بعد فرهنگی آن است اجرا شود. «بزرگ ترین پایگاه فرهنگی‎^_ دینی در کشورهای اسلامی مسجد می‎باشد. در این پایگاه افراد با سلائق گوناگون و متنوع برای انجام فریضه خود گرد هم می‎آیند. لزوم یک مرکز غنی با وجود دانشمندان و پژوهش‌گران برای ارائه نظرات و افکار خود و طراحی برنامه‎های گوناگون برای ساخت مساجد ضروری است. این مرکز و پژوهشگاه می‎تواند به تولید و ارائه راهکارهایی عملی برای هرچه بهتر برگزار شدن برنامه‎های مساجد ارائه کند». (موظف رستمی، 1383: 286)

امروزه بحث ترویج و تبلیغ باید تقویت شود و می‎بایست از نخبگان و صاحب نظران در تجهیز کردن مساجد استفاده نمود.

 

کتابخانه

«یکی از راه‎های جذب افراد تحصیل‎کرده به مساجد وجود کتابخانه غنی و به‎روز است. تنوع در کتاب ها زمینه خوبی برای حضور بیشتر افراد فراهم می‎سازد. اکثر کتاب های موجود در مساجد پاره و قدیمی شده‎اند و رغبت رفتن کتابخانه را از افراد می‎گیرد.» (همان: 284)

«در گذشته مراکز فرهنگی و آموزشی درون مساجد شکل می‎گرفت و با افزایش جمعیت و بیشتر شدن متقاضی دیگر گنجایش گذشته را از دست داده است؛ بنابراین مساجد به‎عنوان قدیمی‎ترین پایگاه فرهنگی^_ آموزشی بوده است». (همان: 285)

کتابخانه مجهز نیاز هر مسجدی است. در جمع‎آوری کتاب‎ها هم می‎توان از موسسات مختلف یاری گرفت و هم خود اهالی مسجد کتاب‎هایی دارند که با اهدا افراد دیگر نیز می‎توانند از آنها استفاده کنند. ایجاد سالن مطالعه در کتابخانه امری ضروری است. بسیاری از افراد برای مطالعه نیاز به مکانی آرام دارند، چه بهتر است که این مکان در یا اطراف مساجد برپا شود تا زمینه برای اقامه نماز جماعت نیز برای جوانان فراهم شود.

ایجاد کتابخانه دیجیتالی از اموری است که موجب جلب فرهیختگان و به‎خصوص جوانان به مسجد می‎شود. دلایل استقبال گسترده جوانان از محیط سایبری و دوری آنان از منابع چاپی، هزینه کمتر، زمان کمتر، دقت بیشتر و راحتی کاری است که در استفاده از منابع دیجیتال وجود دارد که این عوامل حرکت به‎سوی دیجیتالی شدن را سرعت بخشیده است.

 

سایت

امروزه با پیشرفت‎های حاصل شده در زمینه‎های مختلف، به گونه‎ای زندگی جوانان درگیر وسایل تکنولوژی شده است. برنامه توسعه مساجد در حوزه سخت افزاری و نرم‌افزاری موجب ارتقاء سطح آگاهی جوانان و خانواده‎های آنان می‎شود و در همین راستا تجهیز رایانه‌ای مورد توجه قرار دارد.

ایجاد اتاق سایت در داخل مسجد آن‎هم برای افرادی که در مسجد حضور می‎یابند و طراحی سایت مسجد نیز می‎تواند توسط جوانان محله صورت گیرد. با طراحی سایت و دادن username و password اختصاصی به هر فردی که عضو مسجد است، می‎توان جلوه به‎روزتری از مسجد ارائه نمود. در صفحه‎ ابتدائی سایت، فعالیت‎های انجام شده در مسجد به نمایش در خواهد آمد. این اتاق‎‌ها با هدف ارتقای دست‌رسی پاک به اینترنت صورت می‌گیرد و تلاش می‌شود تا توسعه اینترنت پاک در مساجد بیش از گذشته صورت گیرد.

طراحی پورتال ویژه مساجد بستر مناسبی برای تعاملات فرهنگی و اسلامی یک مسجد با مخاطبین حقیقی و حقوقی را فراهم می‌نماید و موجب حضور اقشار گوناگون جامعه در مسجد می‎گردد.

از ویژگی دیگر پورتال مسجد، قابلیت استقلال کاری هر فرد و در نهایت یک‎پارچه‎سازی اطلاعات موجود در سایت مسجد می‎باشد.

 

قابلیت‌ها و امکانات کلی پورتال مساجد

1. اطلاعات مرتبط از قبیل امام جماعت، متولی، پایگاه بسیج و گزارش‌ها؛
2. ثبت اطلاعات کتب موجود در مساجد و گزارش‌ها؛
3. نوشتارها، مقاله، پایان‌نامه و گزارش‌ها؛
4. ثبت فعالیت‌های مساجد از قبیل سخنرانی، جلسه قرآن، اطعام و غیره به‎همراه گزارش‌های مدیریتی (تابلوی اعلانات)؛
5. ارائه پرسش و پاسخ در زمینه‌های مختلف؛
6. فوروم‌های بحث و تبادل نظر؛
7. ارائه پخش زنده اطلاعات به شکل صوتی و  تصویری؛
8. ارائه اطلاعات و زندگی‌نامه شهدای مساجد؛
9. معرفی اعضای برگزیده و تبادل اطلاعات مربوطه؛

10. مسابقات و گزارش‎ها.

 

ایجاد صندوق قرض‎الحسنه

یکی از مهم‎ترین اقدامات استکبار جهانی در طی چند سال گذشته ایجاد تحریم‎هایی بر علیه مردم ایران بوده است و هدف آنها به زانو درآورن مسئولان و مردم بوده است. با توجه به این‌که از طرف رهبر عزیزمان سال 92 سال حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی نام گرفت، لزوم بستر سازی مناسب برای تحقق این شعار بیش از پیش بر همگان واجب است تا با استفاده از ظرفیت‎ها و توانمندی‎های موجود در جامعه گام‎های عملی مناسبی را بردارند.

مساجد بر روی اقتصاد به طور غیرمستقیم تاثیر می‎گذارند، به‎غیر از صحبت‎های روحانیون به صورت موعظه، نصیحت در بیان احکام خرید و فروش، می‎بایست به راه‌کاری عملی برای جذب سرمایه به مساجد پرداخت. 

تشکیل شورای صندوق قرض‎الحسنه امری ضروری است که می‎تواند به‎صورت نگه‎داری سپرده‎های مردم و واگذاری وام‎های بدون بهره انجام گیرد. علاوه بر این می‎توان با استفاده از همکاری ساکنین محله فروشگاه‎ها و تعاونی‎هایی را دائر نمود تا نیازهای ضروری محله رفع گردد، و با تشکیل جلسات هفتگی یا ماهیانه در بهبود عملکرد این فروشگاه‎ها تلاش نمود. با استفاده از صندوق‎های قرض‎الحسنه برای جوانان ازدواج آسان را انداخت و به را‎ه‎اندازی تولیدی‎های کوچک اقتصادی کمک نمود.

 

ایجاد تشکیلات مخصوص جوانان

«مساجد بهتر است برای هرچه بهتر انجام گرفتن فعالیت‎های خود، اقدام به تاسیس دفتری به نام جوانان در مسجد کنند، تا اقداماتی که در رابطه با جوانان است توسط خود آنها هدایت و سرپرستی شود و کلیه اموری که مربوط به جوانان است را برنامه‎ریزی کند و این دفتر تحت نظارت هیئت امنا به امور فرهنگی^_ آموزشی مورد نیاز بپردازد.» (محمدی، 1383: 348)

برخی از نیازهای جوانان مخصوص سن آنها است و به‎دلیل مشغله بسیار زیاد هیئت امنا، این مهم فراموش می‎شود. سپردن امور جوانان به خود آنها موجب ترغیب جوانان در حل مشکلات خود می‎شود. برگزاری دوره‎های آموزش خانواده برای جوانان مشاوره ازدواج می‎تواند در پیوند مسجد و خانواده‎ها تاثیرگذارتر باشد.

 

تشکیل جلسات خانواده در مساجد

مشاوره خانواده از مهم‌ترین اموری است که باید در برنامه‎ریزی‎های مساجد درنظر گرفته شود و می‎بایست مساجد زمان مشخصی را به  مشاوره های خانواده اختصاص دهند. همان طوری که ماهی در آب ادامه حیات دارد، مومن هم در مسجد حیات و زندگی پیدا می‎کند و در غیر این صورت به مادی‌گرایی کشانده می‎شوند و ما می‎بینیم که طی سال‎های گذشته جوانان و بزرگسالان به چالش‎های نگران‎کننده‎ای رسیده‎اند.

با وجود ظرفیت‎های خوبی که در مساجد دیده می‎شود، می‎بایست اتاقی را برای رسیدگی به مشکلات خانوادگی مردم در نظر گرفت. به‎دلیل هزینه بالای مشاوره‎ها و اتلاف وقت افراد برای دادن نوبت به آنها می‎توان محیطی سالم برای مشاوره در این مکان مقدس ایجاد نمود.

برگزاری جلسات و محافل وعظ و خطابه، تعظیم شعائر اسلامی، می‎تواند در فضاسازی مناسب برای حضور نخبگان حوزه و دانشگاه در زمینه مشاوره به هیئت امنا کمک بسیاری نماید. آشنایی با اتاق مشاوره از طریق پخش بروشورها و سخنرانی هیئت امنا در خلال برنامه‎های مهم مسجد می‎تواند انجام گیرد. هیئت‎های مذهبی ظرفیت انجام جلسات مشاور‎ه‎ای را دارا هستند و حتی می‎توانند باعث تعالی این حرکت شوند.

برپایی حلقه‌های معرفت، جلسات پرسش و پاسخ، بیان احکام در حین اقامه فریضه نماز جماعت، از جمله برنامه‌هایی است که واحد مشاوره و ارشاد مسجد می‌تواند در طول هفته یا ماهیانه برگزار می‎کند.

 

نتیجه‎گیری

بدون شک مساجد یکی از عناصر جدانشدنی در جوامع اسلامی محسوب می‎شوند؛ زیرا این مکان مقدس یکی از عوامل مهم بقا و تداوم فرهنگ اسلامی است. با توجه به این‌که مساجد دارای کارکردهای بسیار متنوعی هستند؛ لزوم اجرای آنها موجب هم‌بستگی در جامعه می‎شوند. بدیهی است با توجه به پتانسیل موجود در مسجد و استفاده بهینه از ظرفیت‎ها، می‎توان آینده روشنی را برای جامعه ترسیم نمود.

 

پی‎نوشت

1. قرآن کریم، سوره شوری، آیه 38.

2. عوالی اللآلی، ج ۱، ۳۴۱.

3. سوره نحل، آیه 26.

4. بحارالأنوار، ج ۷۷، ص ۸۸.

5. همان، ج ۶۵، ۴۶.

6. ثواب الأعمال، ص۵۱.

7. بحارالأنوار، ج ۸۳، ص ۲۸۲.

8. الأمالی، صدوق، ص ۴۴.

 

فهرست منابع

1. احمدی شلمانی، محمدحسین، معماری معاصر مساجد، اول، تهران، نشر فرهیختگان دانشگاه، 1390.
2. اصفهانی، محمد مهدی، بهداشت مساجد، اول، تهران ، نشر ستاد اقامه نماز ،1372.
3. باتمانقلیچ، فرویر، نظام مشارکت زیربنای مدیریت اسلامی، اول، نشر امیدوار، 1381
4. حیدری، رجائی فر، محمدی، همتی، فروغ مسجد2، چ اول، قم، نشر ثقلین، 1383
5. رفیع پور، فرامرز، آناتومی جامعه، چ دوم، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1380.
6. عباسی، رسول، الگوی مدیریت اثربخش، اول، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1391.
7. گائوتری هوئین و دیگران، مشارکت در توسعه، هادی غبرایی و داوود طبایی، اول، تهران، نشرروش، 1379.
8. محمدی آشنانی، علی، سازمان و مدیریت مسجد، اول، تهران، انتشارات معاونت فرهنگی مرکز امور رسیدگی به امور مساجد، 1377.

http://qomsociology.blogfa.com

http://mashhadema.ir

http://www.hadith.net