مقدمه:

مدخل مسجد در دایره المعارف دین  (Encyclipedia of Religion) شامل دو بخش است. در بخش اول تاریخ، آداب و رسوم و کارکردهاى مسجد و در بخش دوم نماها و ویژگى هاى معمارى مساجد بررسى شده است. نوشتار حاضر برگردان بخش نخست این مدخل و شامل چهاربخش است. در بخش نخست واژه شناسى مسجد و در بخش دوم، تعریف مسجد از منظر حدیث و فقه آمده است. بخش سوم شامل مناصب مربوط به مسجد و بخش آخر درباره نهادهاى وابسته به مسجد است. گفتنى است مطالب داخل پرانتز از نویسنده مقاله و مطالب پانوشت ها از مترجم است. نیز تاریخ هاى میلادى به هجرى تبدیل شده است. امید است این مقاله که شامل اطلاعات و گزارش هاى سودمندى درباره تاریخ مسجد و کارکردهاى گوناگون آن است مورد استفاده خوانندگان محترم قرار گیرد.[1]

         این مقاله کارکردهاى مذهبى و سیاسى مسجد را به عنوان کانون عبادت مسلمانان مورد مطالعه قرار مى دهد. مسجد اساسا مرکزى براى عبادت دسته جمعى است؛ جایى که مسلمانان در آن مراسم عبادى برگزار مى کنند. همچنین مکانى که به لحاظ تاریخى براى امور سیاسى، اجتماعى و فرهنگى در آن گرد مى آیند.

 

واژه مسجد

نام: واژه mosque انگلیسى شده واژه فرانسوى mosquee است که از mezquita اسپانیایى و آن هم از مسجد عربى، به معناى جایى که یک فرد در آن (در پیشگاه خدا) سجده مى کند، گرفته شده است.

          واژه مسجد (به همین شکل در فارسى، اردو و ترکى) پیشتر در زبان آرامى یافت شد که براى اشاره به مکان هاى مقدس نبطیان و حبشیان به کار رفته بود. این واژه همچنین یک واژه متداول در عربى پیش از اسلام است. واژه مسجد به طور مکرر در قرآن به کار رفته است (بقره: 144 ؛ توبه: 17 و 18 ، 107 و 108 ؛ حج: 40 ، جمعه: آیه 1 (؟)؛ جن: 17). مسجد معمولاً در قرآن براى اشاره به مکان هاى مقدسى که خداوند در آن ها عبادت مى شود، به کار رفته، اما به یک نوع ساختمان اسلامى ـ بخصوص گونه جدید ـ اشاره ندارد.

          هرگاه یک شناسایى دقیقا اسلامى، مورد نیاز بوده، این اصطلاح در ساختى مرکب مانند مسجدالحرام در مکه یا مسجدالاقصى در بیت المقدس به کار رفته است.

          یک حدیث معروف خاطرنشان مى کند که هر جا فردى نماز مى گزارد یک مسجد است[2] و بنابراین، وجود یک ساختمان اسلامى را «براى تحقق مسجد» غیرضرورى مى شمارد.

          به هر روى، تمام مسلمانان موظفند که هفته اى یکبار در ظهر جمعه به طور دسته جمعى نماز به جاى آورند. همزمان آن ها نسبت به جانشین پیامبر سوگند وفادارى یاد مى کنند. مسجد بزرگى که در آن جماعت عبادت کنندگان براى عبادت روز جمعه حاضر مى شوند، مسجد جامعه، یا مسجد جمعه یا مسجد جامع (مکان اجتماع) نام مى یابد که معمولاً به اختصار جامع گفته مى شود.

          بعدها واژه جامع به مساجد بزرگ اجتماع، جایى که خطبه جمعه در آن ایراد مى شود، اختصاص یافت، در حالى که واژه مسجد به مساجد کوچک خاص نماز روزانه اشاره دارد (به استثناى مسجد مکه و مدینه و بیت المقدس که نام هاى سنتى قرآنى خود یعنى مسجد را حفظ کرده اند). این تمایز هنوز آشکارا در ترکیه مشاهده مى شود که در آنجا هریک ازاصطلاحات خاص جامع ومسجد به طور صحیح به کار مى رود.

 

تعریف مسجد

کارکرد مسجد به وسیله ابن تیمیه فقیه سده هفتم، جمع بندى شده که شاید بهترین جمع بندى باشد. او مسجد را به عنوان «یک مکان اجتماع که در آن نماز اقامه و امور عمومى اداره مى شود» تعریف مى کند. به تعبیر ساده، مسجد یک ساختمان به اندازه کافى بزرگ است که جماعت مؤمنان را در  بر مى گیرد و از یک محل سرپوشیده براى نماز و یک مکان روباز براى اجتماعات تشکیل شده و به سمت قبله ساخته شده است.

          ساختار مسجد ـ به رغم پیشرفت هاى زمانى و اسلوبى و تنوع هاى منطقه اى ـ از نظر لوازم ضرورى آن بدون تغییر باقى مانده است. تمام مساجد بر یک محور به سوى مکه ـ کانون توجه در نماز که در قرآن (بقره: 139) مقرر شده ـ ساخته شده اند. آن ها همگى یک سالن به موازات دیوار قبله (به سمت مکه) دارند، که در آن بر یک پایه مساوات، مردان مسلمان اعم از غنى یا فقیر، شریف یا حقیر در صف هایى مى ایستند تا نمازهایشان را پشت سر امام بجاى آورند.

          زنان که از ایشان خواسته مى شود نمازهایشان را در خانه بخوانند، مى توانند در مساجد خاصى شرکت کنند، اما از آنان خواسته مى شود که از مکان جداگانه اى که مخصوصا با پرده براى آن ها جدا شده، استفاده کنند. افزون بر این، مسلمانان تمام مذاهب فقهى چهارگانه اهل سنت (شافعى، حنفى، مالکى و حنبلى) به یک مسجد مى روند. از سوى دیگر، مسلمانان شیعه در مساجد خاص خود نماز مى گزارند.

 

نشان هاى مسجد

          ساختمان مناسب مسجد شمارى نشان هاى اختصاصى دارد که آن را با لوازم ایمان مى شناساند: در بیرون، یک منبع آب براى وضو آماده شده که مسلمانان مى توانند با طهارت عبادى نماز بخوانند، و یک مناره در خدمت فرا خواندن مؤمنان براى نماز است. در حالى که در درون، یک طاقچه خالى کوچک (محراب) در مرکز دیوار قبله، سمت نماز را نشان مى دهد، و در مساجد همگانى جمعه (جامع ها) یک منبر در سمت راست محراب براى پیشواى نماز (خطیب) قرار گرفته تا خطبه خود را ایراد کند. دیگر مشخصه هاى اختیارى، عبارت از یک محل سربسته براى حاکم (مقصوره)، یک سکو براى خوانده «جهت دادرسى» (دکه)، و یک میز خطابه براى قصه گو (کرسى) است.

          براین نکته باید تأکید ورزید که مسجد منحصرا یک مکان مذهبى نیست، بلکه صحن مساجد مانند میدان عمومى یونان باستان یا مکان اجتماعات روم، مکان مطلوب براى گردهمایى عمومى است، که در آن، خطبه جمعه همواره مسائل سیاست، جنگ و مذهب را مورد توجه قرار داده است، و همین طور جمعیت براى خلفا و والیان ابراز احساسات نموده اند، قاضیان جلسه دادگاه تشکیل داده اند، بیت المال نگهدارى شده و امر تعلیم دایر بوده است. مسجد بر خلاف یک کلیسا، نه تنها خدمات مربوط به ازدواج ها و تولدها را ارائه نمى دهد، که اسلام آیین اعتراف و مراسم پذیرش به عضویت مسجد را هم مقرّر نکرده است.

 

مناصب مسجد

از نظر تاریخى، مساجد از راه اموال اهدایى (وقف،) تأمین هزینه شده اند که از سوى یک متولى (ناظر) اداره مى شود که به مدیریت منابع مالى مسجد و تعیین هیأت (امناى) آن نیز نظارت مى کند. از آنجا که اسلام کشیش و آیین عبادت کلیسا ندارد، مقامات مسجد کم شمار بوده و وظایف آنها ساده و روشن است.

          1 . امام یا پیشواى نماز، مهم ترین منصوب است. در صدر اسلام، حاکم خود این وظیفه را به عهده مى گرفت. او رهبر حکومت، فرمانده جنگ و امام جماعت بود. در روزگار عباسیان، زمانى که خلیفه به مدت طولانى نمازها را به طور منظم برگزار نمى کرد، یک امام جماعت حقوق بگیر منصوب شد. در حالى که هر مسلمان سرشناس یا تحصیل کرده مى تواند افتخار امامت نمازها را داشته باشد، هر مسجد مخصوصا مردى را که در موضوعات الهیات بسى ماهر است، نصب مى کند تا در مقام امامت مسجد انجام وظیفه کند. او مسؤولیت فعالیت هاى مذهبى مسجد را بر عهده دارد و وظیفه اوست که پنج بار در روز در جلوى محراب نماز گزارد.

          وظیفه امامت جماعت براى یک امام که معمولاً شغل دیگرى مانند قضاوت، آموزگارى، یا مغازه دارى دارد، یک حرفه نیست و این عنوان دایر مدار شغل است نه شخص.

          2 . خطیب یا واعظ جمعه، نیز یک منصوب مذهبى است. این شغل بسان امامت جماعت به تدریج از زمانى شکل گرفت که خلیفه عباسى به مدت طولانى خطبه هاى جمعه را ایراد نکرد. مردى تحصیل کرده در موضوعات دینى، منصوب گشت تا نماینده حاکم باشد. اغلب، قضات به عنوان خطیب برگزیده مى شوند و این شغل معمولاً موروثى است.

          در مساجد بزرگ شمارى خطیب منصوب شده اند تا به یکدیگر کمک کنند. در حالى که در مساجد کوچکتر وظایف خطیب و امام مى تواند تلفیق شود. در کنار خطیب، واعظ وقاصّ «قصه گو» به عنوان مبلغ ارشادگر، به طرزى متفاوت فعالیت مى کنند.

          3 . مؤذن نمازهاى پنجگانه روزانه و عبادت ظهر جمعه را به مؤمنان اعلام مى کند. بر طبق سنت، اذان (اعلام) در نخستین سال آغاز دوره اسلامى وضع شد. بلال حبشى برده آزاد شده پیامبر (مشهور در داشتن صوت دلنواز)، نخستین مؤذنى بود که مؤمنان را به نماز فرا خواند.
در آغاز مؤذنان از بالاى مسجد فرا مى خواندند، تا اینکه اذان به سرعت یک جایگاه رسمى در مأذنه (مناره) به دست آورد.

          تا قرن بیستم مؤذن روزى پنج بار بر فراز مناره مى رفت تا فراخوان نماز را ندا دهد.[3] اما با رواج بلندگوهاى الکتریکى و اذان هاى ضبط شده، هنر خیلى پیشرفته مؤذن دیگر ضرورى نیست. مؤذنان که منصبشان گاه موروثى بوده، تحت رؤساى «مسجد» سازماندهى مى شوند که در اهمیت پس از امام قرار دارند. مؤذنان همچنین در مواردى وظیفه موقت را انجام مى دهند؛ یعنى اخترشناسى که قبله را تعیین مى کند.

نهادها: در صدر اسلام احداث مسجد، به عنوان وظیفه حاکم تلقّى مى شد، اما با گسترش اسلام، والیان شهرها این نقش را به عهده گرفتند و تابع افراد غیردولتى بودند.

          ساختن مساجد، یک وظیفه دینى و اجتماعى شمرده مى شود؛ یک حدیث گزارش مى کند که پیامبر فرمود: «هر کس مسجدى بسازد، خداوند یک خانه در بهشت براى او بسازد».[4] و از باب اظهار شهرت و اعتبار «از سوى بانیان»، شمار مساجد به نحو شگفت انگیزى افزایش یافته است. براى نمونه گاهشماران و مسافران سه هزار مسجد براى بغداد سده چهارم، دویست و چهل و یک مسجد براى دمشق در سده هفتم و دوازده هزار مسجد براى اسکندریه در سده هفتم، گزارش مى کنند.

 

کارکردهاى مختلف مسجد

          مسجد افزون بر کارکردهاى دینى و سیاسى، همواره به عنوان یک کانون فعالیت اجرایى، حقوقى و آموزشى خدمت کرده است. در حالى که کار اصلى حکومت (اسلامى) بى درنگ پس از شروع، از مسجد به دیوان یا مجلس مخصوص انتقال یافت، انجام امور مربوط به دارایى عمومى در مسجد باقى ماند و خزانه عمومى (بیت المال) در آنجا نگهدارى شد. بدین سان در عصر پیامبر، مسائل حقوقى در مسجد حل و فصل مى شد.[5] در همان اوایل ـ سال 222 و 23 هجرى ـ قاضى فسطاط، جلسات خود را در مسجد برگزار کرد و در قرن چهارم نایب قاضى دمشق یک رواق ویژه در صحن مسجد «بنى امیه» به خود اختصاص داد.

          زمانى که قضات به طور رسمى به محاکم قضایى منتقل شدند، مسجد به صورت مرکز مطالعات حقوقى باقى ماند. سرانجام مسجد از طریق درس محافل (حلقات) که به طور سنتى در صحن مساجد برپاى ستون ها گرداگرد معلمان جمع مى شدند، به عنوان پایدارترین مرکز آموزش در اسلام ایفاى نقش کرده است. برخى مساجد مانند مسجدالمنصور در بغداد یا مساجد اصفهان، مشهد، قم، دمشق، و قاهره مرکز فراگیرى علم براى متعلمان از سراسر دنیا شدند.

          تعلیم در مساجد، حتى پس از گسترش مدارسى که در آن ها آموزش دایم، مورد تأیید دولت و با هزینه دولت عرضه مى شد، ادامه یافت. در دوران معاصر، کارکردهاى سیاسى، اجرایى، اجتماعى و آموزشى مسجد عمومى، از سوى نهادهاى تخصصى کنترل مى شود.