چکیده
نماز، ستون دین و برترین عبادت عارفانه و برجسته‌ترین جلوه فرهنگ عبودیت است که در گسترش فضائل اخلاقی و زدودن خصائل اخلاقی و ناپسند، نقش اساسی دارد و نظریه این جایگاه والا و با توجه به آثار نماز در زندگی فردی و اجتماعی دارد در این میان نقش رسانه ها در تبلیغ ، گسترش آن وترویج فرهنگ آن در جامعه نقش حیاطی و تعیین کننده دارد. ما در عصر رسانه ها زندگی می کنیم؛ عصری که در آن رسانه های گروهی جزء جدایی ناپذیر زندگی ما هستند.آنچه که رسانه ها به عنوان اطلاعات به ما انتقال می دهند، به اشکال مختلف در نحوه زندگی، اندیشه و احساسات ما و حتی فرزندان ماتعیین کننده است. امروزه رسانه ها در چگونگی و ساخت فرهنگ زندگی، نقش گسترده ای دارند. ارائه الگو و به تصویر کشیدن زندگی و بیان مفاهیم جدید، اهمیت رسانه ها را در ایجاد فرهنگ مدرن دوچندان می کند.
امروزه دیگر بر همگان ثابت شده است که رسانه های جمعی علاوه بر آن که ابزاری برای سرگرمی و تفریح مردم اند، ابزاری برای آموزش و پرورش، فکر و اندیشه و تحول و تکامل جامعه بوده و از این جهت بسیار حایز اهمیت اند. به همین سبب می توانند نقش مهمی در تعلیم و تربیت اندیشه نسل حاضر بخصوص نسل جوان ایفا کنند و به خاطر همین نقش مهمی که ایفا می کنند، امروزه این ابزار و وسایل همچون رادیو و تلویزیون، از لوازم ضروری زندگی اجتماعی شده است.
این تحقیق ومقاله با هدف بررسی و تبیین ومشخص نمودن آندسته از ویژگیهای مهم وبارز نقش وسایل نوین ارتباط جمعی در ترویج فرهنگ نماز در جامعه وجایگاه نماز در فرهنگ عمومی مردم در طول تاریخ صورت گرفته است.
این پژوهش به روش تحلیلی - کتابخانه ای انجام شده ومهم ترین شاخصه آن تحلیل و استخراج پیام ها ونکات از روایات واحادیث وهمچنین در این مقاله سعی شده از آیات قرآن کریم، تفاسیر، احادیث ،کتب دینی معتبر، نشریات و اینترنت مطالبی جمع آوری و پس از تفکردرمطالب آن مورد استفاده این تحقیق قراربگیرد.
واژه های کلیدی: نماز، فرهنگ نماز،رسانه، وسایل نوین ارتباط جمعی،جامعه، رسانه های جمعی
مقدمه
انسان در زندگی اجتماعی و در برخورد با غیر خود، نیاز شدیدی به ارتباط دارد و تنها از این طریق است که نیازهای فردی و اجتماعی خود نظیر نیاز به احساس امنیت و میل به رشد را برآورده می کند. انسان از همان آغاز برای برقراری ارتباط و رساندن پیام خود به دیگران، شیوه های گوناگونی را به کار برده است؛ از اشارات، کلمات و اشاره های رمزی اولیه گرفته، تا استفاده از پیشرفته ترین و در عین حال پیچیده ترین وسایل ارتباطی مدرن امروزی.
رسانه ها و وسایل ارتباط جمعی که در طول تاریخ دارای سرعت بسیار کند و ناچیزی بوده اند، در عصر حاضر تحول چشمگیری یافته اند.
پیدایش فن سینما در ابتدای قرن بیستم، ظهور رسانه های بی سیم نظیر رادیو و سپس تلویزیون، تولید و انتشار نوارهای ویدئویی و راهیابی آن به خانه ها در دهه های آخر قرن گذشته و از همه مهمتر همگانی شدن و امکان دسترسی آسان همگان بدانها و هم اکنون پدیده شگفت انگیز ماهواره و شبکه های اینترنت، از مظاهر تحول این صنعت، در عصر حاضر بوده است، که انسان تمام آنها را برای رسیدن به مقاصد مختلفی نظیر اطلاع رسانی، تعلیم و تربیت، اندیشه پروری (فرهنگسازی) هدایت و راهنمایی، افزایش آگاهی های اجتماعی و... به کار گرفته و می گیرد.
چگونگی پذیرش و استقبال مردم و نیز تحت تأثیر واقع شدن هر کدام از آنها از این ابزار و وسایل متفاوت است؛ زیرا استقبال مردم، متأثر از عوامل گوناگونی، نظیر، اندوخته ها و یافته های فرد، دیدگاهها، اعتقادات و ارزشها و... است.
هر اندازه که رسانه ها به بهترین شکل به کار گرفته شده، منافع و فواید آن در زمینه کمک به رشد صحیح و سالم افراد و نیز سازگاری او با جامعه و تحول و پیشرفت صحیح آن جامعه به سوی کمال مطلوب، بیشتر بوده است.
پیامهایی که توسط رسانه ها رد و بدل می شود در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی، و فرهنگی و... است. مخاطبان این پیامها افراد و گروههایی در سطوح مختلف فرهنگی، اقتصادی، و اجتماعی اند که گاه در مسافتهای طولانی و دور از هم در سراسر جهان پراکنده اند.
از جمله وظایف رسانه ها عبارت است از یاددهی و یادگیری، اندیشه پروری، هدایت و راهنمایی، افزایش آگاهی های اجتماعی و رشد اجتماعی در ابعاد مختلف.
چنانکه گفته شد، تمام سعی و تلاش رسانه های جمعی، رسیدن به اهداف و مقاصدی است که در عین حال، هر کدام به نحوی دارای رنگ و صبغه تربیتی اند؛ زیرا این رسانه ها در اموری نظیر رشد شخصیت افراد در ابعاد مختلف، ایجاد ارتباط بین افراد و جامعه، کمک به افراد در فرایند سازگاری با جهان متغیر پیرامون و... دخالت دارند.(1)
در این میان می توان گفت که استفاده و بهره بردن از دستگاههای اطلاع رسانی و رسانه های گروهی آسان است و دارای توان بالا و امکانات وسیعی در جهت انتشار بین گروههای مختلف مردم می باشد، بنابراین کمک گرفتن از دستگاههای اطلاع رسانی و رسانه ها برای استحکام بخشیدن به این فرایند که هدف از بحث از گسترش فرهنگ نماز در رسانه، بخشی از تبلیغ معارف دینی از رسانه یا به نحو دقیق‌تر بخشی از کارکرد رسانه دینی است و تعمیق آن در زمینه های مختلف جامعه که اقامه نماز آن است که نماز قائم می‌شود بین انسان و زشتیها و بدی‌ها؛ به تعبیر دیگر نماز، قیّم شؤون انسان می‌شود و کسی که نماز «قیّم» او شود، به آلودگی‌ها و زشتیها گرایش پیدا نمی‌کند. لذا اگر جامعه و به ویژه نسل جوان به نماز اقبال نمود و نماز را با روح و جان آن اقامه کرد، دیگر انحرافات اخلاقی در او راه نخواهد یافت.
فلسفه بزرگ نماز
قرآن کریم در سوره عنکبوت در این مورد تاکید کرده است؛"اتل ما اوحی الیک من الکتب واقم الصلوه ان الصلوه تنهی غن الفحشاء والمنکر و لذکر الله اکبر و الله یعلم ما تصنعون
"آنچه را از کتاب (آسمانی)به تو وحی شده تلاوت کن،ونماز را بر پا دار،که نماز(انسان را) از زشتیها و گناه باز می دارد،و یاد خدا بزرگتراست،و خداوند آنچه را انجام می دهید،می داند."(2)
از آن رو که طبیعت نماز،انسان را به یاد نیرومندترین عامل بازدارنده یعنی اعتقاد به مبدا و معاد می اندازد، دارای اثر باز دارندگی از فحشا ومنکر است.انسانی که به نماز می ایستد و تکبیر می گوید؛خدا را از همه چیز برتر و بالاتر می شمرد،به یاد نعمت های او می افتد،حمد وسپاس او را می گوید،او را به رحمانیت و رحیمیت می ستاید،به یاد روز جزای او می افتد،به بندگی او اعتراف می کند،از او یاری می جوید،و می خواهد که به راه راست هدایتش کند،و از راه کسانی که بر آنها غضب شده و از گمراهان به خدا پناه می برد.
بدون شک در قلب و روح چنین انسانی ،جنبشی به سوی حق و حرکتی به سوی پاکی و جهشی به سوی تقوا پیدا می شود.او برای خدا رکوع می کند،د رپیشگاه او پیشانی بر خاک می نهد،غرق در عظمت او می شود وخود خواهی و خود برتر بینی ها را فراموش می کند،به یگانگی خدا و رسالت پیامبر(صلی الله عیله و آله وسلم) گواهی می دهد وبر او و خاندانش درود می فرستد و از خدا می طلبد که در زمره بندگان صالح او قرار گیرد.همه این کارها،موجی در معنویت در وجود او ایجاد می کند؛موجی که سد نیرمندی در برابر گناه محسوب می شود.این عمل چند بار در شبانه روز تکرار می گردد و در حالات گوناگونی که انسان به علت مشغولیات مادی از خدا غافل است،او را به یاد مبدا اعلی می اندازد.
از این گذشته،هنگامی که آماده مقدمات نماز می شود،خود را شست وشو می دهد و پاک می کند،حرام ومال غصبی را از خود دور می کند و به بارگاه دوست می رود.همه این امور، تاثیر باز دارنده در برابر خط فحشا و منکرات دارد.این اثر نماز به قدری اهمیت دارد که در بعضی روایات اسلامی،معیار سنجش نماز مقبول و غیر مقبول خوانده شده است.
امام صادق(علیه السلام)می فرماید:"کسی که دوست دارد ببیند نمازش مقبول در گاه الهی شده یا نه،باید ببیند آیا این نماز او را از زشتی ها و منکرات باز داشته یا نه،به همان مقدار که باز داشته،نمازش قبول است."البته نهی از فحشا ومنکر،سلسله مراتب و درجات زیادی دارد و هر نمازی به نسبت رعایت شرایطش دارای بعضی از این درجات است.ممکن نیست کسی نماز بخواند و هیچ گونه اثری د راو نبخشد؛هر چند نمازش صوری باشد وهر چند آلوده گناه باشد.البته این گونه نماز تاثیرش کم است.این گونه افراد اگر همین نماز را هم نخوانند؛از این هم آلودتر خواهند شد.در روایتی می خوانیم که جوانی از انصار نماز را با پیامبر (صلی الله عیله و آله وسلم) ادا می کرد،اما آلوده گناهان زشتی بود.این ماجرا را به پیامبر (صلی الله عیله و آله وسلم)عرضه داشتند، حضرت فرمود:"سرانجام نمازش روزی او را از این اعمال باز می ذارد."(3)
باید به این نکته هم توجه داشته باشیم که عبادت ؛نیاز انسان؛نه حاجت خدا،منظور از این جمله این است که نماز چیزی بر عظمت پروردگار نمی افزاید،بلکه سرمایه بزرگی برای تکامل شما انسانها و کلاس تربیت است.به تعبیر دیگر،خداوند همچون پادشاهان و امیران نیست که از ملت خود باج می گرفتند و زندگی خود و اطرافیان را اداره می کردند.
خداوند از همگان بی نیاز است وهمگان به او نیازمندند.این تعبیر،شبیه همان چیزی است که در آیات 56 و57 سوره ذاریات وارد شده است:"من جن و انس را نیافریدم مگر به خاطر این که عبادتم کنند،من از آنها روزی نمی طلبم و نمی خواهم به من غذا دهند.(چرا که ) خداوند،روزی دهنده همگان و دارای قدرت مستحکم است"به این ترتیب نتیجه عبادت مستقیما به خود عبادت کنندگان بر می گردد.(4)
اهمیت نماز
همانطورکه گفته شد نماز، ستون دین و برترین عبادت عارفانه است که خدا.ند در قرآن کریم در مورد اهمیت آن آورده است: فاذا قضیتم الصلوه فاذ کروا الله قیاما وقعودا و علی جنوبکم فاذا اطماننتم فاقیموا الصلوه ان الصلوه کانت علی المومنین کتبا موقوتا
"و هنگامی که نماز را به پایان رساندید،خدا را یادکنید ،ایستاده،و نشسته،و در حالی که به پهلو خوابیده اید،و هرگاه آرامش یافتید،(وحالت ترس زایل گشت)نماز را (بطور معمول)انجام دهید،زیرا نماز وظیفه ثابت ومعینی برای مومنان است."(5)
علی (علیه السلام) در جملاتی ما را چنین به نماز سفارش می کنند:نماز را بر گردن گیرید،و در حفظ آن بکوشید و بسیار به جای آورید و بدان به خدای تقرب جویید"فانها کانت علی المومنین کتابا موقوتا"آیا پاسخ دوزخیان را نمی شنوید ،وقتی از ایشان می پرسند:چه چیز شما را در آتش (سقر) در آورد؛گویند: از نماز گزاران نبودیم."(6)
همچنین خداوند در قرآن کریم بارها به نمازخواندن سفارش کردند در سوره مریم است که؛
وجعلنی مبارکا این ما کنت و اوصمنی با اصلوه و الزکوه ما دمت حیا –"و مرا – هر جا که باشم – وجودی پربرکت قرار داده ؛و تا زمانی که زنده ام ،مرا به نماز وزکات توصیه کرده است."(7)
روایت شده شخصی از امام صادق (علیه السلام) از بهترین وسیله ها برای نزدیک شدن به خدا و محبوب ترین آنها نزد خدا پرسش کرد،امام فرمود:من بعد از شناخت خدا چیزی بهتر از نماز سراغ ندارم.مگر نمی بینی که بنده صالح حضرت عیسی بن مریم (علیه السلام) می گوید: و اوصانی با لصلاه ...."(8)
در مورد یاری جستن از نمازدر قرآن همچنین تاکید شده است:" از صبر و نماز یاری جویید(و با استقامت و مهار هوسهای درونی و توجه به پروردگار، نیرو بگیرید،)و این کار،جز برای خاشعان،گران است."(9)
خداوند در این آیه دستورمی دهد که در سختی ها از صبر و نماز کمک بگیرند،نماز توجه قلبی به خداوند عالم و پیوند روح با مالک و صاحب اختیار جهان است.(10)
مفسران در تفسیر این آیه نقل کرده اند که پیامبر (صلی الله عیله و آله وسلم)هرگاه با مشکلی رو به رو می شد که او را ناراحت می کرد،از نماز وروزه مدد می گرفت.از امام صادق (علیه السلام)نیز نقل شده است که "هنگامی که مشکل طاقت فرسایی برای علی (علیه السلام) پیش می آمد، به نماز پناه می برد."(11)
در سوره طه نیزدر مورد تاثیر تسبیح خدا در روحیه انسان آمده است؛"پس در برابر آنچه می گویند،صبرکن،وپیش از طلوع آفتاب،و قبل از غروب آن ،تسبیح و حمد پروردگارت را به جا آور؛و همچنین (برخی)از ساعات شب و اطراف روز (پروردگارت را)تسبیح گوی؛باشد که (از الطاف الهی )خشنود شوی."(12)
در این که منظور از تسبیح در اوقات خاص چیست،مفسران سخنان گوناگونی گفته اند که در میان آنها دو تفسیردرست تر به نظر می رسد.یکم این که منظور از تسبیح در این آیه نماز های واجب پنجگانه است و این آیه به اوقات آن نماز های اشاره دارد.دوم این که این آیه به هر گونه تسبیح اعم از ذکر ونماز مستحبی و... اشاره دارد.که در زمان های مشخص به آن امر شده است.(13)
دستور به حمد و تسبیح برای تقویت روحیه و تسلای خاطر است،چرا که حمد و تسبیح نماز های شب و روز،پیوند انسان را با خدا چنان محکم می کند که دیگر به هیچ چیز جز او نمی اندیشد،از حوادث سخت نمی هراسد و با داشتن چنین تکیه گاه محکمی،از دشمنان واهمه نمی کند،به این ترتیب،آرامش و اطمینان،روح و جان او را پر می کند.جمله "لعلک ترضی"به این نکته اشاره دارد.(14)
لازم به یاد آوری است که در قرآن به اهمیت وجوب نماز در همه حال نیز تاکید شده است:
"و اگر(بخاطر جنگ،یا خطر دیگری)بترسید،(نماز را) در حال پیاده یا سواره انجام دهید؛اما هنگامی که امنیت خود را باز یافتید،خدا را یاد کنید(نماز را به صورت معمولی بخوانید)؛همان گونه که خداوند،چیزهایی را که نمی دانستید،به شما تعلیم داد."(15)
رسانه ها وفرهنگ آموزه های دینی وقرآنی
بی‌شک نقش وسایل ارتباط جمعی و رسانه‌های جهانی (Global Media) را نمی‌توان در عصری که به عصر انقلاب ارتباطات و اطلاعات (Era of Communication and Information Revolution) معروف شده است، نادیده گرفت. پیشرفت فناوری و در راستای آن توسعه وسایل ارتباط جمعی با توجه به ارتباط مستقیم آن با مردم و تأثیرگذاری بر افکار عمومی، بیانگر اهمیت این وسایل در تمامی ابعاد جامعه جهانی است. امروزه بحث پیرامون روابط متقابل عناصر مختلف زندگی اجتماعی و تاثیرگذاری و تاثیرپذیری این حوزه های متفاوت، تقریبا در زمره امور بدیهی قلمداد می شود اما تبیین علمی ساز وکارهای اینگونه تعامل ها از جمله مهمترین وظایف و مباحث دانش های بشری به شمار می رود. پیچیدگی ماهیت و تنوع کارکرد وسایل ارتباط جمعی و همچنین گستردگی قلمرو موضوعی دانش ارتباطات یکی از مباحثی بوده است که همواره ذهن اندیشمندان این حوزه را به چالش کشیده است. تردیدی نیست که وسایل ارتباط جمعی به دلیل کارکردهای متعدد و نیز به دلیل خصلت ذاتی پدیده ارتباط، بخش عظیمی از حیات اجتماعی را تحت تاثیر قرار داده و با آنها در کنش متقابل است. اطلاعات و ارتباطات در عصر کنونی تاثیرات شگرف و بی مانندی پدید آورده اند. این تاثیرات به گونه‌ای مشخص در "صنایع اطلاعاتی و ارتباطی"، که به منظور مهار جریان اطلاعات و نیز استفاده هر چه بهتر از آن برای مقاصد گوناگون به وجود آمده، کاملاً مشهود است.
نوآوریها و اختراعات دانشمندان در دوران کنونی، حاصل همین تکنولوژیهای نوین جمع آوری، انباشت و اشاعه اطلاعات علمی و فنی است. در واقع این وسایل، اطلاعات را به منزله ماده خام، همچون یک کالای با ارزش برای تولید سایر فرآورده های صنعتی و علمی مبادله می کنند.
امروزه محققان معدودی درباره ارتباط نزدیک بین توسعه، فرهنگ و ارتباطات تردید دارند. بدون ارتباطات هیچ اطلاعاتی بین مردم منتشر نمی شود و بدون تفسیر اطلاعات هیچ کشف و هیچ اختراعی انجام نخواهد شد.تاثیر تکنولوژی های ارتباطی بر زندگی اجتماعی انسان ها، شاید در هیچ عرصه ای به قوت کمک گرفتن ازآموزه های دینی وقرآنی احساس نشود. در چنین نظامی نقش آموزه های دینی در جوار تکنولوژی ارتباطی جدید، تسهیل کننده ارتباط و عرضه اطلاعات، با توجه به توانمندی های هر یک از وسایل ارتباطی است.چون قرآن بزرگترین سرمایه بشریت است وانسانها با توسل به آیات قرآنی ومسایلی که دین اسلام برای کمال ،سعادت وخوشبختی ارایه کرده تا پیشرفت وکمال آنان را مهیا کند.
حال باتوجه به این نکات ،علم ارتباطات و رویکردهای نوین این دانش به جهان هستی ، ما شاهداین موضوع هستیم که باتوجه به نفوذ وگسترش تکنولوژی های نوین وسایل ارتباط جمعی ،دنیای امروزما انسانها همچون دهکده ای شده است که همه انسانها با همدیگر درارتباط هستند. در دنیای امروز تکنولوژی های ارتباطی، تمام عرصه های حیات اجتماعی را تحت سیطره خود درآورده اند. از دیدگاه جامعه شناسان، حضور رسانه ها در جوامع، شرایط ظهور و بروز تغییرات بسیار گسترده ای را فراهم می کند و از دیدگاه مدیریت استراتژیک، وجود این رسانه ها می تواند به عنوان فرصت و هم به عنوان تهدید تلقی شود، رسانه ها زمانی می توانند به عنوان فرصت تلقی شوند که بتوانند به درونی سازی آنها پرداخته و در چارچوب نیازها و مقتضیات اجتماعی از آنها بهره برداری کرد.
در غیراین صورت به انفعال کشاندن سایر نهادها به تدریج به طور تهدیدآمیزی، مبدل به چالش های مبهم می شوند. جمع بندی آنچه تاکنون گفته شد می تواند ما را به این نکته رهنمون کند که چرایی و چگونگی بهره برداری از رسانه های ارتباطی در امر آموزش در توسعه تفکر وآموزه های قرآنی ، یکی از مشکلات مهمی است که ابعاد مختلف آن باید از دیدگاه های آموزشی ،ایجادتنوع دربرنامه سازی ها و ارتباطی مورد توجه و بررسی دست اندر کاران رسانه ها قرار گیرد.
به هر حال جامعه ماچه بخواهد و چه نخواهد از حضور و تاثیرپذیری از رسانه ها برکنار نمانده است. در همین راستا نظام ساختار جامعه ما به نوعی در برابر توسعه روزافزون تکنولوژی های ارتباطی و رسانه ها غافلگیر شده و به دلیل ساختار غیرقابل انعطاف خود، در برابر این رسانه ها کاملا منفعل بوده و نتوانسته استراتژی مناسب و فعالی را در قبال آنها انتخاب کند. این در حالی است که دشمنان اسلام وقرآن با تبلیغات گسترده می خواهند دین اسلام ومسلمانان را منزوی در جهان معرفی کنند که به لطف خداوندهنوز نتوانسته اند جلوپیشرفت اسلام وقرآن را بگیرند. حال مانیزبا توجه به این تهدیدات باید درمقابل این توطئه دشمنان با کمک فناوریهای نوین ارتباط جمعی باید درمقابل آنها بیستیم.متاسفانه هنوز در مورد استفاده از رسانه ها برای توسعه فرهنگ آموزه های دینی وقرآنی و آموزش استفاده ازآن ، مدیران سطوح عالی و متولیان امر آموزش ودست اندر کاران وسایل ارتباط جمعی کمتر شناختی ازاین مسئله داشته یا حداقل متقاعد نشده اند و تصمیم جدی دراین خصوص کمتر دیده می شود و مشخص نیست که آیا اساسا استفاده از رسانه های ارتباطی در امرتوسعه آموزش فرهنگ آموزه های دینی وقرآنی باید صورت گیرد یا خیر؟
نقش رسانه ها در گسترش فرهنگ نماز
امروزه وسایل ارتباط جمعی (رادیو،سینما، تلویزیون و مطبوعات و ...) با انتقال اطلاعات و دانش های جدید و تبادل افکار و عقاید عمومی در راه پیشرفت و توسعه فرهنگ و تمدن بشری نقش اساسی بر عهده دارند، عصر ما عصر ماهواره ها و کامپیوترهاست عصر تسلط بشر بر زمان و مکان، زمین و جهان است. امروز همه چیز در شرف تغییر و تحول قرار دارد و این تغییر همه اقشار را در بر می گیرد چه در شهر و چه در روستا و در این راه نمی توان از نقش وسایل ارتباط جمعی در این تحولات چشم پوشید.
اکنون دیگر بدون اطلاع از وقایع روزمره و بدون استفاده از وسایل ارتباط جمعی نمی توان زندگی کرد، زیرا انسانها امروز تنهابا کمک گرفتن ازآموزه های قرآنی ودینی و به واسطه این وسایل ارتباط جمعی نوین است که می تواند مراحل رشد و تکامل مادی و معنوی خویش را طی کنند. بسیاری از محققان مربوط به مسایل توسعه کشورهای جهان سوم معتقدند که با استفاده صحیح از وسایل ارتباط جمعی می توان با فقر و بی سوادی به مبارزه برخاست و همچنین با آموزش فنون و روشهای نوین در اشکال اطلاعات و آگاهی‌ها در زمینه های گوناگون اعم ازصنعت، خدمات ، کشاورزی، باغداری، دامداری و بر میزان تولیدات گوناگون در شهر و روستا افزود.
در جامعه مدرن امروز که هیچ چیز پایانی ندارد، جنگ رسانه‌ای و روانی به عنوان کارآمدترین و قوی‌ترین سلاح‌ها با امواجی از مفاهیم فرهنگ سلطه به کار گرفته می‌شود و با فرو کشیدن انسانها زیر امواجی از مفاهیمی که از نحوه نگرش و اندیشه هر سرزمینی ریشه گرفته است، انسان‌هایی سلطه‌پذیر می‌پرورد. در تاثیر رسانه‌های این عصر، انسان اسیر زندانی بدون حصار است. همین چند دهه پیش بود که مک لوهان، محقق رسانه و ارتباط پیش‌بینی کرد که جنگ‌های آینده با تسلیحات جنگی و در میدان‌های نبرد رخ نخواهند داد. جنگ‌ها با تصوراتی که رسانه‌های جمعی به مردم القاء می‌کنند، آغاز می‌شود.
حال این پرسش مطرح می شود،امروزه این وسایل ارتباط جمعی نوین با این همه عظمت ونفوذی که در بین اقشار مختلف جامعه دارند،چگونه می توانند در ترویج فرهنگ آموزه های قرآنی ودینی نقش کلیدی داشته باشند.
یکی از معضلات اخلاقی این رسانه ها ایجاد بستر نامناسب برای اقشار مختلف جامعه است.این رسانه ها بستر ارزشهایی مانند نماز، حجاب، صداقت، درستی، ایثار، صبوری و احسان را از دست جوانان ما می گیرد و این ارزشها برای جوانان ما بحث ثانویه می شود. حال باید به توضیح این پرسشها بپردازیم که رسانه ها چگونه می توانند اثر بگذارند و نقش تربیتی مثبت و یا منفی داشته باشند؟ چگونه رفتارهای اجتماعی خاصی را ایجاد می کنند؟ و چگونه هویت و باورهای دینی یا ملی را ضعیف و یا قوی می کنند؟
کار اصلی برنامه های ماهواره ای ایجاد ضعف در باورهای دینی و ملی است. و هنگامی که باورهای دینی و ملی یک جوان ضعیف شد، به حال او فرق نمی کند که به کجا پناهنده شود و گرایش به اعتیاد و فساد و دزدی هیچ یک، از نظر ارزشی برای او معنایی ندارد.رسانه ها نیز برای ارایه دانش و اطلاعات به مخاطب و استفاده کنندگان از آنان، اطلاعات و برنامه های خود را با احساس متناسب با ظرفیت و سن اشخاص در می آمیزند تا به مذاق افراد سازگار بوده، سبب ایجاد باورهای نو و جدید بشوند.(16)
در این میان بحث از گسترش فرهنگ نماز در رسانه، بخشی از تبلیغ معارف دینی از رسانه یا به نحو دقیق‌تر بخشی از کارکرد رسانه دینی است که باید بخش‌های مختلف برنامه های کارکرد رسانه دینی درخصوص مقابله با تهدیدهای جنگ رسانه ای دشمنان اسلام که می خواهند فرهنگ ارزشهای ضد اخلاقی ودینی را دربین اقشار مختلف جامعه ما پیاده کنند،باشد.
درخصوص بحث ترویج فرهنگ نمازکه محور ستون دین و برترین عبادت عارفانه و برجسته‌ترین جلوه فرهنگ عبودیت است که در گسترش فضائل اخلاقی و زدودن خصائل اخلاقی و ناپسند، نقش اساسی دارد واز بُعد اجتماعی دارای جایگاه ارزنده‌ای است، زیرا روابط و مناسبات انسانها با یکدیگر و ماهیت و جهت‌گیری جامعه را مشخص نموده و کیفیت ویژه‌ای به آن می‌بخشد، لذا اگر انسان رابطه خود را با خداوند، به خوبی تنظیم و تصحیح کرد، موفق به تنظیم و بهبود رابطه‌اش با سایر انسانها خواهد شد. در روایت از امام معصوم علیه‌السلام آمده است که اگر آدمی رابطه خود را با خداوند اصلاح کرد، خداوند رابطه او را با دیگران اصلاح خواهد نمود. از این عبارت نتیجه می‌گیریم که چون نماز تجلی رابطه مطلوب خالق و مخلوق است، موجب مطلوبیت روابط اجتماعی مردم با یکدیگر خواهد شد.
کارکرد رسانه ها باید به گونه‌ای باشد که به تحقق مقدمات باطنی نماز بویژه در وقت اذان کمک کند و نه‌تنها آن را مختل نسازد بلکه موجب زمینه‌سازی و برانگیختن روح معنوی و احساس نیاز و تعلق به نماز در مخاطبان شود.
مثلاً در رسانه تصویری به هنگام پخش قرآن، به جای نمایش تکراری قاری یا صحنه‌های ساختمان و دیوارهای مساجد و غیره یا به تصویردرآوردن صحنه‌های جاذب و جالب از اقشار مختلفی که در حال آماده شدن برای نماز هستند مانند کشاورز کنار زمین، کارگر در کارخانه، کارمند در اداره، راننده در کنار جاده، اهل منزل در خانه، دانش‌آموز و دانشجو در محل تحصیل و حتی عوامل پخش و مجریان تلویزیون در استادیوها و محل پخش برنامه‌ها، جلب و تحریک بسوی نماز صورت گیرد و به هنگام پخش اذان نیز تصویر جذاب همین افراد در حال نماز نمایش شود. بویژه آنکه برای واقعی جلوه‌دادن و تاثیرگذاری بیشتر، در تصویرها ملاحظه صبح و ظهر و شب بشود، به نحوی که تصویر حاکی از همان وقت شبانه‌روز باشد.
" همکاری، تنظیم و هماهنگی رسانه ها با نهادها و مؤسسات تاثیرگذار بیرون از رسانه در کشور برخی از مؤسسات به طور ویژه به کار تبلیغ و بسط معارف دینی مشغولند و برخی نیز در ضمن فعالیت‌های خود به این امر می‌پردازند. قسم اول مانند مؤسسات ارشادی و تبلیغی حوزه‌های علمیه، سازمان تبلیغات اسلامی و بسیاری از مراکز دولتی و خصوصی که به این کار می‌پردازند. بخش دوم مانند وزارت آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، فرهنگسراها و مانند اینها که تبلیغ و ترویج معارف اسلامی جزیی از فعالیت‌های آنان محسوب می‌شود رسانه‌های عمومی و بویژه صدا و سیما در کار بسط معارف اسلام و تبلیغ نماز لازم است اولاً از اطلاعات و دستاوردها و امکانات آنان به خوبی استفاده کنند. و ثانیاً برای پرهیز از هرگونه ناهماهنگی و تعارض در ارائه مفاهیم، اهداف و راهکارها فعالیت‌های خود را با آنان هماهنگ سازند که البته این همکاری در شکل متقابل و مؤثر آن نه‌تنها موجب تاثیرگذاری بهتر در جامعه می‌شود، بلکه موجب رشد و تکامل متقابل نهادهای ارشادی نیز می‌گردد بی‌تردید برای گشودن افق‌های تازه و ابتکارات نو و جذاب در عصر ارتباطات و موفقیت چشمگیر رسانه‌های جمعی که عمدتاً در غرب با زیربنای تفکر مادی فعالیت می‌کنند، و در شرایط نوپایی جمهوری اسلامی و فقدان تجربیات کافی در اداره امور جامعه به‌خصوص تبلیغ دینی از رسانه، توجه به این امر حیاتی است." (17)
مقام معظم رهبری (دام ظله) در دیدار اخیر با رئیس و معاونان سازمان صدا و سیما در همین خصوص فرمودهاند: «... تمایل عموم به فیلم و سریال است من با بالاترش را میخواهم بگویم، تاثیرگذاری هم متعلق به فیلم و سریال است. یعنی اگر فرض کنیم تمایل عمومی هم نباشد شما باید تبلیغ غیرمستقیم کنید. والا حالا فرضاً فلان عالم، فاضل درجه یک قم نشست کوهی از معلومات را هم بیرون ریخت. بحث سر این نیست که این چقدر خوب است. بحث سر این است که این چیز خوب، چقدر دارد ذهن مخاطب را میسازد، ما دنبال این هستیم. این البته در سریال هست، در فیلم هست، این در یک ضربه کوچک یک برنامه بزرگ است. مثلاً فرض کنیم که در یک کلاس دبیرستان، یک کلاس دینی است. یک معلم آنجا میایستد نیم ساعت، سه ربع ساعت، از خدا و دین، اینها میگوید. خوب دیدید بازتابهایش چه چیزی است. غالباً بچه ها از معلم دینی گریزان، به خصوص اگر چنانچه او آدم خوشبیان و جذابی هم نباشد. این یک جور تبلیغ دین است.یک جور دیگر هم این است که معلم فیزیک در اثنای کار علمی خودش مثلاً یک تک مضراب بزند بگوید صنع الهی این است- یک کلمه- ببینید این چقدر تاثیر دینی میگذارد. من دنبال این هستم. من میگویم ما در صدا و سیما معلم دینی نیاورید آنجا بگذارید مردم را متنفر کند. شما یک برنامه جذاب بگذارید آن نکته را وسطش بزنید. آن خوب است.» (18)
همچنین مقام معظم رهبری (دامظله) در بخشی از حکم اول خود به رئیس سازمان صدا و سیما مطلبی دارند که حاکی از توجه ایشان به این امر است: «در مباحث اسلامی به کیفیت و عمق والایی مطالب توجه، و از طرح مطالب ضعیف و آمیخته به اوهام و سلایق شخصی پرهیز شود. و برای برآمدن این مقصود همکاری متین و سنجیده ای با حوزه های علمیه و علمای دین به خصوص فضلا و علمای عالی مقام حوزه مبارکه قم برگزار گردد. به طور کلی صدا و سیما مدرسی گسترده برای طرح حقایق اسلام ناب محمدی(صلی الله عیله و آله وسلم) و معارف اهل بیت(علیه السلام) به گونه ای اصیل و صحیح گردد. در تولید برنامه های هنری از همکاری نهادهای فرهنگی کشور مانند وزارت کشور، وزارت ارشاد، سازمان تبلیغات و حوزه هنری و غیر آنها بیشترین بهره شایسته گرفته شود.»(19)
لازم به ذکر این نکته ضروری است،این کاررا می توان در سایر وسایل ارتباط جمعی(رادیو،سینما،اینترنت،کتاب ها ،مطبوعات،نشریه ها،مجلات عمومی وتخصصی.....)با توجه به توان هرکدام این رسانه ها در موقعیت های مختلف زمانی ومکانی از آنها برای گسترش و ترویج فرهنگ نماز در بین اقشار مختلف جامعه کمک گرفت.
بنابراین برای موفقیعت هرچه بهتراین برنامه ها ازسوی این رسانه ها لازم است برنامه ریزان توجه ویژه به شرایط اجتماعی و موقعیت مخاطبان، تعارضات و اختلالت ناشی از برنامه‌های خارجی، انتساب رسانه به حکومت اسلامی و اثرات ناشی از آن و اعتقاد و پایبندی برنامه‌ریزان و مجریان رسانه به موضوع نماز داشته باشند.
نتیجه گیری
امروزه رسانه های گروهی به سبب انبوه و فراوان بودنشان به رسانه های فردی تبدیل شده اند و از طرفی به صورت یک جبهه عظیم فرهنگی درآمده اند. جبهه فرهنگی، به گستردگی همه کرات، کشورها، شهرها، کوچه ها و خیابانهاست. همه مغزها و اندیشه ها جبهه فرهنگی شده اند و علمدار جبهه فرهنگی، رسانه ها هستند.
رسانه ها بیشترین فعالیت را در تربیت جوانان دارند و رسالت اصلی شان در تربیت، در بعد تربیت اجتماعی یعنی اخلاق و رفتار اجتماعی و سیاسی است. رسانه ها می توانند اخلاق و رفتار اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی و حتی اشتهای تحصیلی ایجاد کنند.رسانه ها در بسیاری از مواقع بر پدرها، مادرها، معلم، مدرسه، کتاب و دفتر، در تربیت جوانان پیشی می گیرند، مطابق آمار اینترنت حدود 10 درصد از پایگاههای اینترنت متعلق به پایگاه های فساد اخلاقی است و 90 درصد از آنها مربوط به پایگاههای اطلاعاتی علمی است. اما متأسفانه 90 درصد از جوانان گرفتار پایگاههای فساد اخلاقی موجود در اینترنت می باشند. بنابراین می توان گفت اینترنت مانند شمشیر دو لبه ای است که یک لبه آن بسیار مفید و لبه دیگرش غیر مفید و مضر است. اینترنت رسانه سهل الوصول است و متأسفانه صدها تن از جوانان امروزی معتاد و قربانی این رسانه شده اند .(20)
علاوه بر این، دستیابی جهانیان به تمام جهان توسط رسانه های گروهی و تبدیل تمام جهان به یک دهکده جهانی، مسؤولیت سایردستگاهها را سنگین کرده است.امروزه جهان غرب با شیوه های گوناگون از همه سو، تهاجمی ناجوان مردانه را به فرهنگ و هویت ایران اسلامی آغاز کرده است و در این راه از همه ابزارهای سیاسی، فرهنگی و اقتصادی استفاده می کند. القای ناکارآمدی دین و بالندگی فرهنگ غرب و تناسب آن با نیازهای جامعه، مهم ترین محورهای این تبلیغات است. آنان در این مسیر از کتاب، رمان، سایت اینترنتی، سی دی و عکس های مبتذل، موسیقی، شعر، فیلم و دیگر دست آوردهای هنری استفاده می کنند و می کوشند با دین و هویت ملی مبارزه کنند.
در این میان، فرهنگ آموزه های دینی واسلامی(نماز،قرآن ،مسجد،...) به عنوان سنگری برای مبارزه با دشمن به شمار می رود که به شدت مورد تهاجم استعمارگران نیز قرار دارد.
حال با توجه به موارد اشاره شده در خصوص تهدیها وفرصت های وسایل نوین ارتباط جمعی می توان اینگونه نتیجه گیری کرد که با توجه به اهمیت و جایگاه نماز در دین اسلام و همچنین نقش رسانه ها و مطبوعات در گسترش فرهنگ نماز و نماز خوانی مسئولیت این کاربر دوش همگان بیش از گذشته احساس می شود.چرا که "آرامش خاطر و آسودگی روان از گم‌شده‌های مردم در روزگار ما است که همه نیازمند و طالب آن هستند. لهذا توجه دادن به این امر که فقط یاد خدا او نماز می‌تواند روح سرگردان انسان را آرام کند و از دغدغه‌های مختلف برهاند و خوشی دائمی برای انسان حاصل کند تاثیر زیادی خواهد داشت. به‌ویژه اگر این موضوع با استفاده ازطریق رسانه ها به صورت هنر و در فیلم‌ها به صورت غیرمستقیم ارائه شود و در بیان آن از تحقیقات علمی انجام شده نیز بهره‌گیری شود برای توجه و ایجاد انگیزه به نماز خواندن بسیار مؤثر است....
کسانی که عهده‌دارتهیه و ساخت برنامه‌های ترویج و تبلیغ نماز هستند، به لحاظ اهمیت موضوع و روزآمدن کردن برنامه‌ها و اطمینان از تاثیرگذاری و رسیدن به نتیجه باید در جریان تحقیقات انجام شده در این خصوص قرار گیرند و از آنها استفاده کنند. بسا علاقه‌مندانی به نماز و ارزشهای دینی باشند که بتوانند کارهای ارزنده‌ای در این‌باره انجام دهند، اما به هر دلیل با اعلام و فراخوان عمومی اعلام همکاری نکنند. در این صورت باید با برسی آثار مؤلفان، محققان، مترجمان، هنرمندان، سازندگان فیلم‌ها، قصه‌نویس‌ها و مانند اینها از طرق مختلف استعدادهای خوب و توانا شناسایی شوند تا کار تبلیغ نماز در کشور از طریق رسانه ها به جریانی همه‌جانبه، موفق و اثرگذار تبدیل شود.
یکی از اقدامات مؤثر رسانه ها در امر نماز، آموزش و توجیه والدین در برخورد با فرزندان خود و واداشتن آنها به اداء نماز است. ضعف شناختی یا مشکلات رفتاری والدین نمازگزار در این‌باره اثرات سوئی بر گرایش فرزندان به نماز دارد. برخی اطلاعات حاکی از آن است که گاهی خانواده‌ها به جای جذب فرزندان به نماز با رفتار غلط خود آنها را به نماز بدبین و از آن بی زار می‌کنند. در اینجا اولاً باید به والدین آموزش داده شود که بچه‌ها با امر آنها به نماز، نمازخوان نمی‌شوند بلکه در مرتبه نخست رفتار را به همه رفتارهای والدین و از جمله نماز خواندن جلب می‌کند. و در مرتبه دوم در شرایط و محیط پر از تعارض موجود فقط با برنامه‌ریزی، دقت، حوصله و محبت می‌توان فرزندان را به نماز جلب کرد.
همچنین دربرنامه ریزی در برنامه‌های مربوط به نماز، نتایج دنیوی آنکه برای بیشتر مخاطبان اهمیت زیادی دارد بیان شود ،که نماز فواید زیادی دارد مانند: آرامسازی و روان درمانگری، افزایش عزت نفس و خودباوری، تحمل کمبودها و از بین بردن احساسات حقارت‌آمیز. (21) که هر یک از اینها را می‌توان دستاوردهای مهمی برای نمازگزار در زندگی پر از مشکلات امروز دانست.
به هنگام اذان و ادای نماز بر رحمت خداوند و توبه‌پذیری آن تاکید شود. زیرا به علت مشکلات و مفاسد، افرادی هستند که بسا با انجام گناهان به چندان عظیمی خود را از رحمت خداوند مایوس بدانند و این امر مانع ادای نماز در آنان شود، که این امر توصیه قرآن کریم نیز می‌باشد: «من یقنط من رحمة ربه الاالضالون» (22)
در ترویج نماز و بویژه هنگام اذان و قبل از آن از اشعار و قطعات عرفانی که بحمدالله در ادبیات غنی ما فراوان است استفاده شود.
برای ترویج فرهنگ نماز و ایجاد انگیزه در کسانی که آشنایی و انس زیادی با این فریضه ندارند خاطرات و نظرات شخصیت‌ها و افراد موفق درباره نماز از رسانه پخش ومنتشر شود. در این بین حتی ذکر یک جمله این افراد بزرگ تاثیر فراوان دارد. مثلاً مهاتما گاندی رهبر بزرگ هند گفته است: «اگر نماز نبود و با خدا ارتباط پیدا نمی‌کرد، به‌طور حتم سال‌ها بود که دیوانه شده بودم.» (23)
صحنه‌های پخش اذان و ادای نماز در تلویزیون در عین داشتن محتوا و پیام مناسب، لازم است از زیبایی و جاذبه کافی برخوردار باشد. زیرا در این صورت توجه به آن برای همگان به‌ویژه نوجوانان و جوانان دلپذیرتر می‌شود که «الله جمیل و یحب الجمال»
افرادی که به‌عنوان الگو برای نماز خواندن معرفی می‌شوند حتی‌الامکان شخصیت‌های دارای وجوه مختلف پذیرش از سوی مخاطبان باشند. تحقیقات نشان داده است که چنین افرادی مورد پذیرش و توجه دیگران برای اینگونه امور قرار می‌گیرند. در یکی از نظرسنجی‌هایی که از مردم تهران درباره نماز جمعه، صورت گرفته است، پاسخ دهندگان که دیدگاهشان قابل تعمیم به کل شهروندان تهرانی است درباره مهمترین ویژگیهای یک امام جمعه به ترتیب به این امور اشاره کرده‌اند: درستکار و امین- آگاه به مشکلات جامعه و کوشا در رفع آنها- مؤمن و باتقوا- عالم- سیاستمدار- عادل و مورد قبول مردم. (24)
سفارش تهیه برنامه‌های پرجاذبه و قوی برای اوقات اذان و نماز و بخش‌های دیگر برنامه‌ای توسط افراد خلاق و هنرمندی که خود معتقد و عامل باشند وهمچنین برنامه‌های قبل و بعد از نماز باید متناسب با اوقات معنوی و اقتضای عبادی اذان و اقامه طراحی شوند. نماز خواندن برای هر شرایطی (چنانکه شرع مقدس مقرر داشته است) آسان نمایش داده شود.برنامه اذان و نماز قبل یا بعد و احیاناً وسط برنامه‌های‌کودک و نوجوان و حتی جوانان متناسب با نیاز و فهم آنها تدارک شود.
استفاده از داستان‌ها، تمثیلات و ضرب‌المثل‌های آموزنده درباره نماز در بخش‌های مناسب برنامه‌ها؛ به منظور جذب و جلب توجه مخاطبان به اهمیت نمازخیلی مهم می باشد.
از آنجا که تصورات برخی از مردم ما به ویژه جوانان از محیط‌های غیراسلامی بخصوص غرب غیرواقعی است، یعنی این عده تصور می‌کنند هرآنکس و هرآنچه آنجاست از دین و معنویات به دور است، و از سوی دیگر هنگامی که مظاهر پیشرفت و ترقی آنها را در علوم تجربی و فناوریهای نوین را مشاهده می‌کنند ناخودآگاه گمان می‌کنند برای پیشرفت کردن یا مدرن بودن باید از دین و معنویات فاصله گرفت. در چنین شرایطی نشان دادن جلوه‌های دین‌داری و معنویات و به‌ویژه نماز خواندن در غرب این برداشت ناصحیح را که یکی از عوامل مهم بحران هویت نیز هست اصلاح می‌کند.
در فیلم‌ها و نمایش‌ها باید نشان داده شود که یکی از عوامل صبر و تحمل ایفاگران نقش مثبت، اهتمام به نماز است. واقعاً در این زمینه کوتاهی زیادی شده است. ما حتی یک نمونه کار قابل قبول در این زمینه سراغ نداریم. درحالی‌که مقاومت در برابر مشکلات و مصائب برای همه انسانها در این عالم ضروری است و این امر بستگی زیادی با رابطه با خدا و به‌ویژه نماز دارد. که قرآن کریم نیز فرموده است: «واستعینوا بالصبر و الصلاة ان الله مع‌الصابرین.» (25)
تلاش و برنامه‌ریزی شود تا نقش‌های مثبت و متدین که در فیلم‌ها ادای نماز می‌کنند از افراد معتقد و پایبند به امور شرعی انتخاب شوند تا علاوه بر آنکه نقش خود را طبیعی و تاثیرگذار ایفا می‌کنند از احساس تصنع و تزلزل در مخاطبان نیز جلوگیری شود. تصور کنیم اگر بیننده چند ماه قبل هنرپیشه‌ای را که اکنون نماز می‌خواند ایفاگر نقش فرد مؤمنی است، در فیلمی خلاف این دیده باشد، چه تاثیر سوئی در باور، پذیرش و تاثیر این مخاطب پدید خواهد آمد."(26)
متاسفانه امروز ما شاهد کم توجهی بعضی از رسانه ها در خصوص ترویج فرهنگ آموزه های اسلامی و دینی هستیم.ما اکثر موارد در جامعه خودمان شاهد این هستیم که رسانه ها برای تبلیغ اقامه نماز و دیگر فرایض دینی فاقد برنامه مدون می باشند و این نقصان یکی از بزرگترین ضعف های ما در حوزه مسائل دینی است. متاسفانه رسانه ها برنامه های سازماندهی شده و مدونی ندارند تا مسیر این برنامه مدون شده را طی کرده و به هدف قابل توجهی برسند.
سخن آخر اینکه در عصر جهانی شدن، عصر انقلاب ارتباطات و دوران انفجار و ریزش اطلاعات که دشمنان اسلام و بشریت، از ابزار رسانه ای به وفور بهره می گیرند تا منافع دیگر ملت ها را به نفع خود غارت و مصادره کنند و انسان ها را از دورن پوچ سازند ما مسلمانان باید از پیشرفته ترین و پیچیده ترین ابزارهای رسانه ای با همه تنوعی که دارند برای تقویت ایمان مردم خود به ویژه نسل جوان استفاده کنیم.
ما معتقدیم نماز ستون دین و دین ستون فرهنگ و فرهنگ ستون جامعه است، جامعه دینی و نظام اسلامی نمی تواند از نماز و یاد خدا غافل باشد از این منظر نقش رسانه ها اعم از مطبوعات، خبرگزاری ها ؛ صدا و سیما،.... که با فرهنگ عمومی جامعه سر و کار دارند، نقش حیاتی و تعیین کننده ای برعهده دارند ونباید نقش آنها را درجامعه ومحیط زندگیمان نادیده بگیریم.
منابع و پی نوشت ها
1- دکتر غلامعلی افروز- قدس، ش5549
2- قرآن کریم، سوره عنکبوت، آیه 45.
3- نمونه،ج16،ص284
4- نمونه،ج13،ص342
5- قرآن کریم،سوره النساء ،آیه 103
6- نهج البلاغه،خطبه 190
7- قرآن کریم، سوره مریم ،آیه 31
8- کافی،ج3،ص 264
9- قرآن کریم، سوره بقره ،آیه 45
10- المیزان،ج1،ص152
11- نمونه،ج1ص219
12- قرآن کریم، سوره طه، آیه 130
13- المیزان،ج14،ص234
14- نمونه،ج13،ص339
15- قرآن کریم، سوره بقره ،آیه 239
16- دکتر غلامعلی افروز- قدس، ش5549
17- دکتر علیرضا پویا - کتابخانه تبیان
18- سخنان مقام معظم رهبری در دیدار با رئیس و معاونان صدا و سیما، مورخ 13/4/79
19- متن حکم اول مقام معظم رهبری به آقای دکتر علی لاریجانی مورخ 24/11/72
20- دکتر غلامعلی افروز- قدس، ش5549
21- دکتر نجاتی، محمد عثمان، قرآن و روانشناسی، ترجمه عباس عرب، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1369، صفحه 307
22- اسمی، رضا، نقش نماز در بهداشت روانی فرد و جامعه، مرکز تحقیقات صدا و سیما، 1377، صفحه 97
23- قرآن کریم، سوره حجر، آیه 56.
24- نظرسنجی از مردم تهران درباره نماز جمعه، مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه‌ای صدا و سیما، شماره‌های 4581378 و 4591378
25- قرآن کریم، سوره بقره، آیه 45
26- دکتر علیرضا پویا - کتابخانه تبیان- http://www.tebyan.net
- گفت و گوی دکتر محمدرضا شرفی استادیار دانشگاه تهران و عضو شورای عالی انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران، در فصلنامه نیایش
- کتابخانه تبیان - http://www.tebyan.net