ناهنجاری اجتماعی بدون تردید برای اکثریت افراد جامعه قابل مشاهده هستند. شرایط آن نیز قوی به نظر می رسند و لذا با توجه به شرایط بوجود آورنده آن، که همچنان قوی و رو به تشدید است، قابل پیش بینی است که در صورت عدم انجام اقدامات ریشه ای، روند ناهنجاری های اجتماعی رو به افزایش خواهند بود.

آمار ناهنجاری ها و آسیب های اجتماعی، شاخص و میزانی است که سلامت یا مرضی بودن بخش هایی از جامعه و حدود و میزان آن را نشان می دهد و طبق آن می توان روند کاهش و افزایش آسیب ها را مطالعه نموده و پاره ای از مسائل و مشکلات آینده جامعه را پبش بینی کرد. اما برای حل و پیشگیری راه های متفاوتی وجود دارد از جمله مداخله پلیس و دستگاه قضایی. شاید ساده ترین و کوتاه ترین راه حل به نظر آید، اما یقیناً مؤثرترین و کارآمدترین شیوه نخواهد بود. راه دیگر یافتن ریشه ها و علت هاست، آنجا که نقص در فرایند اجتماعی شدن افراد و گاه از طریق یادگیری اجتماعی، یک انسان بالقوه مفید و کارآمد تبدیل به فردی مزاحم و سربار جامعه می شود، راه حل، تمرکز بر اقدامات تربیتی و آموزشی بر روی نقطه های مشکل دار و انحرافی در سطح جامعه است. در این میان از دیرباز مساجد نقش بسیار تاثیرگذار در فعالیت های اجتماعی کشور داشته و در راس این فعالیت ها همواره ائمه جماعات و روحانیت مساجد ایفای نقش نموده اند، به شکلی که مساجد قلب فعالیت ها و حالت رهبری کننده داشته و برنامه ها و آنچه باید انجام شود توسط روحانیت و از طریق فرصت هایی که در مساجد ایجاد می شود بیان می گردیده است. بدیهی است که با توجه به مقبولیت جایگاه مساجد و روحانیت در میان مردم مسلمان ایران، تاثیرگذاری فعالیت ها از این طریق بالاتر بوده است و می توان به هزاران مورد از این دست در طول تاریخ ایران اشاره نمود.

مسجد در جایگاه اصیل خود یک الگوی ارزشگذارى است. ارزش هاى فراموش شده در مسجد مطرح می شود. در آنجا نیازمند فقیر با ثروتمند، رئیس و زیردست، فرمانده و سرباز، امتیازهاى مادى و ظاهرى را کنار می نهند و همه در کنار یکدیگر و دوش به دوش هم می ایستند. در مسجد، تنها ارزش هاى حقیقى همچون تقوا و جهاد مطرح است. مسجدیان اصیل تا آنجا بر دفاع ارزش هاى بزرگ اسلامى پاى می فشرند که حتى حاضر نیستند تلاشهاى خود در راستاى عمران و آبادى مساجد را با جهاد رزمندگان و هجرت مهاجران مقایسه کنند.

مسجد تنها یک مکان نیست، بلکه سازمانی است بس مهم برای اجتماع مسلمانان و اتحاد، یکپارچگی و هدایت آنان به سوی نیکی. مسجد میدان بزرگی برای تبادل افکار و مشاوره در امور مسلمانان است. مسلمانان در هر شهری که از سوی سپاهیان اسلام فتح می شد مسجدی می ساختند تا ضمن انجام عبادت در آن از آن به عنوان مرکز فرهنگ، اشاعه تمدن و تکوین افکار عمومی صحیح اسلامی بهره ببرند. به این ترتیب مساجد تشکیلات ایمانی مبتنی بر نظام اسلامی است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) امت خود را فرمان می دهد:

 

«هرگاه سه نفر بودید، یکی را از میان خود امیر کنید.»

این نکته یادآور وجود باارزش و تاثیرگذار امامت روحانی مسجد در برگزاری نماز و فعالیت های عبادی در مساجد است. ائمه جماعت در نگاه اولیای دین از منزلتى والا و جایگاهى ارجمند برخوردارند. امام سجاد (علیه السلام) می فرمایند: «حق کسى که در نماز جماعت، امام تو می شود این است بدانى او سفیر و نماینده تو در پیشگاه خداست. او از طرف تو سخنگوست و تو از طرف او سخنى نمی گویی. او براى تو دعا می کند و تو براى او دعا نمی کنی. او درباره تو چیزى را از خداوند درخواست می کند و تو چنین نکرده ای.

امام جماعت، در پیشگاه خداوند می ایستد و از سوى تو چیزى را از خداوند می خواهد و این کار مهمى است؛ حال آنکه تو چنین کارى را از سوى او بر عهده نگرفته ای. اگر در این کار مهم، کوتاهى رخ دهد، دامنگیر اوست نه تو. و چنانچه گناهى کند تو در آن شریک نیستی. تو بر او برترى ندارى زیرا او خود را سپر تو قرار داده و نمازش را نیز سپر نماز تو کرده است. پس جا دارد به خاطر این همه، سپاسگزار او باشی.» 

اهمیت روحانیون مساجد در آنست که در ابعاد گوناگون، مسجد را گرمی و رونق می بخشند. بر همین پایه است که فقیهان مصرف نمودن درآمدهای مربوط به مسجد که در این راه هزینه شود، در حقیقت برای آبادی، رونق و تعمیر مسجد شده است. تعمیری که از عمارت مادی مسجد به مراتب والاتر و برتر است. چه، برخورداری مسجد از امام جماعتی شایسته، موجب عمران و آبادی معنوی آن است. 

علاوه بر مواردی که ذکر شد، نقش مسجد و روحانیت در تمام حماسه های اسلامی نمایان و بارز است. از همان آغاز که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) در مدینه مسجدی بنیان نهاد، این مکان پایگاه اساسی تمامی فعالیت های عبادی و سیاسی بود.

مسجد کوفه مرکزی برای سامان دهی رزمندگان اسلام بود و حضرت علی (علیه السلام) در این مکان زمینه مبارزه با قاسطین، مارقین و ناکثین را فراهم آورد، قیام مختار و انقلاب زیدبن علی در مسجد مزبور شکل گرفت.

 

رفتارهای اجتماعی ناهنجار در سطح جامعه باعث پیامدهای منفی ازجمله انزوای اجتماعی می گردد. هیچ جامعه ای در حالت ایده آل خود عاری از ناهنجاری نبوده و تفکیک رفتار فرد از هنجارهای تعمیم یافته، گریز ناپذیر می باشد. انحراف و جامعه توأمان استقرار یافته اند و در عین حال ناهنجاری، میکروبی در بطن اجتماع است، جایی که فرد روند فرهنگ پذیری را درک می کند. 

در جامعه امروزی ایران با انواع مسائل و آسیب های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی نظیر بی سوادی یا کم سوادی، بحران معنی، دروغ، آنومی یا نابسامانی اجتماعی، بحران هویت، بی اعتمادی، اعتیاد و قاچاق مواد مخدر، پرخاشگری و جنایت، خود کشی، فرار کودکان از منزل، تکدی، روسپیگری، ضعف مشارکت جمعی، قانون گریزی، رابطه گرایی، بیکاری، فقر، سرقت، اختلاس، تخریب و آلوده سازی محیط زیست و... سر و کار داریم که در مجموع آینده این کشور را از لحاظ سلامت محیط و احساس امنیت جانی، مالی، تعاملاتی و فکری تهدید می کنند.  این در حالی است که در فرهنگی دینی ما مسلمانان پایگاه ارزشمند و قدرتمندی به نام «مسجد» وجود دارد. مسجد یادآور بندگی و کرنش در پیشگاه خداوند متعال است. جایی که در حقیقت برترین و اصیل ترین محل برای عبادت و تقرب جستن به خداوند متعال است. در کنار این نقش ارزشمند معنوی مسجد ابعاد تربیتی آن نیز مطرح است چرا که مسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مومنان و نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی، اجتماعی آنان فراهم می کند. مسجد با فراخوانی پیوسته مسلمانان به جمع، روح جمع گرایی، انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت می کند و این اجتماعی بودن و جمع گرایی، در حد معقول آن نشانه سلامت روح و روان انسان و تعادل فکری آن به حساب می آید.

بدیهی است که سخن گفتن از مسجد، یادآور ائمه جماعات و اثربخشی روحانیت مساجد نیز است که در خط حق گستری و باطل ستیزی وارثان پیامبرانند. آنان که سخنگوی مکتب اسلام و مبلغ دین هستند، مشعل داران هدایت و مبشران خیر و سعادت، داعیان الی الله و مجاهدان فی سبیل الله در سنگر مساجدند که با بیان و بنان، بذر نور و آگاهی در اندیشه ها می نشانند و نهال امید و حکمت در دل ها می افشانند تا برای مردم هادیانی خیرخواه به صراط مستقیم حق شده و خدمتی برای عموم به ویژه نسل نوخواسته و حقیقت طلب داشته باشند.

با چنین وصفی به نظر می رسد با در نظر گرفتن تمام تفاوت های ایجاد شده در جامعه انسانی و با وجود تنوع و گسترش ناهنجاری ها و آسیب های اجتماعی، مساجد و روحانیت همچنان پایگاه های قدرتمند و تاثیرگذاری در کاهش و پیشگیری از ناهنجاری های اجتماعی هستند. به همین علت، این سوال به ذهن متبادر می شود که تا چه حد مساجد و روحانیت در آن می تواند در پیشگیری و کاهش ناهنجاری های اجتماعی جامعه تاثیرگذار باشند؟ دستیابی به پاسخ این پرسش علت اصلی انجام پژوهش حاضر است.

 

نگرش اسلام به مسجد صرفاً نگرش به جایگاهی برای اقامه نماز نیست بلکه اساساً مسجد در اسلام از زمان حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) همواره به عنوان یک پایگاه دینی و اثر گذار به نقش آفرینی پرداخته است. پیامبر از مسجد به عنوان کانون برای هدایت امور اسلام بهره می بردند و مسجد مرکز حکومت و نیز مرجع فکری و محل بحث و تبادل اندیشه ها بوده است. در زمانی نه چندان دور (قبل از فرار رسیدن عصر ارتباطات) همه نیازهای فکری و اجتماعی مردم در مسجد مرتفع می شد. قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران نیز مساجد به عنوان پایگاه دینی نقش هدایتگری مردم را به عهده داشته است. همانطور که مسجد در اسلام محل پذیرش افراد مختلف و محل اجتماعات سیاسی فرهنگی اجتماعی بود امروز نیز پذیرای مربیان و متربیان جهت تعلیم و تربیت و مکان اوج سالکان راستین است. علاوه بر این حضور در مسجد نقش بازدارنده ای قوی در ارتکاب جرایم و پیشگیری از گناهان دارد.

مساجد علاوه بر محل نیایش بودن منابع اشاعه فرهنگ اسلام و محل به نمایش گذاشتن قدرت و اقتدار امت اسلامی نیز می باشد. روزانه سه یا پنج بار افراد مومن در همین مکان ها در پیشگاه خالق خود بوده و برای جان نثاری و اطاعت از سایر اوامر مولی اعلان آمادگی می کنند و نفس این عمل هشداری است برای دشمنان اسلام و گام نخستین برای حرکت احیاء عدالت اجتماعی وظلم ستیزی.

 

همه ادیان و اقوام و ملل مسجد و عبادتگاهی دارند که از قداست و احترامی خاص برخوردار است. پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله وسلم) در این باره می فرمایند:

برترین و با ارزش ترین بقعه ها مساجد است.

با نگاهی گذرا به تاریخ مساجد درمی یابیم که مساجد علاوه بر نقش محوری خود که عبادت باشد کارکردهای گوناگونی دیگری هم دارد.

بدیهی است که تبیین جایگاه مسجد موجب افزایش کارآیی آن خواهد شد. مساجد در صدر اسلام مرکز سازماندهی، برنامه ریزی و محل فعالیت های فرهنگی اجتماعی سیاسی اقتصادی نظامی و آموزشی محسوب می شد. در حقیقت مساجد بزرگترین سازمان مدنی جهان اسلام به شمار می رود. خداوند متعال همه مساجد را به عنوان خانه های خود در روی زمین معرفی فرموده است:

خانه های من در روی زمین مساجد هستند.

مساجد از آن خداست

همچنین ذات باری تعالی مساجد را محل ملاقات خود قرار داده است:

خوشا به حال بنده ای که در خانه است وضو بگیرد و مرا در مسجد زیارت کند.

از این رو امام حسین (علیه السلام) فرمودند:

اهل مسجد زائر خدا هستند.

از آنجا که طراح و بانی مساجد خود خداوند است لذا تطهیر و تعمیر و خادمی آن را بر عهده انبیاء و اولیای خود قرار داده است؛(وَ عَهِدْنا إِلى  إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُود)  و به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که: «خانه مرا براى طواف کنندگان و معتکفان و رکوع و سجودکنندگان پاکیزه کنید.». هدف این مأموریت این بود که خانه خدا برای مهمانان و حضور بندگان از هر جهت آماده شود و خدمت به خانه خدا و مسجد کاری ابراهیمی و مأموریت الهی به شمار آید.

در طول تاریخ، زمانی ابراهیم و اسماعیل و زکریا و دیگران خادم مساجد بودند. لذا خدمت به خانه خدا آن قدر ارزش دارد که اولیاء خدا عزیزان خود را قبل از تولد برای آن کار نذر کنند و از خداوند هم بخواهند تاآن را قبول فرماید. در همین راستا خداوند متعال حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) را مأمور خدمتگزاری به مسجد خود قرار داد.

• کارکردهای مسجد

بدون شک اقامه نماز و سایر عبادت منحصر به مکان خاصی نیست بلکه می توان در هر مکانی انجام داد. آنچه باعث شد که برگزاری نماز به صورت جمعی و جماعت در مساجد مورد تاکید فراوان قرار گیرد اهداف بهتر و والاتری است که دین مبین اسلام آن را تعقیب میکند. مساجد در طول تاریخ اسلام نه فقط محل عبادت و مناجات بلکه پایگاه تصمیم گیری مهم سیاسی، اقتصادی، نظامی و مرکز نشر معارف دینی و کانون تربیت انسان های متعهد و جایگاه حل معضلات امت اسلامی و محور وحدت مسلمانان و پشتوانه محکمی برای حکومت اسلامی بوده است. به عبارت دیگر مساجد در قالب کانون فعالیت های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و آموزشی محسوب می شده است.

پیش از پیدایش مدرسه، مسجد یگانه مرکز مهم آموزشی، فرهنگی، سیاسی اجتماعی و قضایی در کشور اسلامی بوده و بعضی از نویسندگان مسجد را مجلس شورای مسلمانان نام نهاده اند. در حقیقت بنای مسجد النبی که مسجد نمونه اسلام است فقط تاسیس یک عبادتگاه نبود بلکه به شهادت مورخان و محققان و حتی خاور شناسان پی ریزی یک مدرسه بزرگ اسلامی بود. جرجی زیدان نویسنده مسیحی عرب می نویسد: «همان طوری که مسجدهای مسلمان مرکز اجتماع و پناهگاه غریبان و بیماران است این مراکز مهد تعلیم و تربیت نیز بوده است در کوچکترین مسجد کودکان را آموزش می دهند و مسجدهای بزرگ گاهی به اندازه دانشگاه های اروپا دارای ارزش و اهمیت است.»

مسجد کارکردهایی نظیر کارکردهای عبادی، آموزشی، فرهنگی، تبلیغی، علمی، سیاسی، اجتماعی، قضایی، نظامی و رسانه ای، هنری، ورزشی و نظیر آن دارد. هر قدر این فعالیت ها و کارکردها از تنوع بیشتری برخورداری گردد. مسلماً از زمینه جذابیت و اقبال بیشتری از سوی طبقات گوناگونی جامعه خصوصاً ‌جوانان مواجه و نتیجه آن افزایش دین باوری در سطح جامعه خواهد شد.

 

مسجد ابعاد گوناگونی دارد که بعد عبادی آن مهمتر است. مسجد به عنوان مکانی برای عبادت در تقویت جنبه های عبادی جامعه اسلام مؤثر است. از این رو یکی از مهم ترین فعالیت های مسجد که در تقویت مسجد بسیار کار آمد است فعالیت های عبادی است. نماز از مهمترین عبادات است که قبول شدن سایر اعمال به قبولی آن بستگی دارد و با ارزش ترین آن در شکل نماز جماعت ظهور دارد. برگزاری نماز جماعت و پخش اذان حداقل در دو نوبت ظهر و عصر و مغرب و عشاء از بارزترین آن فعالیت های مسجد است که در تقویت آن و افزایش افراد مسجدی بسیار مؤثر است به این ترتیب بر نشاط و پویایی مسجد افزوده می شود. نیایش و نجوای با خداوند یکی از مهم ترین جنبه های شخصیتی عبادتگران است و مسجد به عنوان مکانی برای عبادت می بایست در مورد نیایش نیز فعالیت داشته باشد برگزاری مراسم دعای توسل، دعای کمیل، مراسم سوگواری و اعیاد و... در گرایش افراد جامعه به مسجد مؤثرند.

 

2- اقتصادی

مسجد پایگاه اجتماع مسلمانان است ابعاد اقتصادی نیز دارد. از جنبه های اقتصادی مسجد امکانات مادی و رفاهی آن است. مساجدی که از لحاظ اقتصادی قوی هستند و امکانات متعددی را تهیه می کنند و برخی از آنها را در اختیار مردم نیز قرار می دهند مساجدی موفق و قوی هستند، که در جذب و تربیت دینی مردم مؤثر و موفق هستند. امکاناتی از قبیل فرش، جانماز، عبا، پشتی، آب سردکن، گلدان، تابلوی نقاشی طبیعت، ظروف آشپزی، امکانات ورزشی، کولر، بخاری و امکانات صوتی، از نقاط قوت مساجد محسوب می شوند. ایجاد صندوق قرض الحسنه و اعطای وام به نیازمندان، جمع آوری کمک های نقدی و جنسی جهت کمک به نیازمندان و محرومان، ایجاد فروشگاه و شرکت تعاونی مصرف در مسجد از سایر فعالیت های اقتصادی است که از نقاط قوت مساجد در جامعه امروز محسوب می شود. مسجد در صورتی می تواند در تمامی ابعاد اثرگذار باشد که در صحنه زندگی مردم داخل شود و مسجد جزئی از زندگی مردم به حساب آید. مشخص است که مسائل اقتصادی از مهمترین مسائل زندگی است. انگیزه های اقتصادی زمینه ابتدایی را فراهم می کند که بعدها با افزایش تقوا و خدا باوری در سایه تعالیم عبادی مسجد انگیزه های الهی برای حضور در مسجد افزایش می یابد. در صورتی که فعالیت های اقتصادی مسجد به خوبی هدایت شود می توان از بهره و سود آن سایر جنبه های مسجد را تقویت نمود. به شکلی که این فعالیت ها منبع درآمدی برای مسجد باشد که با سرمایه اولیه مردم ایجاد شده اند.

 

مسجد پایگاهی دینی است که در جنبه های سیاسی نیز فعالیت دارد در صدر اسلام نیز فعالیت های مسجد در ابعاد عبادی و حتی آموزشی محدود نبود و فعالیت های سیاسی از قبیل سخنرانی، تبلیغات، اعزام مبلغ، گفتگو با گروه های گوناگون و تجهیز و آماده سازی نیرو جهت جنگ و جهاد با کفار در عملکرد مسجد مشاهده می شود. امروزه اقدامات سیاسی دولت های استعمارگر جهت مبارزه با دین و مظاهر آن بسیار گسترده است به طوری که دفاع از ماهیت دین و تلاش در راه گسترش آن بدون توجه به فضای سیاسی حاکم در فرهنگ ها و ملل گوناگون بسیارمشکل است به طوری که سیاست به شکل واضحی در حوزه دین وارد شده است به طوری که بسیاری از جریانات سیاسی دینی است و مسجد نیز در این میان نقش خاصی بر عهده دارد به طوری که برخی از نهضت های انقلابی در سایه عدالت خواهی و روشنگری مسجد بر علیه حکومت های ضد دینی رخ داده است. در جامعه کنونی ما با توجه به طرز تفکر و افزایش سطح درک و شعور سیاسی افکار عمومی به نظر می رسد فعالیت های سیاسی مسجد سبب می شود مردم مسجد را پایگاه دینی کارآمد و مطابق روز در نظر بگیرند و از بسیاری از مطالبی که بر مظاهر و حرکات دینی اشکال می گیرند صرف نظر نمایند. به این ترتیب فعالیت های سیاسی در افزایش افراد مسجدی مؤثر است و از نقاط مثبت مسجد محسوب می شود. برخی از فعالیت های سیاسی مسجد عبارتند از سخنرانی شخصیت های سیاسی در مسجد، تبلیغات سیاسی و دینی، سازمان دهی نیروها برای شرکت در فعالیت های سیاسی مثل نماز جمعه و راهپیمایی روز قدس و قرار دادن روزنامه در تابلو اعلانات.

 

کارکرد نظامی مساجد بدون اشاره به پایگاه بسیج آن ناقص به نظر می رسد. البته پیش از پرداختن به آن باید توجه داشت که این مهم جز با هماهنگی و ارتباط تنگاتنگ پایگاه بسیج، روحانی مسجد و هیات امناء هر مسجد غیر ممکن و دور از منطق می باشد. امروزه مساجد با همراه داشتن پایگاه مقاومت بسیج در دل خود به پایگاه قدرتمندی برای احیاء و حفظ کارکرد نظامی مساجد تبدیل شده است. طی جنگ های زیادی که درطول تاریخ از صدر اسلام تا به امروز برای مسلمانان به وجود آمده مساجد به عنوان یکی از ارکان مهم جامعه اسلامی در این مبارزات ایفای نقش و کارکردهای گوناگونی داشته اند. 

بهترین نمونه تاریخی برای فعالیت های نظامی در مسجد وقایع و جنگ های صدر اسلام و نقش های کلیدی گوناگون در این زمینه است. در عصر حاضر نیز مسجد می تواند در جوامع اسلامی همچون گذشته چنین نقشی را ایفا کند در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران اسلامی شاهد فعالیت های پرشور حمایت مسجد و مسجدیان از رزمندگان اسلام بودیم این حمایت ها در قالب های و صورت های گوناگونی همچون جذب و اعزام نیرو به سوی جبهه ها و حمایت مادی و معنوی از رزمندگان اسلام صورت می گرفت و بیشتر این فعالیت ها توسط پایگاه های بسیج مساجد انجام می شد.

 

مسجد علاوه بر جنبه های عبادی از لحاظ فرهنگی قابل توجه است. باتوجه به نظام ارزشی جامعه امروز و فرهنگ نوین اجتماعی فعالیت های فرهنگی از افکار عمومی از وجهه مناسبی برخوردار است. از این فعالیت ها می توان به خوبی در تغییر نگرش قشر تحصیل کرده و جوان جامعه استفاده نموده و آنها را به مسجد جذب نمود. ایجاد کانون فرهنگی، تهیه تنظیم مجله، برگزاری مراسم شب شهداء یا شبی با قرآن، برگزاری مسابقات ورزشی و مذهبی و فرهنگی، سفرهای زیارتی و سیاحتی، تهیه پلاکارت با محتوای دینی به روش هنری و نصب آن در مکان های مختلف و برگزاری کلاس هایی از قبیل فیلم نامه نویسی، نویسندگی، قصه نویسی و هنرهای دستی، برخی فعالیت های فرهنگی مسجد هستند که از نقاط مثبت آن محسوب می شوند.

 

از ابتدای ایجاد مسجد جنبه های آموزشی آن چهره ای آشکار داشت در جهان امروز نیز آموزش یکی از مهمترین فرایندهای توسعه و رشد اجتماعی است. با توجه به دیدگاه ها و رویکرد افکار عمومی می توان گفت یکی از نکاتی در افزایش افراد مسجدی مؤثر است گسترش فعالیت های آموزشی مسجد در کنار فعالیت های عبادی آن است. ایجاد سالن مطالعه و کتابخانه ای که کتب کمک آموزشی، برگزاری کلاس های آمورش کامپیوتر و زبان خارجی، کلاس آموزش مداحی و هنرهای سنتی مثل خطاطی از جمله فعالیت های آموزشی مسجد است که درجلب جوانان نیز مؤثر است. در مورد فعالیت های آموزشی ارتباط مسجد و مدرسه قابل توجه است. معلمان و مدیران می توانند برخی کلاس های جبرانی را که خارج از وقت آموزشی است در مسجد محل برگزار کنند.

 

مسجد به عنوان یک مرکز دینی برای عموم، نقش اساسی در شکل گیری اجتماعات مسلمین دارد. از این جهت به طورطبیعی مسجد می تواند کار کرد اجتماعی نیز داشته باشد. حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعی، ‌جویا شدن از احوال هم و احوال مسلمین تنها بخشی از این ظرفیت بزرگی است که مساجد دارند. در این مکان ها مومنان فرصت می یابند با جمعی آشنا شوند که از نظر دین و عبودیت با آنان همرنگ هستند و توان ایجاد گروه های اجتماعی هماهنگ را دارند. بنابراین آنان می توانند از بین اهل مسجد برادران یا خواهران مناسبی‌، از حیث دینی برای خود بیابند که طبعا آثار آن در ابعاد اجتماعی بروز خواهد کرد. امام صادق فرمودند:

اهل مسجد به کمتر از یکی از سه چیز از مسجد بر نمی گردد که یکی از آنها دوستی است که از او در مسیر خدا استفاده می کند.

تربیت سیاسی که در مسجد ارائه می شود به دلیل ماهیت مذهبی آن می تواند نسلی را پدید آورد که پشتوانه جامعه دینی باشند و در برابر حوادث سیاسی هوشیاری لازم را داشته باشند. از این رو حضور زنان در کنار مردان در مسجد ضروری می باشد چرا که زنان از حضور در این مکان محروم شوند در واقع تربیت بطور ناقص انجام خواهد شد. در حالی که بانوان به دلیل تاثیر عمیق تر بر فرزندان و نقش تربیتی خود در صورت برخوداری از تربیت سیاسی مسجد بلوغ سیاسی را به طور شگفت انگیزی افزایش خواهند داد. 

 

امروزه در تمام جوامع بشری مسئله بازدارندگی از وقوع جرم از اساسی ترین مسائل به حساب می آید در این میان نقش مراکز هدایت دینی بخصوص مساجد بسیار مهم و در خور تحقیق است. این موضوع که درصد ارتکاب جرم و جنایت در میان مسجدی ها نسبت به غیر آنها به چه میزان کمتر است نیازمند تحقیق است، لکن این موضوع به تایید تجربه رسیده و در بین مردم نیز شایع و مشهود است که بین اهل مسجد و ارتکاب جرم و جنایت ارتباطی نیست و یا لااقل بسیار ضعیف است.

 

از آثار و برکات حضور در مساجد همکاری و تعاون است که از عوامل وحدت آفرین و استحکام بخش جامعه به شمار می رود و غالبا در نماز جماعت بیش از سایر اجتماعات به چشم می خورد. مراعات حقوق دیگران و یاری آنها رسیدگی به مشکلات برادران دینی در نماز جماعت مطرح شده و به همت مردم کارهای مفید و مهم صورت می گیرد. به عنوان مثال در اجتماع جمعه و جماعت از مردم خواسته می شود که برای رفع خشک سالی در نماز استسقاء حاضر بشوند و مردم با انگیزه (تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى)  در نیکوکارى و پرهیزگارى با یکدیگر همکارى کنید. سه روز به خاطر همنوعان خود روزه گرفته و نماز می خوانند. این گونه اعمال نه تنها مشکلات مومنین را از سر راه بر می دارد بلکه از عوامل پیوند اجتماع و مردم نیز هست.

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) می فرمایند:

هر کس صبح کند و اهتمامی به کار مسلمانان نداشته باشدپس مسلمان نیست.

هرگاه مومنین در سه وعده حضور به امور برادران خود همت بگمارند تنش روانی در جامعه بسیار کم خواهد شد و چنان که می دانیم خداوند سبحان دعایی را قرین اجابت کرده که در جمع مسلمین دعا شده باشد که نوعی تعاون به شمار می رود. مسجد کانون اتحاد و همبستگی و انس و الفت مسلمانان است که مردم هر منطقه و محله را روزی چند نوبت در کنار هم در نمازهای جماعت جمع و با هم مانوس می سازد 

 

در میان ادیان و مکاتب، اسلام بیشترین توجه را برای مراعات و حقوق انسان ها نموده است و به عنوان حق الناس در جایگاه عدالت اجتماعی آن را مطرح کرده است در مساجد به هنگام برپایی نماز جماعت مومنین ملزم به مراعات آداب و احکامی هستند که از آثار و نتایج ذکرالله در بیت الله است. به فرموده امام علی (علیه السلام): 

یاد خدا روشنی بینش ها و مونس باطن هاست.

در مسجد نمازگزاران ملزم به رعایت شرایطی هستند از جمله غصبی نبودن مکان نماز، به این معنا که هر گاه مومن سجاده خود را قبل از سایرین در مسجد گسترده باشد، دیگران حق ندارندآن را برداشته و خود در آن محل به نماز بایستند. همین تعهد در وجود جمع نمازگزار ملکه شده و در سایر امور آنها نیز سرایت داده می شود و ناخود آگاه تبدیل به یک رفتار اجتماعی می گردد. 

تشکیل جماعت در مسجد نیز خود تمرینی است برای سایر تعهدات ملی و مذهبی، به برکت این اخلاق پسندیده محیط کاری و زندگی از یک امنیت و آرامش مطلوب برخوردار می شود و از سوی دیگر به تنش زدایی کمک چشم گیری می کند. 

هم دردی و هم دلی با تجدید حضور در مساجد برای نماز جماعت، عزاداری یا سایر امور پیوند عاطفی و معنوی نیز تجدید و تقویت می گردد. حضور فیزیکی و معنوی در مسجد که عامل گسترش مشترکات معنوی می باشد، جمع نمازگزار را به هم سویی و هم فکری فرامی خواند و این احساس و درک را در آنها تقویت می کند که انسان ها اعضای یکدیگرند و نباید از درد و رنج هم غافل شوند.

بی شک شکوه و عظمت هم دردی در نماز های جماعت مساجد بیش از سایر اجتماعات است و به علت حضور مستمر مردم در مساجد، پایه های بهداشت روانی در جامعه متزلزل نخواهد شد و جامعه از ابتلا به بیماری دردناک نجات پیدا خواهد کرد. 

احساس هم دردی و هم فکری زمانی پدیدار می گردد که برادری از درد و رنج برادرش مطلع شود و آن را درک کند. این احساس در اجتماع جماعت نمازگزار در مسجد به راحتی قابل رویت و لمس می باشد که مومنان در کنار هم قرار گرفته ضمن عبادت از حال یکدیگر نیز باخبر می شوند و با هم تشریک مساعی می نمایند و در صورت عدم حضور کسی از نماز گزاران سراغ او را گرفته و چه بسا در پی او به تکلف نیز می افتند. اسلام همدردی با سایر بندگان را امری ضروری تلقی می کند و آن را عامل ثبات و آرامش جامعه می داند.

 

خداوند در قرآن کریم در مورد دوستی می فرماید:

و روزى است که ستمکار دستهاى خود را مى گَزد [و] مى گوید: «اى کاش با پیامبر راهى برمى گرفتم.

اى واى، کاش فلانى را دوست [خود] نگرفته بودم.

او [بود که ] مرا به گمراهى کشانید پس از آنکه قرآن به من رسیده بود و شیطان همواره فروگذارنده انسان است.

از آنجا که انسان موجود اجتماعی است در روابط اجتماعی ناگزیر از انتخاب دوست می باشد. می توان گفت یکی از ارکان معاشرت ها و دوستی های صحیح و سالم در مکان های نماز جمعه و جماعت است که در اثر آشنایی و دیدارهای روزانه به شکل احسن انتخاب دوست میسر می باشد و حتی ادامه دوستی این گونه افراد می تواند در روز قیامت هم به صورت شفاعت چهره بنمایاند. 

دوستی هایی که در مسجد آغاز می شود بر اساس تولّی و تبرّی است. دوستانی که با معیارهای دینی برگزیده شده اند همواره موجب زینت و سرافرازی انسان بوده اند. نمونه های بارز این گونه دوستی ها را در دفاع مقدس به وضوح مشاهده کرده ایم. نکته مقابل این نوع دوستی، دوستی افراد غیرصالح و غیرمتقی است که غالباً ‌به هنگام گرفتاری نه تنها از دوست خود حمایت نمی کنند بلکه او را لو می دهند و یا تنها رها می کنند. در منابع روایی آمده است که انسان با هر چیزی که مونس شده و آن را دوست داشته باشد روز قیامت با همان محشور می شود.

 

بعضی از مساجد جمعه و جامع در کنار بازار و یا به بازار راه دارد و بازارهای اسلامی که همچون مسجد طاق وار ساخته شده جزء مجموعه های مسجد جامع است و برای ورود به آنها از حیاط مسجد می گذرند. باشد که بازاریان با یاد خدا وارد بازار و کسب و کار شوند. به تعبیر معماران و مهندسان شهر سازی که در بناهای اسلامی کاوش می کنند بازار اسلامی به منزله ستون فقرات یک شهر است و این همان تعبیری است که خداوند در قرآن برای مال کرده است:

و اموال خود را -که خداوند آن را وسیله قوام [زندگى ] شما قرار داده  «اموالی که خداوند مایه قوام شما قرار داده است.

هدف قرآن از پیوند میان مسجد و بازار اینست که مردانی تربیت کند که:

افرادی که نه تجارت و نه داد و ستدى، آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زکات، به خود مشغول نمى دارد. درتمامی شهرهای اسلامی از جمله مهترین بناهای شهر مساجد خصوصاً مساجد جامع است.

نتیجه پیوند میان بازار و مسجد این بود که قوانین اقتصاد اسلامی اغلب خود به خود به اجرا در می آمد و بازاریان روزی چند نوبت در مساجد از نیروی ایمان و تقوی شارژ می شدند و چون به سر کار باز می گشتند کمتر دروغ می گفتند و کمتر به احتکار و کم فروشی می پرداختند. از این رو معاملات با اعتماد فراوان در بازارهای اسلامی صورت می گرفت و مسلمانان کار و تجارت شان را چیزی جدای از عبادت نمی دانستند. 

 

نقش مساجد در دفاع از مرزهای بلاد اسلامی در طول تاریخ قابل اغماض نیست چنانچه در ایران نیز در دوره هشت ساله دفاع مقدس جبهه ها را تدارک و اداره می کرد. در صدر اسلام و دوره های بعد از آن اهل مسجد بودند که برای مراقبت از حرکات دشمن و تهاجم رزمی و فرهنگی به مرزهای سرزمین های اسلامی کوچ می کردند و با نذر، وقف و وصیت رباط هایی به شکل مسجد می ساختند. این رباط ها در واقع مسجدی بود که مناره های کوتاه و بلند آن به صورت برج دیده بانی تبدیل و طاق های آن به صورت اطاق ها و استراحتگاه بسیجیان و مسافران و شبستان آن به هنگام نماز محل اقامه نماز جماعت و بعد از نماز محل درس و بحث طلاب بسیجی درمی آمد. بسیاری از طلاب علوم دینی و اساتید حوزه با نذر و غیره به آن مراکز می رفتند و ضمن آموزش های رزمی از اساتید دوره های دروس علوم دینی و لغت و عرفان را فرا می گرفتند تا خود را هم در برابر تهاجم رزمی و هم تهاجم فرهنگی دشمن آماده سازند. این پایگاه ها نقش مهمی در مرزهای کشورهای اسلامی به خصوص مغرب و طرابلس و اسپانیا و تونس ایفا کرده و همواره پاسخگو و مدافع در برابر حملات رزمی و فرهنگی دشمنان اسلام بوده است تا جایی که بعضی از آنان انقلاب نموده و دولت هایی با نام دولت مرابطین تاسیس کرده اند.

 

تربیت ارکان حیات اجتماعی انسان است و لذا توجه به ابعاد مختلف تربیتی توجه به شخصیت والای انسان است. دراصول تربیتی محیط زیست یکی از عوامل تاثیرگذار بوده می تواند کفه ترازوی تربیت را به نفع خود سنگین نماید. بنابراین مساجد و مکان های برگزاری نماز جماعت به عنوان یکی از محورهای تربیتی قابل توجه می باشد.

نکته تربیتی مهم این است که جمع نمازگزاران در مسجد طبق یک تربیت اسلامی که ریشه آن درخانواده ها بنا نهاده شده، احترام به امام جماعت افراد مسن و سایر افراد مومن را به فراخور حال و موقعیت معنوی و...رعایت می کنند. امور تربیتی غالبا با روان سر کار دارند تا با تجسم و آنچه از تربیت در رابطه با جسم بکار گرفته می شود اکتسابی است از این رو حضور در جمع تربیت شده می تواند راه سهل و آسان کسب آداب و اخلاق مقبول جامعه اسلامی رادر اختیار جمع نمازگزار قرار دهد. 

 علمای تربیتی نیز به این مطلب اذعان دارند که اجرای مناسک دینی به منزله یادآوری و بازخوانی عقاید دینی است و تقید و التزام به قواعد و قوانین اخلاقی نوعی در قید شدن است و انسان های خویشتن دار بهتر می توانند این قیدرا برخویشتن تحمیل کنند. مناسک دین نوعی تمرین برای خویشتن داری و تحمل قیود است و می تواند مقاومت در برابر جاذبه های نفسانی را افزایش دهد و موانع زیست اخلاقی را کم کند.

از دیگر نکات تربیت حضوردر مسجد می توان به وقت شناسی اشاره کرد. حاضرشدن منظم و مستمر در مسجد برای نماز جماعت نوعی نظم در زندگی و سایر امور دینی آنها به وجود می آورد و در نهایت مسجد مکان مقدسی است برای عروج به درجات عالی انسانی و رشته ای است برای پیوند تفکرها در جهت استحکام اتحاد و همبستگی و منبعی برای تقسیم مهربانی ها و صفا و صمیمیت هاست.

 

از دیگر آثار و برکات حضوردر مسجد تقویت و اشاعه فرهنگ ایثار و انفاق است که گاهی در حد اعلا و ممتاز در بین اهل مسجد مشاهده می شود. جمع نمازگزارانی که در مسجد در حال نماز از خدای مهربان هدایت و نعمت را مسئلت می نماید (صِراطَ الَّذینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِم)  راه آنهایى که برخوردارشان کرده اى . به تبع این در خواست خودنیز گامی در جهت نعمت بودن برای سایر برادران خود برمی دارد. اعلام نیاز بعد از نماز و به دنبال آن اقدام عمل افراد از شاخصه های فرهنگ جمع نمازگزار مسجدی است. زمانی که آیات (اهْدِنَا الصِّراط) خوانده می شود همگان هدایت را برای همنوعان خود می خواهند، در واقع با دعای خود به دیگران احسان می کنند. دربرخی از آیات، نماز و انفاق قرین هم آمده است:

و کسانی که درطلب رضای خدا راه پیش می گیرند و نماز بپا می دارند و از آنچه نصیب شان کردیم پنهان و اشکار انفاق می کنند.

آنان که به غیب ایمان مى آورند، و نماز را بر پا مى دارند، و از آنچه به ایشان روزى داده ایم انفاق مى کنند

(أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَریم)  نان هستند که حقّاً مؤمنند، براى آنان نزد پروردگارشان درجات و آمرزش و روزىِ نیکو خواهد بود به طور طبیعی اطلاع رسانی در مورد نیاز و مشکلات مردم محروم در حالت عادی به سادگی امکان پذیر نیست و در صورت اقدام به اطلاع رسانی تنها بخش کوچکی از جامعه مطلع می شوند. اما حضور در جماعت مساجد این کار سهل و ساده و به صورت مطلوب امکان پذیر می نماید.

 

فضای مسجد الهی و نورانی است ذکر دعا، صلوات، ‌عزاداری ها و تلاوت آیات کریمه قرآن زمینه بسیار مناسبی را برای پرورش فضائل روحی و اخلاقی فراهم می آورد. اینها در پرتو رحمتی است که از ناحیه پروردگار شامل اهل مسجد می شود. چنانچه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) نیز در حدیثی به آن اشاره فرموده است: 

قومی در مسجدی از مساجد خداوند متعال برای تلاوت و آموختن قرآن ننشینند مگر آن که ارامش برایشان نازل و رحمت الهی شامل حال آنها شود و خداوند از آنها در میان کسانی که نزد او هستند یاد می کند.

درحدیث دیگری از آن حضرت می خوانیم که فرمودند: 

هر کس که مسجدها خانه اش باشد خداوند آسایش و آرامش و عبور از صراط را برای ا و ضمانت می کند.

از طرفی اطمینان و آسایش حاصل از حضور در مسجد توانایی انجام صحیح وظایف و تکالیف شرعی اخلاقی دیگر را نیز به دست خواهد داد.

 

 در روایات از ثواب ها و اجرهای متعدد برای حاضران در مساجد فراوان یاد شده است که احساس دریافت توجه و پاداش از روی خط می تواند در حفظ بهداشت روان و حس نزدیکی به خدا مؤثر بوده و از ارتکاب خط جلوگیری می کند از جمله این روایات می توان به موارد زیر اشاره کرد:

در تورات نوشته شده است که خداوند می فرماید: "مسجد ها خانه های من در زمین هستند خوشا به حال کسی که خود را در خانه اش تمیز کند و در خانه من به زیارتم بیاید و حق زائر این است که میزبان او را محترم شمارد.

مساجد بازاری از بازارهای آخرتند. آمرزش و بخشش از وسایل پذیرایی آنهاست و هدیه آنها بهشت است.

هفت گروه در قیامت مورد توجه خدا قرار می گیرند. شخصی که وقتی از مسجد خارج می شود تازمان برگشت توجه اش به مسجد باشد.

اهل مسجد به کمتر از یکی از سه ویژگی باز نمی گردد. یا دعایی می کند که خداوند به برکت آن او را به بهشت می برد یا دعایی می کند که به سبب آن بلای دنیا را از دور می کند یا ... .

این همه نشان می دهد حضور در مسجد علاوه بر آثار دنیوی از جنبه اخروی و کمالات معنوی نیز به عنوان عاملی تاثیرگذار مورد توجه است. نقل است که شیخ الرئیس ابوعلی سینا برای سعید ابوالخیر نوشت: چه لزومی دارد مردم همه در مسجد اجتماع کنند با اینکه خداوند از رگ گردن به انسان نزدیک تر است. هر جا که باشی اگر رابطه ات با خدا برقرار باشد نتیجه خواهی گرفت وی در پاسخ نوشت: اگر چند چراغ در یک جا روشن باشد اگر یکی از آنها خاموش شد آن اتاق در تاریکی فرو خواهد رفت. انسان ها نیز این گونه اند. تربیت سیاسی که در مسجد ارائه می شود به دلیل ماهیت مذهبی آن می تواند نسلی را پدید آورد که پشتوانه جامعه دینی باشند و در برابر حوادث سیاسی هوشیاری لازم را داشته با شند. بعضی گناه کارند، اگر تنها باشند شاید موفق به کسب فیوضات الهی نشوند ولی اگر در جمع باشند شاید خداوند به برکت افراد دیگر آنها راهم مشمول برکات خود سازد.

اگرچه به زعم آسیب شناسان اجتماعی همه صور و انواع نابهنجاری ها و نژندی های اجتماعی چون سرقت، قتل، قمار، قاچاق، خودکشی، فحشاء، اعتیاد، الکلیسم، وندالیسم و نظایر آن چه به مثابه انحراف  (کجروی) و چه در زمره بیماری یا اختلال  معلول ناسازگاری هایی است که بر روابط فرد و جامعه حاکم است، مع الوصف باید توجه داشت که در همه دوره های تاریخی بنا به ماهیت و طبیعت ساختارها، سازمان ها و نهادها و روابط اجتماعی تولید  از یک سو و سرشت روانی و طبیعت زیستی انسان از سوی دیگر، اشکال، صور و ناهنجاری های اجتماعی در جوامع بشری بروز و نمود یافته است. از این رو در برخی از دوره های تاریخی بعضی از رفتارها را در جوامع رفتارهای نژند، مذموم و یا کجرو تعریف کرده اند، رفتارهای نژند جدیدی نیز که خاص شرایط و جامعه جدید است، مطرح شده اند. به عبارت دیگر با تغییر ساختارها و مناسبات اجتماعی، بایدها و نبایدها، سنجه ها و ملاک های سلامتی و بیماری های اجتماعی، ارزش ها و هدف های فرهنگی و نحوه برداشت، طرز تلقی و ارزیابی های افراد نیز متحول و دگرگون گردیده اند. این خود نه تنها اشکال و انواع جدیدی از نابهنجاری ها را پدید آورده است، بلکه میزان شیوع و رواج و نیز معنی و مفهوم آن را تغییر داده است.  

در مباحث جامعه شناسی انحرافات، پاتولوژی  یا آسیب شناسی را علم مطالعه و بررسی کارکردهای مختل و گسل سیستم ها، بخش ها و اجزاء در سطوح مختلف اعم از ارگانیکی، فیزیولوژی، بیولوژیکی، فیزیکی و اجتماعی تعریف کرده اند.از این نظر، انحرافات اجتماعی ناشی از ناسازگاری های حاکم بر روابط فرد و جامعه، تضعیف و فروپاشی آتوریته اخلاقی در تنظیم روابط بین افراد، تزلزل نهادهای جامعه در انتقال ارزش های اجتماعی، سلطه شرایط آنومیک  بر جامعه و واکنش و عکس العمل خصمانه و خشن برخی افراد به تحمیلات و شرایط نامطبوع، نامطلوب و غیرعادلانه بیرونی می دانند. میلز  کژرفتاری را معلول دگرگونی ساختی  در جامعه می داند. به زعم او کشاکش میان اخلاق، رسوم، ارزش ها و منافع گروه های اجتماعی زمینه را برای پیدایی انواع صور بزهکاری، کژرفتاری و یا آسیب های اجتماعی فراهم می سازد. زمانی که یک نظام اخلاقی مورد تغییر و یا تهدید قرار گیرد، افرادی که نظام اخلاقی موجود حافظ منافع آنهاست در ممانعت از تضعیف و یا تغییر آن کوشا می شوند. در مقابل گروه دیگری خواستار دگرگونی و فروپاشی آن می گردند. نتیجتا بین دو گروه اجتماعی متعارض و متضاد برخورد و ستیزه در می گیرد و زمینه مساعدی برای پیدایش آسیب های اجتماعی خاصی فراهم می شود.

جامعه شناسان و علمای علوم اجتماعی خصوصا پیروان مکتب جامعه شناسی نظم  و کارکردگرایی  بر این باورند که حیات اجتماعی بر واقعیتی به نام هنجار استوار است. هنجارها قواعد رفتار اجتماعی به شمار می آیند که اجرای اصول و قواعد رفتاری هر جامعه را تضمین می کنند. بقاء و استمرار حیات هر جامعه در گرو متابعت اعضاء جامعه از هنجارها و ارزش های فرهنگی مقرره است. با این توصیف در همه جوامع بشری همه افراد به یکسان از هنجارها و ارزش های اجتماعی پیروی نمی کنند. از این رو جامعه متابعت کنندگان هنجارهای اجتماعی را «همنوا»  و ناقضین آن را «ناهمنوا»  می نامد. از میان اشخاص نابهنجار، کسانی که رفتار نابهنجارشان تداوم داشته و دیرگاهی دوام آورده، کجرو یا منحرف و رفتار آنان کجروی یا انحراف اجتماعی نامیده می شود. 

 

انسان برای اینکه به عنوان عضوی از اعضای یک جامعه پذیرفته شود لازم است رفتار خود را با اعضای آن جامعه هماهنگ سازد. از اینرو او باید از الگوهای عمل و هنجارها رفتارهایی را که افراد در موقعیت های مختلف برای القای آن موقعیت ملزم به رعایت آن هستند، پیروی کنند. به عبارت دیگر هنجارهای اجتماعی شیوه و روش مورد توافق برای انجام یک عمل می باشد. الگوهای رفتاری را چون هم شکلی در عمل و در فکر که منظما در میان کثرتی از اشخاص تکرار می شود تعریف می کنیم و الگوی رفتاری کوچکترین واحد نقشها، نهادها و فرهنگ است. رفتار انتزاعی استاندارد شده و نظم یافته اینست که در یک جامعه برای تشخیص این که چه رفتاری پذیرفته نیست به عنوان الگو و میزان کار بکار می رود. همچنین هنجارهای اجتماعی در دایره المعارف علوم اجتماعی به این صورت بیان شده است «هنجار اجتماعی، شیوه های رفتار، عمل یا اندیشه که در جامعه ای پذیرفته شده و انطباق با آنان با فرایند اجتماعی شدن فرد تحقق می پذیرد». عدم رعایت هنجارها موجبات بروز واکنشهایی همچون تعجب و یا الزام اجتماعی را فراهم می سازد.

با توجه به تعریف هنجار می توان گفت حوزه مطالعات اجتماعی بر محور «رفتارهای اجتماعی» استوار می شود و در نتیجه «جامعه شناس » به هر رفتاری که از انسان سر بزند توجه نمی کند او به مطالعه رفتارهایی که میان عده زیادی از اشخاص عام و مشترک است لذا اجتماعی است می پردازد. عادت های شخصی افراد موضوع مطالعه جامعه شناسی نیستند. الگوی رفتارهای کلی و عمومی  موضوع مطالعه جامعه شناسی هستند، نه الگو رفتار شخصی ـ انفرادی . جامعه شناس با مطالعه رفتار کلی و عمومی است که می تواند به تعمیم های علمی دست بزند و قواعد و قوانین رفتار اجتماعی را کشف کند و حتی درباه آن به پیش بینی هایی بپردازد.

کارکرد عمده هنجار این است که هنجارها تعیین کننده رفتارهای اعضا جوامع در شرایط و وضعیت های معین هستند که چگونه باید رفتار کنند و همچنین «هنجارها» تضمین می کنند که زندگی اجتماعی به طور یک نواخت جریان یابد زیرا آنها رهنمودهایی برای رفتار خودمان و انتظار اطمینان بخشی از رفتار دیگران به ما می دهند این کارکرد هنجارها آنچنان مهم است که همواره فشار اجتماعی نیرومندی بر مردم جهت انطباق و همنوایی با هنجارها به وجود می آورد. لیکن اگر چه اکثر ما در بسیاری اوقات یا اکثر هنجارها همنوا می شویم ولی همه ما بطور اتفاقی به نقض برخی هنجارها گرایش داریم.

 

جامعه شناسان تا قبل از سال 1950 برای تحلیل و بیان مفهوم کجروی با مشکلاتی مواجه بوده اند زیرا این جامعه شناسان برخی از رفتارهای آدمی را تحت عنوان کجروی و با رفتارهای نا به هنجار طبقه بندی کرده بودند. و این گونه جامعه شناسان در این مورد متفق الرأی بودند که کجروی یعنی انجام عملی که به صورت قانون شکنی و سرپیچی از آن باشد تا به عبارت ساده تر عمل کسی را که مرتکب جرمی می شد کجروی یا انحراف می گفتند و آن را خاص طبقات فقیر و تهیدست جامعه می دانستند و طبقات دیگر را از کجروی به دور می دانستند.

این جامعه شناسان مفاهیم دیگری از قبیل فحشاء، همجنس بازی، اختلالات روانی، الکلیسم، مصرف غیرقانونی مواد مخدر و خودکشی را نیز تحت عنوان کجروی مورد مطالعه قرار می دادند. بنابراین هرنوع رفتار دیگر غیر از اعمال فوق را به هیچ وجه کجروی نمی دانستند. اعمال و رفتاری هم وجود دارند که از نظر بیشترین مردم دنیا کجروی است در حالی که مطلق گرایان آنها را کجروی نمی دانند مانند تبعیض نژادی.

این مطلق گرایی در مورد رفتار و سلوک آدمیان جامعه شناسان را به این ادعا وا داشت که قوانین اجتماعی به مفهوم مطلق برای افراد جامعه وضع و مشخص شده و نیازی به توضیح فراوان ندارند.

مطلق گرایان معتقد بودند که با توجه به موقعیت های اجتماعی و معیارهای ارزشی فرهنگی، فرد تلاش می کند که به بالاترین ارزش های انسانی دست یابد و خود را به کجروی های اجتماعی آلوده نسازد.

مطلق گرایان معتقدند انگیزه خودکشی یا الکلیسم ارزش های انسانی و استعدادهای نهفته شخص را از بین می برد و او را به کجروی همیشگی مبتلا می سازد. یعنی فرد برای همیشه کجرو باقی می ماند.

همچنین مطلق گرایان اضافه می کنند که خیال بافی هم چون که متناقض با واقعیات عینی است کجروی محسوب می شود. مطلق گرایان تصور می کردند که تمام واقعیات اجتماعی را یافته اند و می دانند که افراد چگونه باید باشند. یعنی اطاعت از دستورات مطلق اخلاقی بدون توجه به شرایط زمانی و مکانی. همچنین فکر می کردند که عوامل و علل واقعی پیشرفت انسان ها را شناخته اند. بد نیست در اینجا بعضی از نظریاتی که مطلق گرایان اظهار داشته اند ذکر کنیم، به عنوان مثال در مورد خودکشی مطلق گرا چنین می گوید:

«بدیهی است که زندگی همیشه بهتر از مرگ بوده است»

باید دانست بیان تعریفی که در این مورد بتواند حتی موافقت گروه اجتماعی محدودی از جامعه شناسان، روان شناسان و روان کاوان را به خود جلب کند مشکل به نظرمی رسد، پس چگونه می توان ملاکی چون سلامت ارگانیسم در مورد دردشناسی اجتماعی ارائه داد که مورد قبول همگان باشد.

در نتیجه می توان چنین نتیجه گرفت و گفت ریشه تمام کجروی ها در محیط اجتماعی است. پس هیچ کس کجرو متولد نمی شود. بنابراین کجروها بیماران اجتماعی هستند که مانند بیماران جسمی قابل درمان و علاجند، در صورتی که عوامل کجروی موجود در محیط اجتماعی از بین برده شوند.

در واقع کجروی نتیجه تعاریف اجتماعی و موازین و مقررات اخلاقی است که به وسیله سایرین بر فرد تحمیل می شود.

 

پر واضح است که هدایت تنها از طریق رسالت دینی امکان پذیر می باشد و معنای عمل مشرکین که رسالت دینی را نپذیرفته و برای خدا شریک قائل شده اند در واقع این است که هدایت را در پیروی از معبودهای خویش می دانند. خداوند در آیه ذیل دلیل نادرست بودن رفتارشان را آشکار می فرماید.

بگو آیا هیچ یک از شرکای شما مشرکان، کسی را به راه حق هدایت تواند کرد. بگو تنها خداست که خلق را به راه حق و طریق سعادت هدایت می کند. آیا آنکه خلق را به حق رهبری می کند سزاوارتر به پیروی است یا آن که نمی کند؟ مگر آنکه خود هدایت شود، پس شما مشرکان را چه شده ( که آن قدر به خود و نادانید) و چگونه چنین قضاوت باطل برای بتها می کنید؟

جریان هدایت که از طریق رسالت دینی انجام می پذیرد اگر به معنای راهنمایی باشد، توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) اعمال می شود ولی اگر به عنوان رسانیدن به هدف مطلوب باشد که مربوط به افاضه ایمان بر قلب می شود، کار خدای تعالی است و کسی در آن کار با او شرکت ندارد، همان طور که می فرماید(إِنَّکَ لا تَهْدی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَهْدی مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدین )  در حقیقت، تو هر که را دوست دارى نمى توانى راهنمایى کنى، لیکن خداست که هر که را بخواهد راهنمایى مى کند، و او به راه یافتگان داناتر است. علامه طباطبایی می نویسد: منظور از هدایت در آیه فوق رساندن به هدف مطلوب است و اگر مقصود از آن راهنمایی بود معنا نداشت که آنرا از رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) نفی کند و بفرماید تو هدایت نمی کنی، برای اینکه این قسم هدایت وظیفه رسول است.

در مجمع البیان نیز آمده است که مقصود از هدایت آن لطفی است که در موقع ایمان شامل حال شخص می شود، تنها خدا بر این کار قادر است و از قول برخی نقل شده که مقصود از هدایت در آیه شریفه، اجبار به هدایت است، یعنی نمی توان کسی را اجبار به هدایت کرد. هدایت بندگان اختصاص به پروردگار متعال دارد و خداوند این نعمت را از طریق اسباب و وسایل آن بر بندگانش ارزانی می دارد، اینکه به مطالعه نمونه آیاتی می پردازیم که این اسباب و وسایل را بیان کرده اند:

این [کتاب ] براى مردم، بینش بخش و براى قومى که یقین دارند، رهنمود و رحمتى است.

این ( آیات قرآن ) مایه بصیرتها از جانب پروردگار شما و هدایت و رحمت برای گروهی است که ایمان آورند.

این کتاب بی هیچ شک راهنمای پرهیزکاران است.

در آیه فوق و جملات آخر دو آیه قبلی هدایت و رحمت را مختص به پرهیزکاران و اهل ایمان کرده، با این که قرآن هدایت برای همه مردم است و قبلاً نیز تصریح شده به اینکه قرآن برای همه مردم است، علت اینکه تنها پرهیزکاران را ذکر میکند این است که آنان از این کتاب استفاده کرده و به نور آن هدایت شده اند، مانند آیه کریمه(إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرُ مَنْ یَخْشاها)  کار تو فقط بیم دادن کسانى است که از آن مى ترسند. با این که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) برای انذار و ترساندن و بشارت به همه مردم آمده بود ولی انذار آن حضرت درباره کسانی مؤثر افتاد که خوف از قیامت و رستاخیز داشتند. به عبارت دیگر، مراد این هدایت، رساندن به مقصود است نه صرف نشان دادن راه و راهنمایی و مراد به رحمت در آیات فوق، رحمت خاصه به کسانی است که بعد از ایمان به خدا و پرهیز از او به رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) هم ایمان آورند. بنابراین، هدایت کننده بودن قرآن برای متقین، منافات ندارد با اینکه برای همه مردم نیز راهنما باشد همان طور که در آیه کریمه دیگر درباره قرآن می فرماید (... هُدىً لِلنَّاس  ...)  این قرآن برای هدایت همه مردم است.

و ما بر تو این قرآن عظیم را فرستادیم تا حقیقت هر چیز را روشن کند ( و راه دین حق را از راههای باطل بنماید ) و برای مسلمانان، هدایت و رحمت و بشارت باشد.

ما در آسمان برجهایى قرار دادیم و آن را براى بینندگان آراستیم 

ولى ما آن را نورى قرار دادیم که بوسیله آن هر کس از بندگان خویش را بخواهیم هدایت مى کنیم و تو مسلّماً به سوى راه راست هدایت مى کنى 

پس به آنچه به سوى تو وحى شده است چنگ دَرْزَنْ، که تو بر راهى راست قرار دارى.

 

« نماز و نیایش ارتباط صمیمانه ای است میان انسان و خدا آفریده و آفریدگار نماز، تسلی بخش و آرامش بخش دل های مضطرب و خسته و به ستوه آمده و مایه صفای باطن و روشنی روان است. پیمان و انگیزه تحرک و بسیج و آمادگی در حالتی صمیمانه و دور از رنگ و فریب است، برای نفی هرچه بدی و زشتی است و تدارک هر چه نیکویی و زیبایی». 

عبادت و پرستش یک انگیزه روانی است که ریشه فطری دارد. برخی از آیات قرآن مجید این موضوع را که انگیزه پرستش و دینداری یک انگیزه فطری است را روشن می کند. به طوریکه خداوند متعال در فرآن کریم می فرماید:«پس ای رسول با همه پیروانت مستقیم رو به جانب آیین پاک اسلام آور و پیوسته از طریق دین خدا که فطرت خلق را بر آن آفریده است پیروی کن که هیچ تغییری در آن نباید داد، این است آیین استوار حق و لیکن اکثر مردم از این حقیقت آگاه نیستند ».

لذا قدیمی ترین، زیباترین و با شکوه ترین آثار ساختمانی بشر مربوط به معبدها، بتکده ها و آتشکده هاست. آدمی همواره این احساس نیاز درونی برای پرستش را داشته و این نیاز در ابتدایی ترین شکل به صورت پرستش سنگ، حیوان، خورشید، توتم و... از طریق رقص و پایکوبی و قربانی کردن و در کامل ترین شکل در قالب پرستش خداوند یکتا به شیوه عمیق ترین و لطیف ترین مناجات های اولیه خدا تجلی یافته است. انسان، عاشق کمال است حتی پیامبران نیامده اند که عشق به خدا و عبادت خدا را به بندگان بیاموزند چون این در فطرت هر انسان است و آنها آمده اند بشر را برای شناختن معبود حقیقی و شیوه صحیح عبادت یاری دهند. 

گر مخیر بکنندم به قیامت که چه خواهی دوست

ما را و همه نعمت فردوس شما را

یکی از آثار مهم یاد خدا و نیایش به درگاه الهی پیشگیری از معاصی است زیرا زمانی انسان تن به انواع معصیت می دهد که در واقع خدا را فراموش کرده باشد. با توجه به اطلاعات بدست آمده از پرونده های شخصیتی 50 نفر از نوجوانان بزهکار گروه سنی 15 تا 18 ساله کانون اصلاح و تربیت تهران ملاحظه می شود که 65 درصد این افراد اصلاً نماز نمی خواندند، 25 درصد گاهی نماز می خواندند، تنها 10 درصد همیشه نماز می خواندند، جرایمی چون تصادف، نزاع و درگیری و به صورت اتفاق بیشتر دیده می شود و در افراد سابقه دار اصلاً وجود ندارد، نماز در قرآن به عنوان بازدارنده از زشتی ها و پلیدی ها معرفی شده است: (إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى  عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَر)  همانا نماز بازدارنده از پلیدی ها و زشتی ها است و به تحقیق یاد خدا برتر از همه چیز است.

ذکر حق پاکست و چون پاکی رسید رخت بر بندد برون آید پلید

می گریز ضدها از ضدها شب گریزد چون برافروزد صبا

(مولانا)

تأثیر توجه به خدا در ایجاد آرامش روانی از این جهت است که اولاً، خداوند هدف نهایی فطرت انسان است و انسان ناخودآگاه در طلب این مطلوب نهایی در حرکت است و تا به آن نرسد آرام و قرار نمی گیرد و راضی نمی شود. در قرآن کریم نیز بکرات بین ایمان به خداوند و به یاد خدا و آرامش روح و روان پیوند برقرار شده و رهنمودهای لازم ارائه گردیده است.

(أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب ) آگاه باشید تنها با یاد خداست که دلهایتان آرام می گیرد. ثانیاً کسی که خدا را فراموش کرده و دنیا را به جای آن برگزیده است همواره از بابت آنچه ندارد در حسرت و اندوه و از بابت از دست دادن آنچه دارد در بیم و نگرانی است و هرگز آرامش روانی و اطمینان ندارد. به طوری که قرآن کریم یکی از آثار روی گردانی از یاد خدا را تنگی زندگانی دنیوی معرفی می کند. (وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَة)  و هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت، زندگىِ تنگ [و سختى ] خواهد داشت 

بنابراین بی دلیل نیست که پیشرفت تکنولوژی و صنعت با اینکه قدرت انسان را تقویت کرده و ثروت را افزایش داده و رفاه و آسایش مادی را به ارمغان آورده ولی در فراهم کردن آرامش روانی و اطمینان خاطر برای انسان عقیم بوده است به طوریکه در پیشرفته ترین جوامع کنونی، آشفتگی و پریشانی گریبان گیر آدمی است. نکته جالب توجه در این مورد این است که (دورکیم) جامعه شناس فرانسوی که پژوهش های مفصلی در زمینه خودکشی داشته است به این نتیجه رسید که در جوامعی که مبادی دینی استوار است و مردم روحیه مذهبی دارند تعداد خودکشی به مراتب کمتر از جوامعی است که افراد آن چندان پای بند مذهب نیستند.

نماز به زندگی و حیات آدمی معنی می بخشد و احساس پوچی و بی هدفی را از بین می برد و انسان با توکل به قدرت الهی در برابر مشکلات محکم و استوار می ایستد و بر این اساس است که قرآن کریم به ما دستور می دهد که در برخورد با سختی ها و مشکلات از نماز و صبر نیرو بگیرد.( وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة)  از شکیبایى و نماز یارى جویید. و حضرت علی (صلی الله علیه و آله وسلم) می فرمایند:

هرکس به خدا توکل کند سختی ها برایش آسان می شود.

ویلیام جیمز فیلسوف و روان شناس نامی دانشگاه هاروارد در مورد نقش اعتقادات مذهبی در آرامش روانی انسان می گوید: مؤثرفرین داروی شفابخش برای نگرانی و اضطراب همانا ایمان و اعتقاد مذهبی است. ایمان یکی از قوایی است که بشر به مدد آن زندگی می کند و فقدان کامل آن در حکم سقوط بشر است.

 

از یافته های پژوهش، نتایجی به شرح زیر را می توان به طور خلاصه گزارش نمود:

1. در بررسی تاثیر کارکردهای مسجد بر پیشگیری و کاهش ناهنجاری های اجتماعی، کارکرد تبلیغی و ترغیبی مسجد که موجب حضور بیشتر افراد در مسجد می گردد بیشترین تاثیرگذاری را دارد. از آنجا که نتایج مطالعات دیگری همچون تحقیق ستاریان(1381) نشان می دهد که مهمترین نیاز جوانان از نظر آنان، داشتن امکانات رفاهی و آموزشی است لذا زمانی که مساجد در راستای کارکرد تبلیغی و ترغیبی خود، در ایجاد چنین امکاناتی تلاش می نمایند این امر به ارضای نیاز جوانان منجر شده و از ناهنجاری های اجتماعی می کاهد. میرمحمدی(1379) نیز در مطالعه خود به این نتیجه رسیده است که استفاده از مسجد صرفا برای برگزاری نماز جماعت و گاه مراسم سوگواری موجب کاهش ترغیب افراد برای حضور در مسجد می شود.این در حالی است که مطالعه عباسی (1385) نشان می دهد که مساجد می توانند به عنوان کانون فرهنگی محله ای دارای عملکرد وسیعی بوده و موجب حضور افراد بیشتری گردند.

2. علاوه بر کارکرد تبلیغی، فعالیت های سیاسی مسجد که موجب ایجاد ارتباط بین نمازگزاران با مسائل سیاسی و اجتماعی روز کشور می گردد نیز در کاهش و پیشگیری از ناهنجاری های اجتماعی مؤثر است. شاید بتوان این نکته را به شکل نیز توجیه نمود که فعالیت های سیاسی علاوه بر آنکه موجب افزایش آگاهی در افراد می گردند در آنان انگیزه بیشتری برای حضور در مسجد ایجاد می کنند. به عبارتی این کارکرد با کارکرد تبلیغی و ترغیبی هم پوشانی دارند. این کارکرد از ابتدای ظهور اسلام و تولد مسجد در میان مسلمانان در زمره مهمترین کارکردهای آن قرار دارد. از سوی دیگر در جامعه کنونی ما با توجه به طرز تفکر و افزایش سطح درک و شعور سیاسی افکار عمومی به نظر می رسد فعالیت های سیاسی مسجد سبب می شود مردم مسجد را پایگاه دینی کارآمد و مطابق روز در نظر بگیرند و از بسیاری از مطالبی که برمظاهرو حرکات دینی اشکال می گیرند صرف نظر نمایند. به این ترتیب فعالیت های سیاسی در افزایش افراد مسجدی مؤثر است و از نقاط مثبت مسجد محسوب می شود.

3. کارکرد آموزشی ونیز مشارکت مسجد در امور خیریه، از نظر مردم کمترین تاثیرگذاری را در کاهش و یا پیشگیری از ناهنجاری های اجتماعی دارد. این مساله را می توان به این شکل تفسیر نمود که مساجد در زمینه آموزش و نیز انجام امور خیریه بالنسبه فعالیت های قابل توجهی دارند اما از نظر مردم این میزان فعالیت نتوانسته بر کاهش ناهنجاری ها مؤثر باشد و به همین دلیل آن ها را دارای کمترین تاثیرگذاری دانسته اند. در این زمینه می توان به نتایج بررسی هایی همچون مطالعه شکوهی(1380) اشاره نمود. در این مطالعه نمایان شده است که مساجد در بعد آموزشی خود در غالب کلاس ها و سخنرانی ها در حدود 80 درصد تنها به مسائل اعتقادی و عبادی توجه داشته و در این رابطه به نیازسنجی از نمازگزاران نپرداخته و نیز آموزش ها به صورت پراکنده و غیر پیوسته می باشد. این در حالی است که مطالعات گوناگون (معتمدی، معاونت پژوهشی دانشگاه علوم بهزیستی و توان بخشی، پورافشاری، اردشیری، اسماعیل زاده، محمدی) حاوی این نتیجه هستند که مساله فقر و بیکاری از جمله ناهنجاری هایی است که در اولویت های اولیه کشورمان قرار دارند. بنابراین به نظر می رسد استناد بر تحقیقاتی همچون صوفی(1385) که بر عملکرد آموزشی و فرهنگی با رویکرد درونی سازی و نهادینه نمودن ارزش های دینی و اخلاقی تاکید دارد بتوان تاثیرگذاری بیشتر کارکرد آموزشی و نیز مشارکت مسجد در امور خیریه را در زمینه ناهنجاری هایی همچون فقر و معضلات مربوط به آن مؤثر دانست.

4. با استناد به تاثیرگذاری منش فردی روحانی مسجد بر پیشگیری و کاهش ناهنجاری های اجتماعی، می توان اذعان داشت که رفتار ها و ابعاد زیر در مورد روحانی مسجد از جمله عوامل مؤثر بر پیشگیری و کاهش ناهنجاری های اجتماعی است:

 بردبار و صبور بودن روحانی مسجد در برخورد با جوانان، 

 مورد قبول بودن وی در میان اهالی،

 داشتن زبان نافذ وکلام معنوی 

 به روز بودن اطلاعات روحانی،

 ساده و به دور از تجملات بودن زندگی وی،

 و همچنین تشویق کسانی که همراه فرزندان و یا خانواده خود به مسجد می‌آیندتوسط روحانی مسجد.

بیشترین عامل جذب افراد به مسجد در مورد امام جماعت، در درجه اول اخلاق و نحوه برخورد وی با مردم می باشد.

5. در زمینه نقش اجتماعی روحانی نیز نتایج نشان می دهد که رفتار و فعالیت های زیر در این زمینه بر کاهش و یا پیشگیری از ناهنجاری های اجتماعی مؤثر است:

 

 شناسایی مسائلی همچون مشکلات مالی، خانوادگی، اخلاقی، مذهبی، فرهنگی و...و سعی در کمک رسانی به افراد دارای مشکل، 

 برگزاری جلسات ویژه جوانان با موضوعات جذاب و مورد نیاز آنان، 

 ابراز همراهی  روحانی مسجد در اندوه و یا شادی‌های اهالی محله به شکل های مختلف اعم از حضور در محافل آنان و یا اعلان در مسجد.

 و نیز توجه  روحانی مسجد به سایر امور زندگی مردم علاوه بر مسائل عبادی و دینی، در سخنرانی‌ها و گفتگوهایشان. 

6. اما از آنجا که قدرت و نفوذ مسجد و روحانی مسجد در حل بسیاری از مسائل اجتماعی در طول تاریخ به اثبات رسیده است لذا از نظر مردم به کارگیری فعالیت هایی توسط مسجد، می تواند در پیشگیری و کاهش ناهنجاری های اجتماعی مؤثر باشد. این راه ها به ترتیب فراوانی شامل موارد زیر است:

 ایجاد آگاهی در افراد از طریق کلاس و سخنرانی، 

 ارتباط بیشتر مسجد با اهالی محل، 

 همکاری با سایر نهادها، 

 شناسایی و کمک به افراد مشکل دار در محله 

 و تشویق افراد به حضور در مسجد.

7. یکی دیگر از راه های جذب جوانان به مسجد، دعوت از هنرمندان، ورزشکاران و شخصیت های محبوب از نظر مردم به مساجد می باشد. این کار باعث می شود که افراد به ویژه جوانان با علاقه ای دو چندان به مسجد آمده و کم کم این حضور دلنشین به عادتی همیشگی و تاثیرگذاری عمیق مسجد و برنامه های آن تبدیل شود.

8. مساجد از دیرباز محل پناه گرفتن افراد غریب و بی بضاعت بوده است. این نکته در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نیز مورد توجه بوده و همین امر موجب جلب بیشتر افراد از تمامی اقشار می شده است. با استناد بر این امر، مشارکت مسجد در امور خیریه از جمله کارکردهای با ارزش مسجد می باشد. در این راستا تلاش مسجد برای ایجاد ارتباط بادرمانگاه ها و مراکز پزشکی جهت ایجاد سهولت استفاده اهالی محل به ویژه افراد بی بضاعت از خدمات این مراکز، از جمله امور باارزشی است که به این کارکرد مربوط می شود

9. مساجد از نظر مسلمانان از مقدس ترین مکان ها محسوب می شود و به این جهت انجام امور خیری همچون مراسم عقد ازدواج در ان موجب متبرک شدن مجلی نیز می گردد. این امر از سوی دیگر موجب رعایت سادگی در انجام چنین مواردی شده و لذا به کاهش موانع ازدواج منجر می گرد. از دیگر نتایج انجام چنین اموری در مساجد بر خلاف برگزاری مراسم ترحیم و عزاداری، ایجاد خاطرات خوشایند در آن بوده و به ترغیب بیشتر افراد جهت حضور در مسجد منجر می گردد. با تاملی بر آنچه مطرح شد می توان نتیجه گرفت که رعایت این نکته به طور مستقیم با کاهش ناهنجاری های اجتماعی ارتباط دارد. در این زمینه اطلاعات حاصل از این مطالعه حاکی از آنست که در حدود 70 درصد مساجد چنین مراسمی برگزار نمی شود. هرچند که علل عدم برگزاری این مراسم در مساجد نیازمند مطالعه دیگری می باشد اما نتیجه به دست آمده با اهداف ارزشمند مساجد و کارکردهای آن تناسب نداشته و حائز توجه می باشد.

10. انتخاب نمازگزار نمونه در مساجد و تشویق وی موجب می شود که نمازگزاران علاوه بر حضور صرف خود در مسجد به ویژگی ها و رفتارهایی خاص نیز توجه نشان دهند. این امر علاوه بر ترغیب بیشتر افراد برای حضوری زیباتر در مسجد، موجب می شود که افراد قدر و ارزش نمازگزار مسجد بودن را شناخته و در ساعات خارج از مسجد نیز به رفتار خود توجه داشته باشند

11. یکی از مؤثرترین روش های تربیتی در جامعه الگوپذیری می باشد. این درحالی است که روحانی مسجد که به گفته مقام معظم رهبری بهترین گزینه مدیریت مسجد می باشد از تاثیرگذاری بالایی در رفتار و منش نمازگزاران برخوردار می باشد. به این سبب نوع زندگی روحانی مسجد، نحوه کلام و مقبول بودن وی در میان مردم می تواند در افزایش و کاهش اهل مسجد تاثیرگذار بوده و در زندگی نمازگزاران اثر گذارد

12. از دیگر موارد مربوط به راه های جلب و جذب افراد به مسجد و ایجاد آرامش در آنها هنگام مراجعه به مسجد می توان به باز بودن درب مسجد به روی همه افراد و برگزاری نماز جماعت در تمام نوبت های پنج گانه در مسجد اشاره نمود. باز بودن درب مسجد در طول روز باعث می شود که افرادی به غیر از افراد ساکن در محله نیز بتوانند به سهولت از محیط مسجد استفاده نمایند.

 

این پژوهش با هدف شناسایی میزان تاثیر هر یک از کارکردهای مسجد بر پیشگیری و کاهش ناهنجاری های اجتماعی و نیز اولویت بندی ناهنجاری های اجتماعی با توجه به میزان تاثیر مسجد بر پیشگیری و کاهش آنها انجام شده و بر اساس اطلاعات جمع آوری شده و نتایج به دست آمده می توان پیشنهادات زیر را در رابطه با موضوع تحقیق بیان نمود:

1- با توجه به نتایج به دست آمده، هماهنگی لازم میان نهادهای مختلف حاضر در مسجد اعم از روحانی مسجد، هیات امناء، بسیجیان و... صورت گرفته و برنامه هایی را صرفا در زمینه ناهنجاری های مربوط به خانواده طراحی و اجرا نمایند.

2- به کارکرد تبلیغی و ترغیبی مسجد توجه داشته و تلاش کنند تا با استفاده از برنامه های مختلف موجب حضور بیشتر افراد در مسجد گردند. در این زمینه می توان به فعالیت های زیر اشاره نمود:

مدیریت مسجد بر نحوه ارتباط کارکنان مسجد با مردم توجه و نظارت داشته و برای حضور کودکان، نوجوانان و جوانان در مسجد توجه و احترام ویژه‌ای قائل شود.

 

 از هنرمندان، ورزشکاران و سایر شخصیت‌های محبوب خانواده‌ها به ویژه جوانان در مسجد دعوت ‌شود.

3- در زمینه کارکرد سیاسی مسجد اهتمام لازم داشته و در برنامه ریزی های مسجد به امور مربوط به آن توجه نماید. در این زمینه نیز می توان به موارد زیر اشاره نمود:

• جلسات تحلیل سیاسی و تهاجم فرهنگی در مسجد برگزار ‌شود.

• در مسجد جلساتی با حضور شخصیت های سیاسی و اجتماعی تشکیل گردد.

• گروه‌های یادگیری(حلقه های علمی) و نیز نشست‌های پرسش و پاسخ در مورد موضوعات مختلف در مسجد تشکیل ‌شود.

• از آنجا که یکی از مهمترین و پرتاثیرترین عوامل روحانی مسجد شناخته شده است لذا لازم است به نقش فردی و اجتماعی روحانی مسجد توجه ویژه شود. در این رابطه نیز می توان به موارد زیر اشاره نمود:

• روحانی مسجد برای ایجاد ارتباط بیشتر با نمازگزاران تلاش نموده و برای این کار علاوه بر ارتباط شفاهی، صندوق مکاتبه‌ای را هم در مسجد قرار دهد.

• روحانی مسجد در برخورد با افراد به ویژه جوانان بردبار و صبور باشد.

• روحانی مسجد مورد قبول و پذیرش همه مردم محل باشد.

• روحانی مسجد زبان نافذ، کلام معنوی و اطلاعات به روز داشته باشد.

• طرز زندگی روحانی مسجد، ساده و به دور از تجملات باشد.

• روحانی مسجد کسانی را که همراه فرزندان و یا خانواده خود به مسجد می‌آیند را تشویق کند.

• اگر میان اهالی محله اختلافی به‌وجود آید، روحانی مسجد آن را شناسایی نموده و برای حل آن تلاش می‌کند.

• روحانی مسجد مشکلات مختلف در محله (اعم از مشکلات مالی، خانوادگی، اخلاقی، مذهبی، فرهنگی و ...) را شناسایی نموده و برای حل آنها و کمک رسانی به افراد تلاش ‌کند.

• روحانی مسجد جلسات ویژه جوانان با موضوعات جذاب و مورد نیاز آنان برگزار نموده و در شرایط مختلف در میان آنان حضور داشته باشد.

• روحانی مسجد در اندوه و یا شادی‌های اهالی محله به شکل های مختلف اعم از حضور در محافل آنان و یا اعلان در مسجد، ابراز همراهی و توجه ‌کند.

• روحانی مسجد علاوه بر مسائل عبادی و دینی، در سخنرانی‌ها و گفتگوهایشان به سایر امور زندگی مردم نیز توجه نماید.

4- جهت افزایش میزان تاثیرگذاری مسجد بر کاهش وپیشگیری از ناهنجاری های اجتماعی نیز بر اساس نتایج به دست آمده از این مطالعه، فعالیت های زیر به مساجد پیشنهاد می شود:

• ایجاد آگاهی در افراد از طریق کلاس و سخنرانی،

• ارتباط بیشتر مسجد با اهالی محل،

• همکاری مسجد با سایر نهادها،

• شناسایی و کمک به افراد مشکل دار در محله

• و تشویق افراد به حضور در مسجد از طرق مختلف. 

5- از آنجا که میزان تاثیرگذاری فعالیت های مساجد بر پیشگیری و کاهش ناهنجاری های اجتماعی در استان های مختلف نتایج متفاوتی را نشان داده است، لذا شایسته است با بررسی عملکرد مساجد استانهای آذربایجان شرقی و خوزستان که بیشترین ارتباط میان مولفه ها را داشته است، از فعالیت های مفید و مؤثر آنها الگوبرداری شود.

6- با وجود آنکه میان کارکردهای مسجد، کارکرد آموزشی ومشارکت در امور خیریه کمترین تاثیرگذاری را از نظر مردم در پیشگیری و کاهش ناهنجاری های اجتماعی داشته اند، اما این تاثیرگذاری صفر نبوده و نیز با توجه به اینکه کارکردهای مسجد با یکدیگرهم پوشانی دارند و نمی توان مرز مشخصی میان آنها تعیین نمود لذا در این زمینه موارد زیر پیشنهاد می شود:

• در مناسبت‌های مذهبی و ملی و یا برای روزهای تعطیل برنامه‌های مختلفی مانند اردوهای زیارتی و سیاحتی توسط مسجد طراحی و اجرا ‌شود.   

• کلاس‌های آموزشی، مسابقات و یا نمایشگاه‌های هنری، فرهنگی، ادبی و مواردی از این دست در مسجد برگزار ‌شود.

و از نیروهای جوان در مدیریت و سایر فعالیت‌های مسجد استفاده ‌شود.

• مسجد برای داشتن ارتباط با مدارس محله و دانشگاه‌های نزدیک به خود به منظور پوشش دادن فعالیت‌های عبادی آنها و نزدیکی بیشتر با جوانان تلاش ‌کند.

ن مسجد افراد را برای شرکت در فعالیت‌های سیاسی مانند نماز جمعه، راهپیمایی‌ها و ... ساماندهی ‌کند.

• برای برگزاری مراسم عقد ازدواج جوانان در مسجد زمینه‌سازی و استقبال ‌شود.

• مسجد با درمانگاه‌ها و مراکز پزشکی جهت ایجاد سهولت استفاده اهالی محل به‌ویژه افراد بی‌بضاعت از خدمات این مراکز ارتباط ایجاد نماید.

• در فواصل زمانی مختلف «نمازگزار نمونه» در مسجد انتخاب و معرفی شده و به مناسبت‌های مختلف هدایایی به نمازگزاران به ویژه جوانان و نوجوانان اهدا ‌شود.

• در  مسجد تلاش شود تا از طرق مختلف مانند ایجاد صندوق قرض الحسنه، کمک های نقدی خیرین را جمع آوری نموده و به دست نیازمندان برساند.

• ایجاد تمهیدات لازم برای سهولت حضور سالخوردگان، جانبازان و معلولین در مسجد.

• طراحی مکان مناسب همچون مهد کودک برای نگهداری نوزادان و کودکان خردسال در جهت سهل نمودن حضور مادران در مسجد.

• تجهیز امکانات رفاهی مسجد مانند وضوخانه، کفش داری، آبدارخانه، آبسردکن، امکانات صوتی و روشنایی مناسب و امکانات گرما وسرماساز مناسب. 

• در نظر گرفتن مکان جدا برای برگزاری مجالس ترحیم از محیط نمازخانه مسجد

• توجه به باز بودن درب مسجد به روی افراد در طی روز

• برگزاری نماز جماعت در تمام نوبت های پنج گانه

• توجه به نظافت و زیبایی مسجد در تمام ایام سال

8- با توجه به اینکه نتیجه نشان داده است که بیشترین میزان تاثیرگذاری مسجد و فعالیت های آن می تواند بر کاهش و پیشگیری از ناهنجاری های مربوط به خانواده باشد بنابراین لازم است مساجد از طریق اجرای برنامه های مختلف مانند برگزاری جلسات و سخنرانی ها به آگاه سازی خانواده ها از ناهنجاری های اجتماعی به ویژه ناهنجاری های مربوط به حوزه خانواده اقدام نموده و تلاش نماید که در زمینه جلب و جذب افراد به حضور در مسجد بیش از هر چیز به گرد هم آوردن خانواده و ارزش گذاری با این جمع توجه نماید.

9- لازم است که مدیریت مسجد در زمان های مختلف در مورد نوع، محتوا و نحوه فعالیت های خود از اهالی محله نیازسنجی نماید تا بر آن اساس برنامه های مناسب تری را تدارک دیده و موجب جذب بیشتر افراد برای حضور در مسجد شود. لازم به ذکر است که در صورتی که این نیازسنجی به صورت صحیح و اصولی صورت بگیرد در این صورت موجب می شود که مساجد در برنامه های خود علاوه بر موارد عبادی و مذهبی به سایر جنبه های زندگی نیز بپردازند.

10- با توجه به امکانات موجود در مساجد و محدودیت های مربوط به آن، و نیز در راستای کارکرد تبلیغی و ترغیبی مسجد در جذب افراد به ویژه جوانان لازم است مساجد با مدارس و مراکز فرهنگی و ورزشی محله ارتباط برقرار نموده و از امکانات این مراکز برای نمازگزاران استفاده نموده و فعالیت های مسجد را نیز به اطلاع آنها برسانند. علاوه بر این شایسته است مساجد در زمینه تجهیز کتابخانه، بانک CD و نوارهای ویدئویی آموزنده، رایانه و اینترنت تا حد امکان تلاش نموده و زمینه مطالعه افراد را در مسجد فراهم کنند.

11- در زمینه آگاه سازی خانواده ها از ناهنجاری های اجتماعی و نحوه پیشگیری و مقابله با آن، لازم است مساجد تنها به افراد اهل مسجد اکتفا نکرده و با تهیه نشریه و یا بروشورهایی با موضوعات مختلف اجتماعی به ویژه در مورد ناهنجاری های اجتماعی و ارسال آن به خانواده های محله، در این زمینه اقدامات خاصی انجام دهد. به این ترتیب علاوه بر اطلاع رسانی مناسب به خانواده ها، آنها را با مسجد محله و برنامه ها و فعالیت های آن نیز آشنا نموده و باعث ترغیب آنان به حضور در مسجد می گردند.به این ترتیب مساجد می توانند به برپایی کلاس های آموزشی با محوریت موضوع ناهنجاری های اجتماعی اقدام نموده و با اعلام آن در محله پذیرای خانواده ها در این کلاس ها باشند.

12- با توجه به نقش مدیریتی روحانی مسجد و نیز تاثیرگذاری بالای وی در فعالیت ها و برنامه های مسجد، شایسته است تدابیری اتخاذ شود که روحانی مسجد برای مدت زمان طولانی تری عهده دار امامت یک مسجد بوده و نیز برای ایجاد سهولت زندگی وی شرایطی مهیا شود که امکان زندگی ایشان در مسجد و یا در نزدیکی آن وجود داشته باشد.

13- در پایان لازم به یادآوری است که در زمینه مسجد با رویکرد شناسایی ارتباط آن با مسائل اجتماعی، نیاز به مطالعات وسیع تری احساس می شود به شکلی که می توان اذعان داشت که در حال حاضر در خصوص تمامی مسائل اجتماعی و کشف نوع تاثیرگذاری مسجد بر آنها جای خالی پژوهش دیده می شود و این موضوع از جمله ضروریاتی است که دنیای پرآشوب امروز بدان نیازمند است. 

 

1- آگ برن و نیمکف، 1353:253 

2- تبریزی،1383:13

3- حضرت آیه الله خامنه ای. سال: 1370.

4- عبدالهی، 1365: 4

5- العروة الوثقی، سیدمحمدکاظم طباطبایی،ج2،ص225،فروغ متفرقه فی الوقف،مساله27

6- وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ص 469، باب 69 از ابواب الصلاة الجماعة، روایت 2